L-GĦID tal-Mejtin

JUM Il-QADDISIN KOLLHA

L-GĦID TAL-ERWIEĦ

u

HALLOWEEN

L-Għid tal-Qaddisin Kollha   

Fis-snin bikrin tal-Kristjaneżmu, bdew jinħolqu devozzjonijiet lejn il-qaddisin li mietu martri. F’Ruma, il-Papa Bonifaċju IV (550 – 615), stabbilixxa jum, it-13 ta’ Mejju biex dan isir jum ta’ devjozzjoni. Fis-sena 853, il-Papa Gregorju IV, sposta din id-data għall-1 ta’ Novembru.  Biss, issa mal-qaddisin li mietu matri bdew ikunu mfakkra wkoll il-qaddisin kollha, inkluż magħhom Kristu u l-Madonna (Ġ. Grech Cremona, 1997).

L-Għid tal-Erwieħ  

Matul is-sekli, li turi r-rispett lill-qraba li ma għadhomx magħna kienet xi ħaġa li niżlet minn ġenerazzjoni għal oħra skont it-twemmin fundamentali Nisrani. Anki fil-kulturi primittivi li huma ’l bogħod mill-Kristjaneżmu dan kien iseħħ. F’Malta, il-kult Tal-Mejtin hu evidenti kemm fl-Ipoġew ta’ żmien it-tempji preistoriċi kif ukoll fin-numru kbir ta’ katakombi tal-epoka Rumana.

L-Insara dejjem emmnu li meta mmutu, ir-ruħ flok titla’ dritt il-ġenna tmur il-purgatorju u tibqa’ hemm għal xi żmien sakemm tissaffa minn kull l-iċken dnub venjal. Biex din il-purifikazzjoni ssir b’mod sew u fl-iqsar żmien kien tajjeb li l-qraba jiftakru fihom u jitolbu għalihom. Dan tikkonfermah Santa Katarina, qaddisa mistika minn Ġenova (1447 – 1510), meta ddikjarat li l-erwieħ tal-purgatorju jifirħu bit-talb tagħna għax ikunu jafu li tneħħilhom l-ostakli biex ikunu jistgħu jiltaqgħu ma’ Alla (J. H. Crehan, Man Myth and Magic).

Intant, ir-rispett u tifkira tal-mejtin kollha, jiġifieri, dawk kollha li qegħdin fil-purgatorju kien stabbilit fis-seklu VII, fi Spanja. Finalment, kien San Odilone, Abbati Benedittin ta’ Cluny fi Franza li fl-998, li stabbilxxa dan il-jum ta’ tifkira fit-2 ta’ Novembru, jum wara l-festa tal-qaddisin kollha. Imbagħad, fl-1915, il-Papa Benedettu XV estenda din it-tradizzjoni minn Spanja għal mad-dinja Kattolika kollha. Ma’ din, id-Dumnikani ta’ Spanja ħarġu bl-idea li dakinhar li f’Jum il-Qaddisin Kollha jsiru tliet quddisiet fl-istess jum, għall-erwieħ kollha. Sa ftit tal-ġenerazzjonijiet ilu f’Malta, l-użanza tat-tliet quddisiet flok waħda kienet popolari. Dakinhar kont tara diversi saċerdoti jqaddsu fil-kappelli laterali tal-knejjes fl-istess ħin, u n-nies kienet tattendi bi ħġara (Ġ. Grech Cremona, 1997).  

It-tradizzjonijiet Maltin fl-Għid tal-Erwieħ

Matul is-sekli, f’Malta nħolqu bosta tradizzjonijiet marbuta mal-Għid tal-Mejtin għalkemm mhux daqstant mal-Għid tal-Qaddisin Kollha. Ta’ min wieħed jgħid ukoll illi kultant hawn ħafna li jħalltu it-tifkira tal-Mejtin Kollha ma’ dik ta’ Jum il-Qaddisin Kollha. Li turi r-rispett lejn il-mejtin kien u għadu mod importanti, għax iġġedded il-memorja ta’ dawk għeżież għalina. Dan isir fost raġunijiet oħra, biex il-mejtin meta jgħaddu għall-eternità u isibu l-‘mistrieħ fil-ħajja ta’ dejjem’ jkunu jistgħu ‘jgħixu’ qrib il-qaddisin li hemm fis-sema.

