b

 

A *    B *    Ċ *    C *    D *   E *    F *

Ġ *    G *    GĦ *    H *    Ħ *    I *    J *    K *

L *    M *     N *     O *     P  *    Q *    R  *     S * 

T *     U *     V *    W *     X *     Ż *    Z *

 

BABAW / BAWBAW * BABBU * BAĊIR/ BAĊIN / BAĊIL * BADBADI * BADERNA * BADESSA * BAFFIROS * BAGATELLA * BAGĦAL * BAGĦAR * BAGĦLI * BAGĦRDA / BERFDGĦA * BAĦBIEL * BAĦBUĦ * BAĦJA, LARINĠ TAL- * BAILEY * BAJDA MIFSUDA (ara: MIFSUD) * BAJJADA * BAJLA * BAJOKK * BAJTAR TA’ SAN ĠWANN * BAJTRIJA * BAKKALJAW * BAKKALJAWWA * BAKLU * BALALU * BALAVOSTRI * BALBULJATA * BALDAKKIN * BALDU, TA’ * BALENA / BALIENA * BALILLA * BALJOL * BALLA * BALLABROTT * BALLATA * BALLIJU * BALLU TA’ SAN VITU * BALLUT, SIĠAR TAL- * BALOMBA / PALOMBA * BALZMU * BALZMU TAL-LUNZJATA * BALZRONA * BALZUNETTA * BAMBIN TA’ PRAGA * BAMBOTT * BAMBU * BAMJA * BAN * BANAVOLJA / BONAVOLJA * BANAVEKK * BANĊINU * BANCA GIURATALE, (IR-RABAT, GĦAWDEX) * BANDA TA’ INDRÌ * BANDALORA * BANDITUR * BANDU * BANDULIERA * BANED TAL-AJKLA U BANED TAL-ISTILLA * BANĠ * BANJU, IL- * BANKUN * BANKUNĊIN * BANNI BANOZZI * BANS * BAQBAQUN * BAQBUQA * BAQLA * BAQQA * BAQRA * BAQTA * BARABANDATA * BARABBA / BARABASS * BARBA * BARBAR * BARBARIJA * BARBAZZAL* BARBETTA * BARBIER * BARBUT * BARDAXXA / BARDAXA * BARDNELL * BARJOL/ PARJOL * BARJOLA / BIRJOLA * BARKATA * BARKAZZA * BARKLOR * BARKUN * BAROKKA, ARKITETTURA * BARR * BARRADA * BARRAKKA * BARUMBARA * BASKAL BAYLON, SAN * BASSAR * BASTARDELL * BASTARDIN (ara: PASTARDIN) * BASTJUN * BATAL * BATAR (ara: BATRA) * BATNI * BATRA * BATTALL * BATTENT * BATTERIJA * BATTUM * BATTUSA * BAWXATA * BAXÀ (ara: PAXÀ) * BAXX * BAŻILIKA * BAŻILISK * BAŻINA * BAŻLOKKU * BAŻOKK/A * BAŻUTU, TAL- * BAŻUŻLU * BAŻWA * BAŻŻAR * BAZIZJI * BEABÀ * BEATI PAOLI * BEATU * BEATITUDNI, IT-TMIEN * BEBBUX * BEBBUX * BEBBUXA/U * BEBUNA * BEĊĊ * BEDBUT/ BETBUT * BEĠEJĠU * BEHEM * BEJBET, TA’ * BEJT * BEKBUKA * BEKK * BEKKAMORT/BUKKAMORT * BEKKUM / BEKKUN / BAQQUM * BELLADONNA * BELLIEGĦA * BELLUDJA * BELQA * BELQ IN-NHAR * BEN * BENEDIĊTE * BENEPLAĊTU * BEREBIS * BERĠA * BERĠA (KLINIKA) * BERGAMOTT * BERQUQ * BERRETTIN * BERRINA * BERRITTUN * BEŻŻALART/BAŻŻALART  * BEZZJONI * BEZZUN / BUZZUN * BFBS * BĦAJRA * BIDNI/JA * BIĊĊIENI * BIDILLU * BIEB  ALLA * BIEB IL-GŻIRA * BIEB IL-GĦARREQIN * BIEB IS-SULTAN * BIEB LIBRETT (ara: LIBRETT) * BIES / BIEŻ, IL- * BIGĦA * BIGHI * BIJAMBÒ / GIANGÒ * BIL-BIEX * BIN / BEN * BIN IL-BARR (ara: BARR) * BIFFSTEKK * BIKKJERIN * BILĠRI * BINNIJA * BIQA * BIRGU * BIR TAS-SKIEKEN * BIRJOLA * BIRRA * BISBULA * BISESTILI * BISKOTTI *BISKUTTIN, IL- * BISKWIN * BIXKILLA * BIXKLA * BIZZILLA * BJAD TAL-QOTON *  BJADA * BJANKETT * BLANDUN * BLIS * BLU / BLUN / BLUNA, IL- BLUŻA * BNEJTA *  BODBOD * BOKKADOPRA (ara: RIBALTA) * BOKKAPORT * BOLLA (TAL-PAPA) * BOLOQ (ara: BOLQA) * BOLQA * BOLREJS (KARETTUN TAL-) * BOMA * BOMBI, IL- / BIEB IL-BOMBI * BOMBLU * BONA * BONĊ/BUNĊ * BONTON * BOQQA * BOQXIEX * BORBONI * BORDI/BURDI * BORDLIEQA * BORINA / DEBORINA* BORMLA * BORQOM * BORSA, LA * BOTNA / BOTON  * BOTT, BIL- * BOVU * BOXXLA * BOXXLU * BOZZA * BQAJLA * BRAĊĊAL * BRADELLA * BRAĠ * BRAGA * BRAJBU * BRAJMLA * BRAKK * BRANDA * BRANKUTLU / BRENKUTLU * BRARED (ĊENSU) * BRATTUR / BRATTATUR * BRAXIA, TA’ * BRAZZOL * BREJBU / VERBUM * BREJKU * BREVJARJU * BRIGANTIN* BRIGATA * BRIGATA LABURISTA * BRILLANTI * BRILLI * BRIXKLA * BROKK* BRONJA *(A)BU * BRUGA * BRUKA * BUBUN / BUBÙ * BUDENBU * BUFIES * BUĠĠARRUN * BUĠIJA * BUKAGĦWAR * BUKKUN * BULEBEN/ BULEBEL, TA’ * BULJUT * BULUBIF * BULUTTIN / BULETTIN * BUMARIN / BUMERIN * BUMBAJĦETT * BUMBARD * BUMBARDA  * BUMBARDUN * BUMBETTA * BUMBU/I * BUNIXXIEF * BUQ * BUQANA (ara: QANA) * BUQRAJQ * BUR * BURDATA * BURINA * BUTTAR * BUTTUN * BUVETT * BUXAKKA * BUXWEJKA * BUŻILLIS / BUSILLIS * BUŻULLIEQA * BUŻŻU (ara: BUZZUN) * BUZZETT (ara: ABBOZZ) * BWA * BXIMA * BŻALLU * BŻAR *

BABAW / BAWBAW   Karattru immaġinarju li kienu jbeżżgħu t-tfal bih. Kont tisma’ lil min jgħid, ‘Ara ġej il-babaw’ (anke baw baw), jew inkella, ‘mela int tibża’ mill-babaw?’ Ma kienux biss il-Maltin, li kienu jbeżżgħu t-tfal bil-Babaw. Anki fl-Italja u fi Franza kienu jbeżżgħu lit-tfal bil-bau bau. Fil-fatt bit-Taljan jgħidu “se non la smetti chiamo il Babau!”. F’Venezja l-istess, ‘Se non stai bravo viene il babau e ti porta via’. A. de S. (Agius de Soldanis – 1712 – 1770) jgħid li fi żmienu t-tfal ukoll kienu jbeżżgħu lil xulxin bil-babaw. Fil-karnival ta’ Venezja l-karattru tal-Bau Bau hu rraffigurat minn bniedem liebes maskra bajda msejħa La Bauta. Ma’ din il-maskra tintlibes ukoll speċi ta’ daqna sewda magħmula mid-drapp, kappell trikott u mantell li jgħatti l-ġisem kollu. L-influwenza tal-kultura Venezjana kienet tinħass f’Malta minħabba l-kummerċ u l-alleanzi navali li kienu jeżistu bejn Malta u Venezja fis-sekli sbatax u tmintax. Biss din il-kelma setgħet ukoll daħlet f’Malta minn Sqallija għax wara kollox din il-gżira hi eqreb lejn Malta u l-kummerċ kien ikbar minn dak ma’ Venezja.  Illum il-kelma babaw tintuża wkoll b’sens superlattiv u pożitiv forsi wkoll ironikament, bħal meta ngħidu, ‘għandu dar babaw’ – jiġ. – għandu dar sabiħa ħafna.Sors: www.delpiano.com.

BABBU   Bniedem li jġib ruħu ta’ wieħed fidil u sempliċi; bniedem inġenwu u li ma għandux ħażen. Espr. ‘għamilha tal-babbu’ – jiġ. beda jilgħabha tas-sempliċi biex ma jeħilx bi ħtijietu. Espr. ‘Toqgħodlux għal kollox, qisek babbu!’ Sqal. babbeo; Tal. balbettio – M. tpaċpiċ fil-vojt. M.A.V. (1796) jagħtiha bħala, Babu. Wied Babu hu wied li jinsab barra ż-Żurrieq. Dan jinżel bejn l-irdumijiet ta’ taħt Il-Munqar u l-arkata magħrufa tal-Blue Grotto.