Matul ix-xahar ta’ Novembru, ix-xahar tal-Mejtin, aktar u aktar fit-2 ta’ Novembru, isir ħafna talb u quddies b’suffraġju għall-erwieħ fil-purgatorju. It-talb isir b’diversi modi, kemm fid-djar waqt ir-reċita tar-rużarju, bejn kull posta u oħra, jew fit-talba ta’ qabel l-ikel, u fit-talb ta’ qabel l-irqad. Fil-knejjes isiru wkoll viżti lil Ġesu Sagramentat fejn parti mit-talb kien isir għall-erwieħ. F’Novembru, isiru ż-żjarat lill-qraba mejtin fiċ-ċimiterju fejn ikunu midfuna. Antikament, fost iċ-ċimiterji li kienu jżuru kien hemm ukoll dak tal-ħabs ta’ Kordin, fejn kienu midfuna dawk iġġustizzjati għall-mewt fuq il-forka. Ħafna kienu wkoll iżuru ċ-ċimiterju ta’ Wied Għammieq, limiti tal-Kalkara, fejn hemm midfuna dawk li mietu bil-kolera li ħakmet lill-Malta fl-1838. (G. Lanfranco, 2004 u 2017).

Antikament, kienu jgħidu, li ’l-erwieħ jifirxu is-sarvetta’ biex fiha jinġabar it-talb li jingħad minn qrabathom ħajjien biex joħroġhom mill-purgatorju u jitilgħu il-ġenna.’ Għaliex ‘is-sarvetta?” (G. Lanfranco, 2017). Dan hu paragun mat-tradizzjoni li fl-Għid tal-Erwieħ isiru atti ta’ karità lill-foqra li jingħataw l-ikel.

Ikel għall-foqra

Il-karità fuq livell spiritwali li ssir mal-erwieħ fil-purgatorju, żviluppat matul is-sekli biex saret anki okkażjoni li wieħed jgħin lil dawk in-nies fil-bżonn. Sa ftit ġenerazzjonijiet ilu, sa nofs is-seklu għoxrin, in-nies foqra, li minnhom kien hawn kemm trid, kienu joħorġu f’Jum il-Mejtin, jitgħallbu bieb bieb, biex jingħataw xi ftit ħobż jew ikel ieħor biex jitrejqu. Dawn kollha kienu jgħidulhom, ‘tallaba tal-erwieħ.’

F’bosta lokalitajiet kien hemm minn jiġbor ammont kbir ta’ ikel, bħal ħxejjex ta’ kull tip, biex isajru l-minestra f’kaldarun kbir u dakinhar ta’ Jum l-Erwieħ din kienet titqassam fost il-foqra li kienu jinġabru apposta fuq il-post. Fost l-ikel kien ikun hemm kull tip ta’ ħxejjex li jingħataw mill-bejjiegħa tal-ħaxix bħala karità. Fost l-ikel kont issib il-favetta, il-patata, l-għaġin u l-ħobż. Dan tal-aħħar kien jinġabar mingħand il-furnara.

Fil-programmi tar-radju RTK li kien jippreżenta Guido Lanfranco, bosta semmiegħa ċemplu biex jirrakkontaw minn dak li jiftakru. Fost dawn kien hemm waħda mara mill-Furjana li qalet li tiftakar li t-tisjir tal-minestra fil-kaldarun kbir kien isir mill-Kapuċċini tal-kunvent ta’ hemm; mara oħra min-Naxxar tiftakar ukoll dan it-tisjir jingħata ‘il foqra f’raħalha; persuna mill-Belt issemmi li l-kaldarun kbir bl-ikel kien jissajjar u jisserva fi Strada Pozzi (Triq il-Bjar), bejn l-Arċipiergu, u l-Barrakka ta’ Isfel. (Ġ. Lanfranco, 2017).

Minn żmien il-medjuevu f’bosta festi kienet issir dik li jgħidulha ż-żerda. Din kienet ikla li tingħata lin-nies foqra f’okkażjonijiet ta’ festi reliġjużi. Ġieli ż-żerda kienet tkun imħollija f’xi legat fejn il-werrieta jkunu marbuta jagħmluha f’xi knisja partikulari. Din l-ikla għandha wkoll konnessjoni mall-quċċija. Illum, il-kelma quċċija tfisser ħaġa oħra. Biss, mijiet tas-snin ilu, din il-kelma kienet tirreferi għall-qamħ, żbib, ġulġlien, lewż, ġellewż u ikel ieħor li kien jitqassam lill-foqra fil-festa tal-Għid il-Mejtin, u f’festi oħrajn. L-isem ġej mill-Isqalli, cuccia – zuppa fatta di frumento bollito nell’acqua o nel latte con zucchero ed altri savori. F’Sirakuża, il-quċċija, jiġifieri, l-ikla tal-foqra kienet issir l-għada tal-festa ta’ Santa Luċija, (il-qaddisa patruna ta’ dik il-belt) fejn kien jingħata l-ikel li jifdal mill-festa. Bħal ma jsir f’San Martin, festa li ssir f’Novembru wkoll, f’Jum il-Mejtin, it-tfal ukoll kienu jingħataw borża bil-lewż u l-ħelu. Hawn naraw kif l-użanzi jitħalltu.

Il-ħanżira tal-erwieħ

 Ma’ dak li semmejna kien hemm użanza oħra. F’ċerti rħula, il-konfraternità tal-parroċċa kienet tiddobba ħanżir u dawn kienu jitilquh fit-toroq biex kulħadd jitma’ fih. Meta l-ħanżir jikber u jismen, dan kien jinbiegħ, u l-flus li kienu jaqilgħu mill-bejgħ tiegħu kienu jingħataw għall-quddies tal-erwieħ. Hemm verżjoni oħra ta’ din l-aneddota, għax hawn min jgħid li dan il-ħanżir kien jitħalla fit-toroq biex jiekol dak li jagħtuh u fit-tnejn ta’ Novembru dan jinqatel u jissajjar biex jittiekel mill-foqra. Fost l-irħula fejn jingħad li din it-tradizzjoni kienet issir, kien hemm ix-Xewkija, Għawdex, il-Gudja u Ħal Qormi. Nifhmu li dan l-att ta’ karità kien mod simboliku tal-karità li ssir ukoll bit-talb lill-erwieħ tal-purgatorju.  

La Festa dei Morti u tradizzjonijiet oħra fi Sqallija 

Ħafna mit-tradizzjonijiet Maltin dwar Jum il-Mejtin ħadnihom minn Sqallija, għax matul is-sekli dejjem kien hemm kuntatt kulturali bejn iż-żewġ gżejjer ġirien. Fi Sqallija kienu jemmnu li l-mejtin qabel ma jaqsmu għad-dinja l-oħra, iħallu r-rigali lit-tfal li jiġu minnhom. Sal-lum, fi Sqallija jinxtraw ir-rigali f’La Fiera dei Morti biex jingħataw lit-tfal, biss ir-rigali jinħbew u l-ġenituri jġiegħlu t-tfal ifittxuhom mad-dar kollha. (sors: Siciliainfesta.com). F’Malta f’dawn il-jiem u anki max-xahar ta’ Novembru jinbiegħu ‘għadam tal-mejtin’. Fi Sqallija dawn jgħidulhom i crozzi i mortu (ossa di morto). F’ċerti partijiet ta’ Sqallija kienu joffru frutta secca e cioccolatini, accompagnata U’ cannistru‘, basket mimli bi frott tal-istaġun u ċikkuklata. (Siciliainfesta.com)

F’reġjuni oħra tal-Italja kien jingħata ikel lill-foqra li kien jikkonsisti f’soppa magħrufa bħala cecei con le costine, soppa biċ-ċiċri u l-kustilji tal-majjal u ħobż, l-istess, magħruf bħala pane dei morti. Il-ħobż kien ikun magħmul minn taħlita ta’ frak tal-biskuttini, dqiq, bajd, zokkor u kannella, ċikkulata u żbib. (sors: Nordest24.it)

Għaliex Halloween ?