BAĊIR (1) / BAĊIN / BAĊIL    1. Oriġ. dan kien  speċi ta’ banju kbir imħaffer fil-blat u mimli bl-ilma, fejn fi żmien l-Ordni ta’ San Ġwann, kien jintuża bħala parti mill-arsenal biex jinħażen l-injam. Dan il-baċir kien jinsab fid-daħla ta’ ġewwa nett fil-bajja ta’ Bormla. Bosta mill-baċiri saru fi żmien l-Ingliżi, biex isir xogħol fuq il-BUQ tagħhom eċċ. B’kollox tħaffru ħames baċiri fuq iż-żewġ naħat tal-Isla; dawn kollha kienu jaħdmu b’magni idroliċi. Il-baċiri fit-Tarzna nbnew b’din is-sekwenza:

1848 - Baċir numru 1 fil-qala ta’ Bormla
1862 - Baċir numru 2
1871 - Baċir numru 3 (Somerset Dock-Għajn Dwieli) 
1892 – Baċir numru 4 (Hamilton Dock)
1902 - 1907 inbnew Baċiri numru 4 u 5
1979 – Red China Dock inawgurat 1981 - taħt Kordin

Tal.   bacino eż. bacino Mediterraneo. Tal. bacino navale.  Ara: ARZNU u TARZNA   Ara: ‘The Royal Dockyards – Old and New Documents’ ta’ Ant. Zammit Gabaretta, Melita Historica Vol VIII, 1980; ‘The Malta Docks’ minn A Miscellanea of Maltese Records,  ta’ J.M. Wismayer; A Chronicle of  Twentieth Century Malta ta’ Bonnici Joseph u Michael Cassar.

BAĊIR    (2). F’sens ekklesjastiku u folkloristiku din il-kelma tirreferi għal speċi ta’ dixx, bħal trofew imżejjen bil-ħbejżiet tal-injam, u li f’nofsu jkun hemm statwetti ta’ qaddisin. Dawn kienu jinġarru fil-proċessjoni tal-Madonna tal-Karità fil-Birgu, biex imbagħad il-ħobż jitqassam lill-fqajrin. Sors: Lorenzo Zahra.

BADBADI    Aġġ.  Jingħad għal xi raġel li jġib ruħu ta’ ‘bodbod’, jiġifieri ta’ bla manjieri. Aġġ. / nom  Dak li jittratta lin-nisa b’mod krudil. Raġel li jkollu x’jaqsam sesswalment ma’ ħafna nisa.  BADBAD  v. Ġab ruħu ta’ bodbod, anki fis-sens li għamilha ta’ bniedem krudil man-nisa. Sors: E.S.I.

BADERNA    Ħajt li jdur madwar il-ħabel tal-irmiġġ biex ma jiżżarraġx. G.B.F. (1845) grossa trinella.

BADESSA   Il-madre superjura tas-sorijiet f’monasteru. Oriġ. etim. Tal. v. badare – M. ħa ħsieb, ta każ.

BAFFIROS   Appel. li l-Maltin ta’ dari kienu jużaw biċ-ċajt għal xi ħadd li għandu d-daqna. Il-kelma kienet tintuża bħallikieku l-persuna kien xi Grieg li kellu d-daqna bħal ma kienu ħafna.

BAGATELLA   Ammont ta’ ftit qligħ ta’ flus. Eż., ‘Bix-xogħol li kien jagħmel ġabar bagatella ġmielha’. Oriġ. etim. Tal. bagatella – xi ħaġa ta’ importanza żgħira. Dekorazzjoni ħafifa.

BAGĦAL   Il-wild kemm jekk ta’ debba mlaqqa’ ma’ ħmar, jew ta’ ħmara mlaqqa’ ma’ żiemel. Il-bagħal bin il-ħmara” joħroġ meta tlaqqa’ żiemel ma’ ħmara (dan jissejjaħ mule bl-Ingliż), u bagħal bin id-debba” joħroġ meta tlaqqa’ ħmar ma’ debba (dan bl-Ingl. jissejjaħ hinny). Il-bagħal jintuża l-aktar mill-bdiewa biex jaħrat l-għelieqi jew biex iġġorr oġġetti ta’ ċertu toqol fuq dahru jew biex jiġbed xi karettun. Idj: ‘Jaħdem daqs bagħal’ – paragun tas-saħħa u t-tenaċità li l-bniedem juri fix-xogħol tiegħu. 

BAGĦAL TA’ GIGG  Opra tal-baħar. Tip ta’ gigg li għandu wkoll mill-frajgatina.

BAGĦAR     Ħmieġ tal-annimali, bħalma huwa dak tal-bhejjem tal-irfigħ, eż., il-bgħula jew il-baqar. Espr. ‘raġel qisu bagħra’, tingħad għal xi bniedem ikrah dagħwa.  1. BAGĦRI – aġġ. li jirriferi għal xi ħaġa li hi bħall-ħmieġ tal-baqar eċċ.  2. Xi ħaġa li tieħu n-nar malajr – x’aktarx minħabba li fl-antik il-ħmieġ tal-baqar eċċ. kien jitħallat mat-tiben u jintuża biex jitkebbes in-nar bih. L-annimali jħammġu differenti: bagħar jew imbagħar taż-żwiemel, bgħula u ħmir; KAGĦBUR tan-ngħaġ, REDUS tal-mogħoż, tal-fniek u tal-grieden, RAWT tal-baqar; SLIEĦ tat-tiġieġ. Fejn jinġabar ir-redus tal-fniek jissejjah ir-REDDIESA, u n-nassaba permezz ta’ hekk ikunu jafu li hemm il-fniek tal-GRIXTI. F’Għawdex għemm din it-taqbila: ‘Tax-Xagħra jieklu mbagħra, tan-Nadur jieklu l-kagħbur!’ Sors: Anton F. Attard.

BAGĦLI   Raba’ li mhux saqwi, imma li tista’ tkabbar fih xi prodotti li ma jridux (bilfors) it-tisqija.  Jissejjaħ bagħli wkoll xi ħaxix tal-borma li jista’ jitkabbar f’raba’ bħal dan: bħal Qarabagħli, Kromba bagħlija.  (M.A.V 1796).

BAĦBUĦ    (pl. bħabaħ)    1. Is. xj. Cypraea.  Tip ta’ bebbuxu tal-baħar.  2. Tip ta’ għaġin li għandu l-forma ta’ dan il-bebbuxu, biss kemxejn ikbar. 3. Bniedem ta’ karattru li jiġbdek u li jagħmel ħbieb malajr.  Ewf. li kien jintuża biex jiddeskrivi xi ħadd sempliċi u inġenwu.  Ing. Cowry shell.

BAĦBIEĦ     Bniedem li jbaħbaħ jew jaħsel bl-ilma. E.S.I. jgħid li kien hemm min xogħlu kien hekk, li jaħsel bl-ilma fil-banjijiet lil min ikun għam jew ikun irid jinħasel. ‘[…] Lavatore, lavandara chi da l’ultima sciacquata. One who washes, a dabbler, […]’ (G.B.F. 1845).

BAĦJA, LARINĠ TAL-   Jgħidulu wkoll ‘larinġ tal-Brażil’ jew ‘larinġ taż-żokra’. Norm. dan il-larinġ taħt il-flieli jkollu għadd ta’ flieli żgħar magħqudin qaqoċċa. Ing. navel jew seedless orange.

BAĦRIJA       Spiagga del mare.  Sors: M.A.V. 1796.

BAILEY   Wara l-kriżi tas-Swejż (1956), in-Navy Ingliża bdiet tara kif tirtira bil-mod il-mod il-flotta tagħha mill-Mediterran, u tħalli din iż-żona taħt is-sorveljanza tas-Sixth Fleet Amerikana. Dan kien żmien meta l-Gvern Ingliż kien qiegħed jipprova jnaqqas ħafna mit-toqol finanzjarju kbir li kellu fil-kolonji. Għaldaqstant, hekk kif il-bżonn tat-tiswija tal-bastimenti beda jonqos, il-Gvern Ingliż ra kif għamel biex it-Tarzna taqleb ix-xogħol tagħha minn wieħed purament militari għal wieħed ibbażat fuq tiswijiet ta’ bastimenti merkantili. Wara kollox ix-xogħol tat-tiswijiet tal-bastimenti navali seta’ jsir fir-Renju Unit, fi żmien meta l-ekonomija Ingliża kienet tiddetta li tikkrea bosta xogħol f’pajjiżha. Fid-29 ta’ Marzu tal-1959, il-Gvernatur Robert Laycock, f’ċerimonja simbolika fil-Palazz, il-Belt, kien mogħti ċ-ċwievet tat-Tarzna mir-Rear Admiral Copeman tan-Navy Ingliża biex imbagħad ippreżenta dawn iċ-ċwievet lill-Group Captain George Bailey, Chairperson tal-kumpanija privata Bailey Group. Id-ditta Bailey ta’ C. H. Bailey ta’ Newport f’Wales kienet obbligata li tħallas l-Ammiraljat 30,000 lira sterlina għall-kiri tat-Tarzna. Biss biex Bailey setgħu jmexxu b’mod vijabli kien hemm bżonn li jitkeċċa numru konsiderevoli ta’ ħaddiema ‘żejda’ mid-Dockyard. Il-Gvern Ingliż ħareġ daqs 7 miljun lira sterlina u nofs, f’self, biex jgħin lil din il-kumpanija tirristruttura ruħha u tibda taħdem b’mod aktar effikaċi. Iż-żmien li Bailey damu jmexxu t-Tarzna ma kienx twil bosta għaliex il-kumpanija bdiet tirrealizza li bis-6,350 ruħ li wirtet bħala impjegati u l-problemi li kellha mal-Union, ma setgħet qatt tagħmel il-profitti. Is-sitwazzjoni ma kinetx sostenibbli u fl-1963 din il-kumpanija ma komplietx topera f’Malta. Minflokha daħlet għall-impenn li tamministra t-Tarzna kumpanija oħra Ingliża, is-Swan Hunter Group. Ara: Rajt Malta Tinbidel, ir-Raba’ Ktieb, Herbert Ganado, pp. 221-232; Malta Drydocks, 1963-2010 ta’ Michael Cassar, pp. 12-25; A Chronicle of 20th Century Malta, Michael Cassar u Joseph Bonnici, pp. 264, 290; Ġrajjiet Malta ta’ John Inguanez, p. 85. Ara wkoll id-dibattiti fil-Parlament Ingliż, fejn hi diskussa t-tmexxija tat-Tarzna mid-ditta Bailey. www.hansardmilkbanksystems.com 

BAJJADA  Aġġ. li jingħad fil-qawl: tiġieġa ħawtiela, bajjada (M.A.V.), jiġ., bniedem bieżel ikun produttiv. 

BAJLA  1. Kontenitur tal-metall li jintuża biex jitgħalla l-ilma fih. 2. Mikser fejn jitħallat is-siment mal-ilma u materjal ieħor biex isir konkos. Minn dawn hemm dawk li jitħaddmu bl-idejn u oħrajn ikbar li jitħaddmu bl-elettriku kif ukoll bil-magna tal-vettura stess li fuqha jkun qed jinġarr il-materjal. Etim. Ing. boiler.

BAJOKK   Munita tal-fidda li kienet tiswa tnax-il dinar. Din kienet tintuża fil-Lazio, l-Italja, mis-seklu ħmistax ’il quddiem. Fis-seklu dsatax din il-munita bdiet tiċċirkola fl-Istati tal-Papa, u għaldaqstant kienet ukoll tintuża f’bosta reġjuni tal-Italja tan-Nofs. Il-bajokk kien ukoll jiċċirkola fi Sqallija. Fl-1725 il-bajokk beda jkun mitbugħ mir-ram. Dak iż-żmien il-bajokk kien jiswa mitt skud Ruman. Fis-sena 1865, din il-munita ma baqgħetx tkun mitbugħa għax il-Vatikan kien iddeċieda li jintroduċi l-flus bis-sistema deċimali kif kienu qegħdin jagħmlu dak iż-żmien bosta pajjiżi Ewropej. Minflok il-bajokk issa kien daħal is-sold.  L-isem ta’ din il-munita hu imsemmi fid-Dizionario Portatile ta’ F. Vella (1843). E.S.I. jgħid li din il-munita kienet tiswa żewġ dirdiniet jew sold Ruman. Ara:  DIRDIENA;  SOLD. Tal. baiocco.

BAJTAR  TA’ SAN ĠWANN    Is. xj. Ficus carica. Tin imsejjaħ hekk minħabba li jimmatura lejn l-aħħar ta’ Ġunju, meta tkun iċċelebrata l-festa ta’ San Ġwann il-Battista, (24 ta’ Ġunju). Il-bajtar ta’ San Ġwann jikber fuq il-bajtrija, siġra li tagħmel dan il-frott darbtejn. It-tieni boton, it-tin, jilħaq u jinqata’ f’Awwissu. Biex iżomm u ma jaqax dan irid jiddakkar bid-dukkar. Tipi oħra ta’ tin hu l-farkizzan, il-parsott, it-tin ta’ Ċenċ u oħrajn. Dawn kollha jimmaturaw f’Awwissu, u l-frotta titqadded fix-xemx.  Hemm ukoll tip ieħor ta’ bajtar jew tin, biss dan jinqata’ fil-ħarifa.  Idj: ‘Kemm int mitluq, qisek bajtra’, tingħad lil xi ħadd li mhuwiex fuq ruħu u li ma jafx jaħtaf l-opportunità f’waqtha.  Sors ewlieni: Anton F. Attard. Ara: FARKIZZAN u PARSOTT.    

BAJTRIJA     Siġra tat-tin.

BAKKALJAW   Is. xj. Trisopterus minutus. F’Malta dan hu dak il-bakkaljaw immellaħ. Din il-ħuta ta’ kulur fiddieni fl-aħmar tikber sa 40 ċm, u tgħix f’qiegħ il-baħar, bejn 10 u 300 m fond. Il-bakkaljaw jinqabad l-aktar fl-Atlantiku f’żona wiesgħa minn bejn in-Norveġja u l-Marokk, biss jinsab ukoll fil-Mediterran. Matul is-sekli, il-bakkaljaw kien wieħed mill-ftit ħutiet li meta jinqabad kien jiġi mqadded fir-riħ jew fix-xemx, u mbagħad jitpoġġa fis-salmura, biex ikun ikkonservat. Kien ikel tipiku l-aktar fuq il-bastimenti waqt xi vjaġġ twil. Oriġ.  Sp. Baccalao; Tal. Baccalà jew Ġerm. Bakkel Jau, li tfisser ħuta li laħamha iebsa bħaz-zokk. L-isem ta’ din il-ħuta bit-Tal. hu merluzzo u bl-Ing. stockfish. Verament, stockfish tista’ tirreferi għall kull tip ta’ ħut li jkun imqadded bl-istess mod bħall-bakkaljaw, iżda mhux ippriżervat bil-melħ.  Ing. poor / salt cod.

BAKKALJAW, LARINĠ TAL-    Larinġ morr u li m’għandux togħma tajba.  Il-qoxra ta’ din il-larinġa tintuża biex issir il-marmellata. Ma’ din is-siġra jitlaqqam il-laring, il-mandolin u l-lumi.  Appellattivi oħra bill-Malti għal dan it-tip ta’ larinġ huma ‘Zupperit’ jew ‘Qares’.  Ing.  bitter / sour / Seville orange.  

BAKKALJAWWA   Ġlekk / ġakketta bil-kuda, (Ing. tales) li kienet u għadha tintlibes f’okkażjonijiet speċjali. L-isem jirriferi x’aktarx għal bakkaljaw billi dan ikun stirat, bħal bakkaljaw imqadded.  L-oriġini tal-bakkaljawwa seħħ meta kien iddisinjat kowt li seta’ jinqafel mill-parti mis-sider u ż-żaqq, waqt li minn isfel kien  jibqa’ miftuħ biex jiffaċilita li r-rikkieb ikun jista jitla’ fuq iż-żiemel u jsuqu b’mod komdu. Kelma oħra għall-bakkaljawwa hi ĠISTAKOR. 

BAKLU   Il-bastun tal-metal bil-parti ta’ fuq milwija li jżomm f’idu l-isqof; magħruf ukoll bħala crosier. L-oriġini tal-baklu tmur lura sas-seklu ħamsa W.K. meta jissemma f’ittra li l-Papa Ċelestin bagħat lill-isqfijiet ta’ Vienne u Narbonne fi Franza. Il-baklu jingħata mill-Papa lill-prelat tal-Knisja li jkun ordnat isqof, biex jissimbolizza li dan issa sar ir-ragħaj spiritwali tal-fidili. Waqt iċ-ċerimonja tal-ordinazzjoni l-Papa jgħid: Accipe baculum pastoralis jiġ., ‘Irċievi l-bastun tar-ragħaj!’. Il-baklu norm. jinżamm mill-isqof u l-prelati li huma inqas minnu fil-ġerarkija tal-Knisja. Biss, il-prelat ta’ kariga iżgħar iżomm il-baklu bil-parti mgħawġa tal-bastun tħares ’il ġewwa flok ‘il barra.

BALAVOSTRA / I    Xogħol ornamentali fl-opramorta kemm jekk tal-bejt kif ukoll tal-gallarija.

BALBULJATA     Ikla mħawra u popolari ħafna, l-aktar fis-sajf għal xi piknik ħdejn il-baħar. L-ingredjenti tal-balbuljata jinkludu basal imqatta’ u moqli, tadam u bajd imħabbat li jitħallat u jissajjar fiz-zalza. Idj: ‘Għamel balbuljata sħiħa’ – tingħad meta xi ħadd ikun għamel xi ħmerija kbira. Fin-Nadur Għawdex issir tip ta’ balbuljata li jsejħulha ‘xekxuka’. Dwar din tal-aħħar is-sors kien Anton F. Attard.

 

BALDAKKIN  Saqaf tad-drapp, norm. magħmul mid-damask, ta’ għamla tonda jew kwadra. ĊELU. Dan jintrefa’ minn tnejn jew erbat irġiel waqt il-purċissjoni, eż., ta’ Korpus. Il-baldakkin kien ukoll jinġarr fit-tieġ fuq l-irjus tal-għarajjes. Fi żmien l-Ordni kien jintuża baldakkin waqt xi ċerimonji biex il-Gran Mastru jkun protett mix-xemx.  Il-baldakkin kien jintrefa’ minn erba’ nobbli ġurati. Taħt il-baldakkin kien jimxi wkoll il-Gran Prijur tal-istess Ordni li kien il-kappillan ta’ kull Lingwa. Bit-Taljan il-baldakkin (baldacchino) jirriferi għat-tribuna tal-ġebel, irħam jew injam, mibnija fuq l-altar maġġur li ġen. tkun fi stil Barokk. Ara: TRIBUNA.   Ara: CORPUS.

BALDU, TA’    Fis-sena 1882, l-arkeologu u studjuż Dr Anetto Caruana ppubblika rapport fuq il-fdalijiet antiki li hu kien żar f’Ta’ Baldu, żona li tinsab fin-naħa tal-għolja ta’ Wied ir-Rum, mil ’il bogħod minn Ħad-Dingli. Fost għerien u bjar hawn instabet ċisterna taħt l-art li fiha mat-tlettax-il metru fiċ-ċirkonferenza tagħha, u li x’aktarx kienet tintuża bħala banju li minnu l-bdiewa ta’ dawk l-inħawi kienu jieħdu l-ilma ġieri għax-xorb u t-tisqija tal-għelieqi tal-madwar. Wara l-istudju li għamel Caruana, biż-żmien iċ-ċisterna għebet bil-veġetazzjoni u ntesiet għal aktar minn mitt sena. Din reġgħet instabet fi żmien aktar riċenti u kienet skavata b’mod xjentifiku fl-1999. Fil-kwantità u l-kollettività tagħhom qrib xulxin, dawn il-fdalijiet Ta’ Baldu ġiegħlu lill-istudjużi jaħsbu li dawn huma fdalijiet Rumani. Dan anki minħabba l-mitħna tal-qamħ li tixxiebah ma’ oħrajn ta’ xeħta simili li mdorrijin nassoċjaw ma’ dan il-perijodu. Minflok, illum l-istudjużi jemmnu li dan il-banju hu uniku għax-xorta tiegħu fil-gżejjer Maltin. Skont l-arkeologu Keith Buhagiar, dan il-banju jmur lura sas-seklu erbatax jew inkella sas-seklu sittax. Dan għaliex f’dan il-banju ma nstabux il-karatteristiċi ta’ banjijiet Rumani, bħat-tepiderium, il-calidarium u l-ipokawst, li kienu jinbnew biex jagħtu temperaturi varji fl-ilma tal-banjijiet. Preċiżament fuq livell aktar baxx mill-irziezet li hemm fil-qrib insibu diversi għerien, fejn f’xi wħud minnhom, hemm maqtugħin banjijiet kif ukoll ċisterni tal-ilma. Fuq wieħed mill-ħitan hemm id-data 1629. Keith Buhagiar ixebbah iċ-ċisterna tal-banju ma’ oħrajn simili li nstabu Palermo, f’Palazzo Marchesi. Ara: ‘The Roman Baths at Ta’ Baldu’, Treasures of Malta, n. 17, Easter 2000, Vol. VI n. 2, pp. 47-51; ‘Revisiting Wied ir-Rum: Some recent archaeological discoveries’, Melita Historica, Vol. XVI, n. 1, 2012, pp. 77-108. Dawn iż-żewġ artikli huma miktuba minn Keith Buhagiar.