Jidher illi din iċ-ċelebrazzjoni li saret tant popolari fl-Amerika u f’pajjiżi Anglo-Sassoni, hi meħuda minn taħlita ta’ tradizzjonijiet antiki, kemm dawk pagani-Keltiċi, kif ukoll dawk Insara. Maż-żmien dawn tħalltu mal-istejjer tal-ispirti li kif kienu jaħsbu, jirritornaw fid-dinja biex ibeżżgħu lil qrabathom, kif ukoll stejjer fantastiċi oħra tas-sħaħar. L-isem, Halloween ġej mill-frażi Ingliża, Alholowmesse li tfisser Jum il-Qaddisin Kollha, li jfisser li din it-tradizzjoni oriġinat mill-festeġjament tal-qaddisn kollha u mhux minn Jum il-Mejtin. Biss, jidher illi l-kommemorazzjoni tal-qaddisin tħalltet biż-żmien ma’ dik tal-Mejtin Kollha u spiċċat fl-imħuħ tan-nies bħala ħaġa waħda, b’ċelebrazzjoni li ssir fil-31 ta’ Ottubru, lejliet il-festa tal-Qaddisin Kollha.

F’dan il-lejl, fil-pajjiżi Anglo Sassoni kien isir it-tqabbid tal-ħġejjeġ li fi żmien il-Kelti kienu jitqabbdu biex dawn inaffru l-ispirti ħżiena u jbiegħduhom minnhom. Jingħad li f’Aberdeen, fl-Iskozja, fis-seklu dsatax, it-tfal kienu jduru jiġbru l-ħatab bil-ħsieb li li jagħmlu ħuġġieġa kbira biex jaħarqu is-sħaħar (R. Cavendish, Man, Myth and Magic). Il-miġemgħa kienet iddur ma dawn il-ħġejjeġ u fost affarijiet oħra kienu jħobbu jirrakkuntaw dwar qrabathom li għaddew għad-dinja l-oħra.

Imbagħad, fis-seklu 19, fl-Amerka, in-nies (l-aktar dawk l-emigranti Irlandiżi) bdew bil-mod il-mod, jorganizzaw festini bl-ikel waqt li beda ż-żuffjettar u t-tlibbis ta’ kostumi makabri bħal, lożor, immaġini ta’ skeletri, qara’ aħmar imħaffer u mixgħula u mixgħul minn ġewwa bix-xemgħa u x’naf jien, biex tinħoloq atmosfera ta’ biża’ fost dawk preżenti. It-tradizzjoni li t-tfal imorru jduru bieb bieb, biex jitolbu l-ħelu mingħand il-ġirien (trick or treat), tfakkarna fir-tradizzjoni Nisranija tas-sekli li għaddew fejn f’Malta, il-foqra kienu jduru bieb bieb jittallbu għal xi ħaġa żgħira tal-ikel.

It-taħwid bejn Jum il-Qaddisin Kollha, l-Għid tal-Erwieħ u Halloween

Iċ-ċelebrazzjonijiet ta’ Halloween għenu biex ikomplu jħawdu l-imħuħ dwar jekk Jum il-Mejtin u Jum il-Qaddisin Kollha humiex l-istess ħaġa. F’ċerti pajjiżi dawn iż-żewġ festi jaħbtu fl-istess jiem. Hekk insibu illi fil-Messiku l-festa tal-erwieħ hi ċċelebrata fuq jumejn, fl-1 u fit-2 ta’ Novembru. Biss, fl-1 ta’ Novembru jkunu mfakkra it-tfal li mietu ta’ età żgħira. Dan it-taħliet bejn l-1 u t-2 ta’ Novembru seħħ għaliex 1 ta’ Novembru hi festa ‘kważi’ vaganza waqt li tat-2 mhix u għalhekk f’bosta pajjiżi Jum il-Mejtin kien spostjat għall-1 ta’ Novembru.

Martin Morana ©

6.11.2024

kliemustorja.com

Biblijografija

Aktar kitba u pubblikazzjonijiet mill-istess awtur:

Pubblikazzjonijiet