BALENA / BALIENA     1. Idj: ‘Jew makku jew baliena’ – rif. lejn xi ħadd li jkun għamel jew ippreżenta xi ħaġa jew ta’ ċokon żgħir jew inkella ta’ kobor eżaġerat. Ara: MAKKU. 2. L-għadma li ddur bħal arkata minn taħt id-drapp, mat-tarf tal-għonnella biex iżżommha soda meta din tintlibes fuq ir-ras biex id-drapp ma jinżilx ’l isfel. Din kienet tkun magħmula jew mill-għadam, injam jew azzar imdawwar  bil-kartuna. Frejm simili jinħadem ukoll fil-PANĊIERA biex iżomm soda.

BALILLA  L-isem mogħti lill-organizzazzjoni paramilitari tat-tfal u żgħażagħ, imwaqqfa mill-partit Faxxist Taljan fis-snin għoxrin. Dan l-isem kien ispirat minn episodju fl-istorja tal-Italia irredenta, meta fl-1746, li fi żmien meta Ġenova kienet maħkuma mill-Awstrijaċi, tifel kien gara ġebla lejn xi suldati Awstrijaċi biex juri l-ostilità tiegħu lejhom. Bl-azzjoni tiegħu, dan it-tifel, Giovan Battista Perasso, imlaqqam ‘Balilla’, kien ta eżempju ċar li l-poplu Taljan għandu jieqaf kontra l-ħakma barranija. Fis-sena 1926, il-gvern Faxxist Taljan kien ħoloq assoċjazzjoni taż-żgħażagħ li kienet ingħatat l-isem ta’ Operazione Nazionale Balilla. F’Malta, il-moviment Faxxist, allavolja kien żgħir ħafna, tħajjar ukoll li jkollu t-taqsima taż-żgħażagħ li żżomm l-istess isem. Dawn it-tfal kienu jintbagħtu vakanzi fl-Italja lebsin bl-uniformi tal-Balilli. Ara: FAXXIŻMU.

BALJOL   Barmil tal-injam li jintuża biex jittella’ l-ilma mill-bir. Sq. bugghiolu. Sors etim: E.S.I. Ara:  ĦERŻA.

BALLA  Ippakkjar ta’ bosta affarijiet, bħad-drapp jew karti, u oġġetti oħra tal-merkanzija. Balla kwadra tirreferi għall-istess ħaġa meta l-affarijiet huma ppakjati forma ta’ kaxxa.  Etim. Tal. palla. Ing. bale. 

BALLABROTT    Ballun taċ-ċarruta li kienu jilagħbu bih it-tfal. Ballun tat-tennis jew tal-krikit. Sors:  V. Busuttil, 1900. Idj: ‘Għamluh ballabrott’ – ġerrewh minn post għal ieħor bla bżonn.  Etim: dubjuża għalkemm l-ewwel parti balla ġejja mit-Tal. palla jew balla.

BALLATA   (pl. kollettiv) 1. Dawn kienu ħaddiema, fil-kwantità kbira minnhom nisa, li kienu jballtu d-deffun max-xaħx biex bit-taħlita jinkesa l-bejt. Dan fi ż-żmien meta l-kisi tal-bjut kien isir bit- TORBA. Il-ballata kienu jballtu d-deffun billi jużaw il-MARŻEBBA biex jillixxawh f’livell wieħed.  Il-ballata kienu jkunu ssorveljati mill-imgħallem tagħhom ħalli dan ikun ċert li x-xogħol isir kif mixtieq, u li t-torba xxaqleb tajjeb lejn direzzjoni waħda, biex l-ilma tax-xita jaqleb lejn il-MIŻIEB. Idj: ħallata ballata: meta kollox jitħallat flimkien.  2. (bħala sing.)  Għodda tal-injam ċatta li kienu jużaw il-ballata (nisa li jaħdmu t-TORBA fuq il-bjut). Din l-għodda hi magħrufa wkoll bħala MAZZAPIK, MADAFFA, jew MARŻEBBA (f’Għawdex). Ing. paviour’s beetle.

BALLIJU    Fl-Ordni ta’ San Ġwann kien hemm seba’ balliji konventwali, wieħed għal kull Lingwa. Dawn kienu l-ogħla dinjitarji fl-Ordni wara l-Gran Mastru. Erbgħa minnhom kellhom bilfors jgħixu f’Malta, minħabba x-xogħol tagħhom amministrattiv. Fost dawn kien hemm il-Gran Balliju. Dan dejjem kien ikun magħżul mil-lingwa t’Alemanja (Ġermaniża). Il-Gran Balliju kien responsabbli għall-manutenzjoni tal-fortifikazzjonijiet tal-Ordni. Il-balliji konventwali kienu wkoll imsejħa ‘Pilier’. Barra minn Malta kien hemm ukoll il-Balliji Kapitulari li kienu jamministraw il-ballijati (Ing. bailiwicks), li kienu mxerrda mal-Ewropa kollha.  Kull ballijat kien ikun kompost minn diversi kommendi. Kull kommenda kienet tkun amministrata minn Kommendatur (Ing. Commander) li kien jaqa’ taħt il-balliju responsabbli tar-reġġjun jew pajjiż. Lat. Baiulivus – M. Gvernatur.  Ara: LINGWI  TAL-ORDNI. 

BALLOTTRA    Is. xj. Mustela nivalis. (Ing. weasel). Mammiferu li ġie impurtat mill-bniedem f’Malta x’aktarx mil-Lvant tal-Mediterran. Illum sar rari f’Malta. Jgħix f’diversi abitati, fosthom fl-imsaġar iżda anki fix-xquq tal-ħitan ta’ widien imtarġa. Jixbah lin-NEMES, biss iżgħar, (bejn 13 – 23 ċm, mingħajr id-denb (3-6 ċm). L-ispeċi femminili hi iżgħar mir-raġel. F’Malta, dan hu l-uniku mammiferu karnivoru, għax jikkaċċja l-firien, sriep, wiżgħat u kultant jieħu wkoll il-bajd u l-frieħ tal-għasafar għax faċli jitla’ mas-siġar jew jidħol fi xquq dojoq. Il-kulur tal-ballottra hu ħamrani minn dahru u abjad minn sidru. Il-frieħ jitwieldu fir-rebbiegħa jew fis-sajf, u dawn jibqgħu ma’ ommhom sa xi xahrejn. Sors: ‘Mill-file tan-Natura’, Birdlifemalta.

BALLU TA’ SAN VITU   Marda li taffettwa xi wħud li jkunu qed isofru minn rewmattiżmu akut, l-aktar tfal bniet ta’ taħt it-tmintax-il sena. Is-sintomi ta’ din il-marda jintgħarfu mil-movimenti involontarji f’diversi partijiet tal-ġisem, l-aktar fl-idejn, fil-wiċċ u fis-saqajn. Dawn il-mossi jagħtu l-impressjoni li l-persuna qiegħda bħal tiżfen. B’hekk, din il-marda tissejjaħ il-Ballu ta’ San Vitu’, għaliex San Vitu kien il-qaddis patrun taż-żeffiena. Din l-idea oriġinat fil-Ġermanja u fil-Latvja fejn kienu jeżistu gruppi ta’ devoti ta’ dan il-qaddis li kienu jiżfnu quddiem l-istatwa tiegħu. L-isem bl-Ing. ta’ din il-marda hu: Sydenham’s chorea / chorea minor. L-ewwel isem hu ddedikat għal Thomas Sydenam (1624-1629) li kien tabib Ingliż li studja din il-marda. Din il-marda ġieli tissejjaħ ukoll ‘Tarantiżmu’.

BALLUT,  SIĠAR  TAL-   Is. xj. Quercus ilex.  Siġra Mediterranja li x’aktarx hi l-eqdem mis-siġar kollha li jikbru fil-gżejjer Maltin. Din is-siġra tikber sa għoli ta’ 30 m. Fl-istat naturali tagħha din is-siġra tinsab biss f’erba’ postijiet: Il-Buskett, Ħad-Dingli, L-Imġiebaħ u l-Wardija. Biss illum qed tkun imħawla f’diversi oqsma oħra fejn hemm proġetti ta’ afforestazzjoni, bħal f’Wied Għollieqa, Xrobb l-Għaġin, Foresta 2000 u oħrajn.  Iz-zokk ta’ din is-siġra kien jintuża ħafna, biex jinbnew ix-xwieni u biex jinħadmu l-krietel tal-inbid. Il-frotta tal-ballut tissejjaħ ġandar. M.A.V (1796). ghianda.  Ing. Holm oak.  Ara: ĠANDAR.

BALOMBA / PALOMBA   Strument magħruf ukoll bħala s-sirena li kien jindaqq fi żmien il-gwerra biex jagħti l-allarm meta jkun ser iseħħ xi attakk. F’Malta, l-balomba ndaqqet mill-inqas mat-3,300 darba għax daqshekk kien hawn attakki mill-ajru. Il-balomba baqgħet tindaqq wara l-gwerra fit-Tarzna sa żminijiet aktar riċenti biex tagħti s-sinjal lill-ħaddiema dwar il-ħinijiet tat-tibdil tax-xift. Illum tintuża wkoll, fil-Wied ta’ Birkirkara biex tavża s-sewwieqa meta jkun hemm xi periklu tal-ilmijiet torrenzjali waqt xi xita qalila. Etim. J.A. ma jagħtix spjega. Skont E.S.I. din ġejja mill-Isqalli: campana da palombaro – il-qanpiena tal-għaddasa. [Mhux ċara din ir-riferenza għaliex il-qanpiena tal-bugħaddasa ma kellha x’taqsam xejn mal-ħoss tal-balomba. [Jinħtieġ aktar riċerka].

BALZMU   Tip ta’ ingwent mediċinali, ħafna drabi magħmul mill-pjanti. Krema jew żejt ifuħ li jagħmel ġid lill-bniedem meta jindilek fuq dik il-parti tal-ġisem fejn hemm bżonn il-kura. Rimedju mediċinali li jagħti serħan u sens ta’ komfort lil min jużah. Meta s-saċerdot jagħmel l-ewwel quddiesa tiegħu (Prima Messa) kienu jindilkulu jdejh bil-balzmu. Il-balzmu jintuża wkoll matul iċ-ċerimonja li fiha jkun ikkonsagrat l-Isqof. Idj: ‘il-kliem ħelu tiegħu ħassu nieżel bħal balzmu’, u proverbju umoristiku: Ix-xogħol salmura tal-ġisem u l-għażż balzmu. Ara: Drawwiet u Ħajja mill-Istorja ta’ Malta, ta’ Guido Lanafranco, pp. 70, 71.

BALZMU TAL-LUNZJATA   Dari kien hawn min jemmen li jekk tiġieġa tbid bajda fil-25 ta’ Marzu, festa tal-Madonna tal-Lunzjata, din il-bajda flok tikolha kont tista’ tagħmel użu minnha bħala mediċina. Il-bajda kienet tinżamm merfugħa għal sena ġo borża taċ-ċarruta biex din tibbies. Imbagħad, wara sena kienu jfarrkuha u jitfgħulha ż-żejt biex tintuża bħala ingwent ifuħ biex ifejqu l-feriti. Ħafna kienu jemmnu li jekk il-bajda li tuża bħala ingwent ma tkunx waħda li t-tiġieġa biedet f’jum il-Lunzjata din ma kienet tiswa xejn, anzi kienet tinten. (G. Lanfranco, 2017).

BALZRONA     L-isem li bih il-Maltin kienu jsejħu l-belt Spanjola ta‘ Barċellona. Sors: M.A.V. (1796).

BALZUNETTA  Appel. lill-inħawi fil-Furjana li jinkludu dawn it-toroq: Triq San Kalċidonju, Triq Vincenzo Bugeja, Triq l-Argotti, Triq l-Iljun, Triq Konservatorju, Triq il-Mall u Triq Vincenzo Dimech.  Fil-bidu tas-seklu għoxrin dawn l-inħawi kienu miżgħuda bi ħwienet tax-xorb fejn is-suldati li kienu stazzjonati f’Lintorn Barracks kienu jqattgħu il-ħin liberu tagħhom. Jista’ jkun l-isem ġej għax hawn kienu jgħixu xi nies Spanjoli minn Barcellona. Jista’ jkun ukoll li l-isem ġie mogħti għax jeżisti xebh bejn dawn l-inħawi u Barcelonetta, lokalità fis-subborgi ta’ Barcellona fi Spanja. Qabb. ma’ Balzrona li hu l-isem li jagħti M.A.V. (1796) għall-belt ta’ Barċellona. Sorsi oħra: George Maggi; Fjuri li Ma Jinxfux, Oliver Friġġieri; Oh Żmien Ħelu – Ir-Radju, Il-Palk u Jien, Josephine Mahoney, pp. 106.

BAMBIN TA’ PRAGA   Idj: ‘Qiesek il-Bambin ta’ Praga’ – tingħad lil xi tfajjel liebes sabiħ, l-aktar b’ilbies li jixbah lill-immaġini tal-Bambin ta’ Praga. Din hi statwa żgħira, ta’ daqs 40 ċm, imlibbsa bi ħwejjeġ ta’ veru, li tinsab fis-santwarju tal-Vitorja fi Praga, fir-Repubblika Ċeka. L-istatwa hi ta’ oriġini Spanjola, u kienet mogħtija lill-prinċipessa Spanjola Maria Manriques de Lara minn ommha, bħala rigal tat-tieġ, meta żżewġet lin-nobbli Ċek Vratislav ta’ Pernstyn fis-sena 1556. Fl-1628, din l-istatwa għaddiet mill-familja Rjali għal għand il-Karmelitani Skalzi, li jieħdu ħsieb il-Knisja tal-Vitorja fi Praga. Il-globu żgħir f’id il-bambin għandu fuqu salib tal-Kavallieri ta’ Malta. Dan għaliex fiż-żmien, Praga kienet tagħmel parti mill-Prijorat Awstrijak li kien f’idejn l-Ordni ta’ San Ġwann. F’Malta, il-popolarità ta’ din l-istatwa trawmet l-aktar meta fl-1913, il-Karmelitani Skalzi bdew joħorġu pubblikazzjoni kull ġimagħtejn imsejħa ‘Il-Bambin ta’ Praga’.  F’dan il-perjodiku, fost affarijiet oħrajn, kienet irrakkuntata l-istorja ta’ din l-istatwa u kif waslet ta’ Praga. F’Malta għandna wkoll kappella ddedikata lil dan il-bambin, għand is-sorijiet tal-klawsura f’San Ġiljan. Kopja tal-istatwa tal-Bambin ta’ Praga nġabet f’Malta mill-Ordni tal-Kavallieri fi żmien riċenti u kienet ippreżentata lill-knisja tal-Vitorja, l-Belt Valletta.  Din l-istatwa mhix imlibbsa ħwejjeġ ta’ veru bħal dik ta’ Praga. Din qiegħda esposta fuq wieħed mill-altari tal-ġenb ta’ din l-knisja. Replika oħra ta’ din l-istatwa tinsab f’kappella żgħira ddedikata lil Santa Marija fiċ-ċentru ta’ Ħal-Lija. Ara: ‘The Holy Infant of Prague and Malta’ ta’ Carmel Bonavia, The Sunday Times, December 4, 1994;  artiklu fuq l-istess suġġett fuq il-paġna tal-web: www.christmasjoy.110mb.com.

BAMBOTT   Dgħajsa tal-GADRAJ li fuqha jinġarr u jinbiegħ ikel u proviżjon ieħor lin-nies li jkunu abbord il-bastimenti. Ing. bumboat li final. hi meħuda mill-Olandiż bohmboot: dgħajsa tal-injam jew tip ta’ kenura magħmula minn zokk ta’ siġra.

BAMBU   Kelma li kienet tintuża fil-lingwaġġ tat-tfal iż-żgħar meta jirriferu għaż-żarbun. Ngħidu, ‘Hi kemm għandu bambu sabiħ!’ Din l-ispjega jagħtiha wkoll M.A.V. (1796).

BAMJA    Is. xj. Hibiscus esculentus.  Pjanta magħrufa wkoll bħala ‘melleħija’ jew ‘tewm il-Griegi’ (anke qrun il-Griegi). Pjanta li tikber maż-żewġ metri, b’weraq ta’ 10-20 ċm. Żmien ilu kienet popolari l-aktar mal- Maltin li kienu jemigraw lejn il-pajjiżi tal-Afrika ta’ Fuq fejn il-miżwed tal-fjura jittiekel mgħolli jew moqli. Il-bamja  tittiekel ħafna  fil-Libja. L-oriġini ta’ din il-pjanta hu dubjuż. Hawn min jgħid li din ġejja min-naħa tan-Niġerja, biss xi wħud jaħsbu li din il-pjanta oriġinat fl-Indja. Intant l-isem bamja hu Indjan. L-Amerikani jsejħu din il-pjanta okra. Bl-Ing. din hi magħrufa bħala ladies’ finger. 

BAN    1. Torċa tan-nar li tinżamm u tinġarr fl-idejn. Dan in-nom jintuża fir-rumanz Pawlu Xara, ta’ Ġużè Muscat Azzopardi meta jgħid hekk: ‘… bix-xwabel merfugħa fl-ajru, bil-ban mixgħul f’idhom l-oħra…’   2. Ħabel li jkun miksi bil-qatran.  3. Ħalfa jew spartu (Ing. esparto grass, cord grass). 4. M.A.V. jgħid li l-ban hi dik il-materja li toħroġ minn xi tumur.

BANAVAKK   Rif. għal xi ħadd makakk u brikkun. Fir-rumanz Raġel bil-Għaqal, p.106, Ġuże Galea jgħid hekk: ‘… ta’ makakk li kien dak il-banavakk malajr xamm li seta’ jikseb kemxa ġmielha’.

BANAVOLJA / BONAVOLJA   Kwalunkwe bniedem li kien jingaġġa ruħu volontarjament biex jaqdef fuq ix-xwieni tal-Ordni. Dan ix-xogħol iebes kien isir minn nies li ħafna drabi ma kellhomx mod ieħor kif jaqilgħu l-għajxien tagħhom. Qaddiefa oħra li kienu jaqdfu fuq l-istess bank tax-xwieni kienu jkunu skjavi jew ħabsin (tal-aħħar magħrufa bħala FURZATI) u ma kinux jitħallsu bħall-banavolja. Sas-seklu dsatax ma kinetx ħaġa rari li dan it-terminu jintuża meta wieħed jgħajjar lill-ieħor biex jurih li hu meqjus bħala bniedem ta’ manjieri baxxi. Oriġ. etim. Tal.  buona voglia.

BANĊINU   L-isem ta’ vapurett ta’ 127 pied li kien inbena bħala twin-screw-motor yacht fi Glasgow fl-1927. Dan kien inxtara minn Joseph Gasan fl-1947. Gasan kien addatta dan il-vapur żgħir biex jaqdi l-ħtiġijiet ta’ numru mdaqqas ta’ passiġġieri li jaqsmu bejn il-Marfa u l-Imġarr. Fl-1950, ismu imbidel fil-Banċinu, Dan il-bastiment beda jintuża għall-ġarr tal-passiġġieri, kif ukoll għat-tagħbija li setgħet anki tinkludi sa żewġ karozzi. Il-prezz tal-vjaġġ tal-passiġġieri fuq il-Banċinu kien ta’ xelin u nofs. Il-Banċinu dam jopera sat-23 ta’ Jannar tal-1957, meta f’maltempata li kienet inqalgħet, dan il-vapurett kien inqata’ minn mal-irmiġġ fl-Imġarr u inkalja fuq il-blat. F’dan l-inċident kien miet l-għassies li kien xogħol fuqu. Wara, il-Banċinu kien inbiegħ lil kumpanija Griega, u ngħata isem ġdid, Athinai. Floku, bejn il-Marfa u l-Imġarr, kien beda jintuża bastiment ieħor, l-Imperial Eagle. Sors: Michael Cassar.

BANCA GIURATALE   (Ir-Rabat, Għawdex)  L-isem tal-binja imponenti li hemm fi Pjazza Indipendenza (it-Tokk). Din l-istruttura nbniet fl-1733, fi żmien il-Gran Mastru Manoel de Vilhena, biex fiha jiltaqgħu u jamministraw il-Ġurati, jiġ. il-membri tal-Università ta’ Għawdex. Illum hawn għadhom merfugħa ħafna dokumenti relatati mal-amministrazzjoni ta’ Għawdex. Il-bini kien ikkommissjonat mill-Ordni u ddisinjat mill-arkitett Franċiż François de Mondion. Biss, il-binja li hemm illum inbidlet fil-forma tagħha, fejn il-parti ta’ quddiem hi nofs tond kienet miżjuda fl-1860. Fi żmien l-Ingliżi, dan il-bini kien isservi bħala Arkivju Notarili, għassa tal-Pulizija, kif ukoll berġa u Uffiċċju tas-Saħħa. Illum il-Banca Giuratale sservi kemm bħala s-sede tal-Kunsill Lokali tar-Rabat kif ukoll bħala l-Uffiċċju tal-Kultura ta’ Għawdex. Ara: GVERNATUR TA’ GĦAWDEX u t-TOKK.

BANDA TA’ INDRI  Din kienet waħda mill-eqdem baned f’Malta (ċ. 1860). Tissejjaħ hekk għaliex kien ċertu Indri Borg li għaqqad din il-banda f’Ħaż-Żebbuġ. Il-banda kienet tikkonsisti minn ħmistax-il mużiċist, li ħafna minnhom kienu jdoqqu strumenti tal-korda. Dawn kienu jdoqqu f’okkażjonijiet speċjali bħal tiġijiet u festi tar-raħal. Illum, il-frażi ‘Banda ta’ Indri’ tirriferi għal banda ta’ mużiċisti, pjuttost antikwata jew sempliċi. Ta’ min wieħed jgħid, li Indri Borg (1888 – 1903), kien għami minn ta’ sentejn, biss xorta kien kapaċi jdoqq diversi strumenti. Mhux talli hekk, talli kien ukoll jikkomponi l-mużika u anke jsewwi orgnijiet tal-knejjes. Dak iż-żmien, bosta nies għomja kienu jkunu mħajra jitgħallmu xi strument biex jaqilgħu x’jieklu. Indri kien ukoll għaqqad l-ewwel banda tal-Isle Adam tar-Rabat. Ara: ‘Borg Indri’ fid-Dictionary of Maltese Biographies Vol I. ta’ Michael Schiavone.

BANDALORA     Drapp maħdum apposta f’forma rettangolari kultant minn materjal tal-bnadar, kultant fuq drapp tad-damask u mdendla ma’ antinjola. Bosta drabi il-bandalori jkunu b’kuluri u disinji relatati mal-festa li tkun qed tiġi ċċelebrata fil-lokalità. Ara:  ‘Bnadar tal-Festi’ fuq din il-website: https://kliemustorja.com/2021/07/01/bnadar-tal-festi/

BANDU   L-editt, digriet jew proklama tal-liġi li tkun imħabbra lill-poplu. Fi żmien l-Ordni ta’ San Ġwann il-bandu kien jinqara fit-toroq tal-ibliet mill-BANDITUR (l-uffiċjal inkarigat). Il-bandi kienu jkunu fuq bosta suġġetti li għandhom x’jaqsmu mal-ħajja in ġenerali u mal-ħajja ta’ kuljum. Pereż., kull meta kien hemm biża’ ta’ xi attakk u żbark mill-għadu, kien jinqara l-bandu kien jordna lis-sidien tal-ilsiera biex jibgħatuhom fil-ħabsijiet komunali ħalli jinqaflu ġewwa. Bandi oħra li ta’ spiss kienu jinqraw kienu jittrattaw ir-reklutaġġ taċ-ċorma biex min ikun interessat jingaġġa għal xi vjaġġ ta’ piraterija (corso). Bandi oħrajn kien joħorġu fi żmien il-kaċċa biex din issir b’mod regolat.  Kien hemm ukoll bandu li jħeġġeġ il-poplu biex jipparteċipa fil-festi li l-Ordni kien ikun ser jiċċelebra. Il-bandu kien magħruf bħala l-Bandu tas-Sultan (rif. għall-Gran Mastru).  Jeżisti wkoll tip ta’ bandu ieħor li ma għandu x’jaqsam xejn mal-Ordni. Dan huwa l-Bandu tal-Irkant. Kienu jgħidu, ‘hu banda’, jiġ. ħareġ proklama. Idj: ‘Mar daqqlu l-bandu’ – jiġ., mar jgħid ma’ kulħadd dak li jaf fuqu.

BANDULIERA    Ċinturin li jiddendel mal-ispallejn, u li miegħu jinżlu sensiela sħiħa ta’ fjal magħmula mill-injam, kull wieħed mimli porvli biex jintuża għall-ispararar tal-arkibus. Il-porvli kien jitferra u jiġi ppressat ‘l isfel fil-kanna tal-azzarin sakemm jasal f’qiegħ il-kanna. Etim. Tal. bandoliera. Ara:  ARKIBUS.

BANED TAL-AJKLA U BANED TAL-ISTILLA   F’Malta u Għawdex wieħed jista’ jgħodd 88 każin tal-banda. L-eqdem minnhom imorru lura sa nofs is-seklu dsatax. Ħafna minn dawn għandhom il-laqmijiet tagħhom.  Iż-żewġ każini tal-Belt, dak tas-Socjetà Filarmonika La Vallette u l-Kings Own kienu tal-ewwel li ngħataw il-laqam tagħhom, wieħed ‘tal-Ajkla’ u l-ieħor ‘Tal-Istilla’, rispettivament. Dak tas-Soċjetà Filarmonika ħa l-laqam tiegħu mill-ajkla tal-arma li kellu l-Gran Mastru de Vallette. Dawk tal-Kings Own ispiraw ruħhom mill-istilla li tirrappreżenta l-għerf ta’ San Duminku, il-qaddis patrun.  Iż-żewġ simboli, dak tal-ajkla u dak tal-istilla, it-tnejn jinsabu fis-sema u għaldaqstant it-tnejn jagħtu sens ta’ glorja u superjorità fuq il-ħolqien fid-dinja. Tal-istilla jinku lill tal-ajkla hekk: ‘tassew li l-ajkla togħla – imma ħdejn l-istilla qatt ma tasal.’ Dawn l-istess laqmijiet jinsabu attribwiti għal każini oħra, eż., iż-żewġ każini ta’ Ħal Luqa, ta’ Ħaż-Żebbuġ u ta’ Ħal Għaxaq kif ukoll tal-Mosta u tar-Rabat. Ara: Studies in Maltese Folklore ta’ Joseph Cassar Pullicino, pp.137, 138; ‘Festa Partiti and the British – Exploding a Myth’ ta’ Jeremy Boissevain, f’The British Colonial Experience, 1800 – 1964; Saints and Fireworks, Jeremy Boissevain. 

BANĠ  Mammażejża. G.B.F. (1845): ‘[…] giuscuiamo, pianta medicinale. Ing. Henbane […].  Is. xj. Hyoscyamus niger / Hyosciamus albus. Pjanta li f’Malta saret rari. Pjanta velenuża biss barra minn Malta tintuża fil-mediċina tradizzjonali bħala sedattiv. Sors: Duwa u Semm fil-Ħxejjex Maltin, ta’ G. Lanfranco. (1975).

BANJU,  Il-    Dan l-isem kien jirriferi għall-ħabsijiet tal-ilsiera ta’ żmien l-Ordni. F’Malta kien hawn tliet ħabsijiet minn dawn: dak tal-Birgu, dak tal-Isla u dak tal-Belt Valletta. F’dawn il-ħabsijiet kienu jinżammu l-ilsiera Torok, Misilmin u Lhud li kienu jinqabdu waqt xi battalja navali, jew meta x-xwieni tal-Ordni kienu jsalpaw apposta biex jaħtfu kull oġġett u nies min fuq ix-xwieni tal-għadu. Dawn kienu jew jinbiegħu jew inkella jinżammu fil-ħabs imsejjaħ il-bagno. Kien jissejjaħ hekk minħabba li dawn il-ħabsijiet kellhom l-ilma meħtieġ mhux biss għax-xorb u l-ħasil tal-ġisem, iżda wkoll biex iservi għar-rit tal-ħasil li jsir kemm-il darba mill-Musulmani matul il-jum.  Il-ħabs tal-Birgu kien imħaffer fuq għolja ’l barra minn Sant’Anġlu; dak tal-Belt Valletta kien fejn illum hemm blokk bini modern ħdejn il-Barrakka t’Isfel.  Kien hemm ukoll ħabs ieħor l-Isla, x’aktarx fejn it-torri ta’ San Mikiel. Fi żmien l-Ordni, kien ikun hawn miżmuma f’Malta bejn 1,500 sa 2,000 ilsir. Ara: LSIERA. Ara wkoll: ‘The Underground Slaves Prisons at Vittoriosa’,ta’ Lorenzo Żahra, fiTreasures of Malta, Easter, 2008, Vol XIV, no 2; Slavery in Malta 1300 – 1800, Godfrey Wettinger.

BANKUN   1. Il-bażi tal-injam, għoli mal-1.70 m, magħmul biex titqiegħed l-istatwa tal-qaddis fuqu.  Fuqu il-bankun tistrieħ il-BRADELLA) u fuq il-bradella l-pedestall. Il-bankun ħafna drabi jkun iddekorat b’xogħol sabiħ u artistiku ta’ interzjar u riljievi. 2. Bank tal-injam twil li kien jintuża biex iżomm l-għodda tal-mastrudaxxa. 3. Il-bank fil-ħanut tat-te li jintuża mis-sid biex jaqdi n-nies. 4. Il-mejda kbira u għolja fis-sagristija fejn fuqu jinfirxu l-paramenti tal-qassisin. Din l-għamara sservi wkoll bħala gradenza għax fiha jitqiegħdu l-istess paramenti tas-saċerdoti. 5. Għamara tal-kawba li titqiegħed fil-ġenb fuq il-presbiterju forma ta’ tliet siġġijiet imwaħħlin flimkien biex fuqhom joqgħodu ċ-ċelebrant u ż-żewġ konċelebranti l-oħra.

BANKUNĊIN  / BANKONĊIN     Biskuttell tal-lewż. Etim. Tal. bocchoncino. Sors: J.A.

BANNI  BANOZZI    Parti minn rima li tingħad lit-tfal iż-żgħar bħala logħob u kant. Din tingħad ħafna drabi waqt li l-omm iżżomm idejn it-tifel biex iġġiegħlu jċapċap b’idejh magħha waqt li hi tkanta:

      Banni bannozzi
      Ġej it-tata ġej
      Bil-pastizzi tal-ħabbtejn
      Kollox għal (isem it-tifel/tifla)
      U lil (isem ħaddieħor) ma’ ntuh xejn.

Banni hi kelma li x’aktarx turi stagħġib, bħal meta wieħed jgħid: ‘Qed tara!’ Biss, jista’ jkun ukoll li banni ġejja mit-Tal. mani – M. idejn.  Banozzu hi kelma bl-Isqalli li tfisser ħobża (Sqal. pannuzzu). Sors etim: E.S.I.

BANS   Espr. li fl-antik kienet tintuża ta’ spiss minn dak li jkun meta wieħed jesprimi l-approvazzjoni tiegħu dwar xi ħaġa li tkun intqalet. Meta wieħed jgħid ‘bans!’ ikun bħal qisu qiegħed jgħid ‘Mela le!’ jew ‘Isbaħ din!’ Oriġ. din l-espressjoni ġejja minn ‘Bi ans!’ jew ‘ħlielek bansejn.’ Vassalli jagħti t-tifsira bit-Taljan: Ti è piacuto sicuro / innegabile (M.A.V. 1796) ,qisu qiegħed isostni b’mod emfatiku, ‘mingħajr dubbju!). G.B.F. (1845) jispjega l-kelma bans bħala, certamente innegabile. Fid-dinja Għarbija meta wieħed jixrob bis-saħħa ta’ xi ħadd jgħid, ‘B’ansejk’ – jiġ. M. ‘Bis-saħħa tiegħek!’ Niltaqgħu ma’ din l-espressjoni fl-istorja ta’ Ġużè Galea, Żmien l-Ispanjoli (1937), b’dan il-mod: ‘[…] ikunu nsew il-ġid li jkunu raw minnek, u bħal xejn bans iduru kontra tiegħek […]’ Sors: Żmien l-Ispanjoli, p. 48, Klabb Kotba Maltin, 2001. A. de S. fid-Damma wkoll isemmiha din l-espressjoni: […] Bansajn, Si dunque! [,,,].

BAQBUQA / BAQBIEQA   Terminu onomatopejku mogħti għal kull tip ta’ flixkun jew buqar, magħmul mill-ħġieġ jew fuħħar, li għax ikollu għonq dejjaq, meta jimtela jew jiżvojta mill-ilma jagħmel ħoss ripetut, bħallikieku l-ilma qiegħed ibaqbaq. BAQBUQI Fig. Bniedem li jpaċpaċ ħafna. BAQBIEQA tista’ tfisser ukoll inkwiet kbir ta’ mument fejn tista’ titlagħlek fawra u jħosshok anki ħazin.

BAQBAQUN    1. Ħamiem li jbarqam bla heda. Ħamiem BAQBAQI – jiġ. ħamiem li jagħmel ħafna ħsejjes bħallikieku qed ipaċpaċ fil-vojt. Espr fig. ‘Dak bniedem baqbaqi’ – jiġ. dak wieħed li jgħid u jredden ħafna.   2. Logħba tat-tfal imsejħa hekk. F’din il-logħba kienet tingħad din it-taqbila:

     X’kilt illum?
     Kejla ful
     Xi xrobt fuqha?
     Bajda friska
     Għaddi ġewwa – itla’ fuq – ar’ tkissirli l-fliskatur

BAQLA   Kelma oħra għall-ekżema. Din il-kelma kienet tingħad ukoll fil-frażi ‘baqla sewda’ jew ‘baqla ħamra’. L-aġġ. BAQLI jintuża f’din it-taqbila:

     Baqqa baqlija
     Toqtolni f’lejl
     ’Ma nagħmel mija

BAQQA    Parasit li jgħix billi jerda’ d-demm tal-annimali u tal-bniedem.  Idj: ‘Ħiemed qisu baqqa’ – rif. għal xi ħadd li għad li jidher kwiet ikun qed ibixkel minn taħt. Ing. tic.

BAQRA   Kontenitur tal-fuħħar li kien jintuża biex iżomm fih l-ikel sħun, eż., xi fenek imsajjar.  Dan il-kontenitur kien maħdum f’forma ta’ ċilindru mimdud u jserraħ fuq erba’ saqajn. F’naħa ta’ dan iċ-ċilindru hemm bħal ras żgħira, bħal dik ta’ baqra, u bħal denb in-naħa l-oħra. Il-kontenitur jinqabad mir-ras u mid-denb biex dak li jkun ma jismotx idejh.

BAQTA   Il-ħalib meta jkun qisu krema li jagħqad waqt il-proċess tat-tisjir tal-ġobon jew tal-irkotta. Il-ħalib jagħqad meta jissaħħan u jiżdied miegħu l-qtar tat-tames. (It-tames hu dak il-qtar li jittieħed mill-istonku tal-ħaruf li jkun għadu qatt ma ħa xejn ħlief il-ħalib tal-omm). Idj: i.) ‘tari baqta’ – tingħad għal xi ikel bnin, bħal laħam tari ħafna, idj: ii.) Baħar baqta – baħar kalm ħafna qisu żejt. Fid-Damma A. de S. jgħid hekk: baqta msajra darbtejn, ricotta. Ing. curdled milk.

BARABANDATA   Brikkunata, logħob minn taħt bħal meta wieħed jipprova jqarraq b’ieħor. Għemil magħmul b’makakkerija li bih ibati ħaddieħor. Għajxien bil-qerq jew inkella billi wieħed jittallab mingħand bosta nies. Tal. birbantata jew v. birbantare; aġġ. birbante – M. bniedem diżonest.

BARABBA / BARABASS   1. Kandelabru bi ħmistax-il xemgħa wżat fiċ-ċelebrazzjonijiet liturġiċi tal-Ġimgħa l-Kbira. Dan il-kandelabru kien jinxtegħel għall-Erbgħa tat-Tniebri il-Ħamis ix-Xirka u f’jum il-Ġimgħa l-Kbira. Waqt l-Uffizzju tal-Matutin, imsejħa l-‘Lamentazzjonijiet’ ta’ Ġeremija, ix-xemgħat fuq il-barabba jintfew, waħda wara ‘l oħra sakemm tasal l-aħħar xemgħa tan-nofs li tissimbolizza lil Kristu. Waqt il-funzjoni jkunu rreċitati disa’ Salmi u l-Uffizzju tal-Lawdi li fih ħames salmi. Għall-aħħar antifona tal-Benedictus kien jibqa’ xemgħa waħda biss mixgħula. Wara l-antifona din ix-xemgħa kienet tinqala’ mixgħula u tittieħed wara l-altar. Din id-drawwa nqatgħet għaliex is-Salmi tal-Uffizzju ma baqgħux ħmistax imma saru sitta. 2. L-isem komuni ta’ pjanta. (Is. xj. Verbascum thapsus). tip ta’ pjanta li tikber sa żewġ metri. Din għandha użu mediċinali biex tittratta s-sogħla u anki l-feriti fil-ġilda. Ing. Great mullein. L-oriġni etim. hi dubjuża. Jista’ jkun li l-kandilabru li jissemma hawn ħa l-isem minn din il-pjanta għax jixbahha bil-forma piramidali tiegħu. Bit-Tal. il-pjanta hija magħrufa bħala barabasso. Ara: SALMI. Sors: E.S.I.

BARBA    Fl-antik, dan l-appellativ kien jirreferi għaz-ziju, ħu l-omm. Oriġ. Tal. / Lat.  Din il-kelma jużaha anki Dante fid-Divina Commedia (1308 – 1321) – ‘Paradiso’ 19, 136.  Bil-Lat. Barbas jew Barbanus – M. ziju. Ara: GĦAMM. Jagħtiha wkoll F. Vella (1843).

BARBAR    Kelma li kienet tingħad lit-tfal biex ifehmuhom li se jeħduhom x’imkien. Eż: ‘Toni, immorru barbar?’ oriġ. etim.  M. ‘barra barra’, xi mkien ’il bogħod.

BARBARIJA   Mis-seklu sbatax sas-seklu għoxrin, il-kosta tal-Afrika ta’ Fuq, mill-Marokk sal-Libja, kienet magħrufa bħala il-Kosta tal-Barbarija. Dak iż-żmien il-qawwiet marittimi Ewropej kienu jsalpaw regolarment fil-Mediterran biex jattakkaw il-kursara tal-ibliet tal-Afrika ta’ Fuq, eż., Tunis, l-Alġier, Tripolitana, Ġerba u Bona. Oriġ. barbaroi kienet rif. li taw l-Ewropej lin-nies li ma kinux jitkellmu l-lingwa Griega jew Latina. Fatt li hu msemmi wkoll fl-episodju tan-Nawfraġju ta’ San Pawl f’Malta (Atti 28.) meta San Luqa jirriferi għall-Maltin bħala barbaroi. L-istess, in-nies tal-Afrika ta’ Fuq kienu magħrufa bħala Barbari għaliex l-ilsien tagħhom kien stramb għall-aħħar f’widnejn il-popli l-oħra tal-Mediterran. It-tribujiet tal-muntanji fil-Marokk jissejħu beriberi. X’aktarx din il-kelma ġejja mill-Għ. bar-bar li tfisser tgedwid (onom.)

BARBAZZAL    1. Ġiżirana, aktarx tad-deheb, twila u rqiqa li ddur kemm-il darba mal-għonq u tinżel fuq is-sider. Il-barbazzal hu wieħed mill-ornamenti personali li jingħataw bħala rigal mill-qraba lit-tfal, l-aktar minn dawk ta’ ġewwa, biex iservi bħala wirt kif ukoll investiment. L-istess nom ġieli jirriferi għaċ-ċinga tad-deheb li magħha jiddendel l-arloġġ tal-but. Din però, tissejjaħ ukoll, polka. 2. Iċ-ċinga tal-ġild li tinżel taħt geddum iż-żiemel jew bhejjem tal-ġarr biex biha dawn ikunu mliġġma mir-rikkieb. Hawn min jgħid li t-tul tal-barbazzal għandu jkun speċifikament ta’ 50 ċm. Sqal. barbazzali / varvazzali.      

BARBETTA  1. Ċima li tintefa’ mill-barklor biex jorbot id-dgħajsa tiegħu mal-moll. Ing. a painter, a rope used on a boat for tying up. 2. Fil-fortifikkazzjonijiet dan in-nom jirriferi għal biċċa blata, ġebla wiesa’ wara l-AMBREŻUNA biex minn fuqha jkun sparat il-kanun. 3. Waħda minn par barbetti, jiġ. dik il-parti tax-xagħar li tinżel fuq quddiem u aktar ‘l isfel mill-widna. Sors: E.S.I. V.B. u J.A.

BARBIER  Sal-bidu tas-seklu għoxrin ix-xogħol tal-barbier, ma kienx dak li jaqta’ x-xagħar, iżda kien dak li jqaxxar il-leħja u jagħmilha wkoll ta’ dentist. Dak li jaqta’ x-xagħar kien il-parrukkier, li oriġ. kien ukoll dak li jbigħ il-parokki. Il-ħanut tal-barbier kienu jsibuh bħala ‘l-ħanut tal-leħja’ għax hemm in-nies kienu jmorru l-aktar biex iqaxxru l-leħja u mhux biex jaqtgħu x-xagħar. G.B.F. (1845) jgħid hekk: chi esercita le basse chirurgie. Barber, surgeon. Interessanti li fid-dinja Musulmana, il-barbier kien ukoll imqabbad jagħmel iċ-ċirkonċiżjoni fuq it-tfal. Ara: Il-Praspar – Miktuba minn Dun Xand Cortis ta’ Ġorġ Mifsud, p. 149.

BARBUT   Tip ta’ fifra. M.A.V (1796) […] flauto rustico […].

BARDAXXA / BARDAXA   (pl. bradax)  Qaħba. Kelma oħra għall-istess nom hi ‘żagħka’. Bniedem żagħżugħ jew żagħżugħa li jgħix ħajja ħażina mingħajr skrupli; nies ta’ bla mistħija. Etim. Sqal. bardascia li tfisser l-istess. G.B.F. (1845) jagħtiha dejjem fil-maskil biex jispjega wieħed ta’ karattru ħażin. A rogue; a dissolute fellow.

BARDGĦA / BERDGĦA    Skont Ġ. Gatt, (Qiegħda fuq il-Ponta ta’ Lsieni) din hi dak ix-xedd tal-ġild li jitqiegħed fuq dahar il-bhima. J.A. din isejħilha bl-Ing., pack saddle. Skont E.S.I. din hi d-drapp li tidħol bejn is-sarġ u għonq / dahar il-bhima.

BARDNELL   Il-lasta twila mimduda li żżomm il-buq tal-opra tal-baħar min-naħa ta’ fuq, fuq kull naħa tad-dgħajsa mill-poppa sal-pruwa. Fuq il-bardnell titwaħħal il-battusa biex fiha jidħol l-iSKALM. Ara: OPRI TAL-BAĦAR.

BARJOL  / PARJOL   Is-saqaf tal-injam fuq it-tromba tal-mitħna tar-riħ, forma ta’ lembut jistrieħ wiċċu ’l isfel. Dan ikun miksi bil-qatran biex l-ilma tax-xita jiżloq minn fuqu. Il-barjol iserraħ fuq l-istrinġi biex meta dan jiddawwar minn ġewwa t-tromba, il-barjol idur ukoll u miegħu jiddawru l-qlugħ fid-direzzjoni tar-riħ. Ara: L-Imtieħen tat-tħin tal-Qamħ fil-Gzejjer Maltin, Clifford Vella.

BARJOLA / BIRJOLA   Beritta żgħira; berittin bil-ġummiena bħal tal-MILSA. Qawl: Il-fartas la tmisslux il-birjola – jiġ. wieħed għandu joqgħod attent li bil-kliem u l-aġir tiegħu ma jikxifx id-difetti ta’ ħaddieħor. Skont M.A.V. (1828) li tkun qargħi kien ta’ mistħija jew ta’ diżunur, għaliex wieħed kien ikun imqabbel mal-BONAVOLJI li kienu jqaxxru xagħarhom QARABASIRA. Skont M.A.V., il-bonavolji kienu nies mill-agħar u għaldaqstant ma tantx kienet xi ħaġa mixtieqa li wieħed jitqabbel magħhom.

BARKATA   1. Kwantità ta’ materjal, norm. merkanzija kemm timla’ dgħajsa. 2. Miżura fil-kostruzzjoni li titkejjel kull tlittax-il kantun. E.B. Vella  fil-ktieb tiegħu, Storja tal-Mosta Bil-Knisja Tagħha, jikkwota mill-arkivji tal-knisja tal-Mosta, u jgħid hekk: ‘…niltaqgħu mal-ħaddiema li kienu jiġbdu l-katina, li kienu mħallsin bi 3 karnijiet (2½d) għal kull barkata [ġebel] li jtellgħu.

BARKAZZA     Dgħajsa magħmula tawwalija. Ċatra jew dgħajsa tas-salvataġġ. Sors: E.S.I. u G.B.F. (1845). Tal. barcazza.

BARKLOR   Bniedem li jaħdem fuq il-baħar.  Qaddief.  Idj: ‘Tah daqqa tal-barklor’ – daqqa bil-moqdief. Tal. Barcalora.  v. IMBARKA:  Tela’ fuq bastiment sew biex jaħdem bħala baħri, kif ukoll jekk hu passiġġier. Tal. barca – M. mirkeb. Ara: ‘Drawwa Mill-Birgu: Tal-Barklori’, ta’ Anton Attard, fil-ktieb, Folklor, ed. Guido Lanfranco, pp. 4-6.

BARKUN    Pontun; ċattra tal-ħadid. Fir-regatta, il-barkun kien jimmarka l-post fejn tispiċċa l-korsa. Idj: ‘It-tiġrija sal-barkun’ – jiġ. l-importanti fit-tellieqa hu dejjem min jasal l-ewwel u mhux min jiġri l-aktar. Tal.  barcone; chiatta; battello.

BARMA    Tingħad fil-frażi għandu barma.  NIEQES BARMA  Uomo di poco talento. (D.)

BAROKKA, ARKITETTURA  Il-kelma Barokk/a tirriferi għal stil ta’ arti jew kultura partikulari tal-letteratura, mużika, arkitettura, eċċ. li nħolqot u żviluppat fis-seklu sbatax. Biss, l-ewwel darba li ntuża dan l-appellattiv kien fis-seklu tmintax, pjuttost b’mod derogattiv, biex ikun imfisser dan l-istil meqjus bizzarr, eċċessiv u stramb. Għal dak iż-żmien, bosta kienu jaraw l-arti Barokka bħala arti redikola. L-arkitettura ta’ stil Barokk kienet introdotta f’Malta fl-1638, meta Francesco Buonamici sebbaħ il-Knisja tal-Ġiżwiti fi Triq il-Merkanti, il-Belt, b’dan l-istil.  L-arkitettura Barokka tixxebbah max-xenarju ta’ palk, b’disinji ta’ pilastri, kolonni u simboli ta’ weraq, arzell, skrolli, figuri umani, eċċ.  F’Malta, wara Buonamici, komplew diversi artisti fl-arti Barokka, eż. Lorenzo Gafà, Romano Carapecchia, Francois De Mondion u oħrajn. Mattia Preti li kien pittur u arkitett, biddel il-ġewwieni tal-knisja monastika tal-Ordni ta’ San Ġwann minn waħda sempliċi, għal waħda ta’ stil Barokk. L-arkitettura Barokka wara nfirxet ma’ Malta u Għawdex kollha u baqgħet popolari anki fis-seklu għoxrin. Il-kelma barroco bil-Portugiż tfisser perla ineguale. Ara: L-Arti Barokka F’Malta ta’ Keith Sciberras; 5000 Years of Architecture in Malta ta’ Leonard Mahoney; Baroque Churches in Malta ta’ Conrad Thake; Maltese Baroque, Ed. Giovanni Mangion.

BARR   Art xagħrija u selvaġġa. Art ’il bogħod mill-abitat. Art jew raba’ mitluq, jiġ. mhux maħdum. Art barranija, ġen. rif. għall-artijiet u l-pajjiżi tal-Afrika ta’ Fuq, l-aktar fil-Magreb.   ĦAMIEM TAL-BARR   Imsejjaħ hekk għax hu tajr li jiġi mill-Afrika ta’ Fuq.  BIN IL-BARR  Deskrizzjoni dispreġġjattiva għal xi ħadd li hu bla manjieri; xi ħadd li mhux ta’ man-nies.   FARD IL-BARR   Barri selvaġġ; rif. ġen. għall-barrin li jkunu impurtati mill-Afrika ta’ Fuq. Insibu wkoll: bies tal-barr; bużbież tal-barr; fidloqqom tal-barr, eċċ. Sorsi: J.A. u E.S.I. Fl-istorja ‘Il-għali jkun imsiefer’,Temi Zammit jgħid hekk:…’u f’dan il-barr fejn ser issib ħaddied suret in-nies?’ … (Sors: il-Malti, Marzu, 1933.) Bl-Għarbi, barr tfisser ukoll, deżert.

BARRADA  (pl. brared) 1. Kontenitur tal-fuħħar li fih kien jintrefa’ l-ħobż u affarijiet oħra tal-ikel. Dan il-kontenitur seta’ anki jimtela bl-ilma. G.B.F. (1845) jagħtiha wkoll bħala ‘ġjarra’ jew ‘ġjarrone’. 2. Qoffa tas-simar li titniżżel fil-baħar mis-sajjieda biex iżżomm il-ħut ħaj / frisk fiha. Sors: Kalepin u E.S.I.

BARRAKKA  1. Kamra jew dar żgħira li sservi ta’ kenn kontra x-xemx jew ix-xita. Kostruzzjoni temporanja. BARRAKKA Ta’ FUQ u l-BARRAKKA Ta’ ISFEL  Il-ġonna tal-Barrakka ta’ Fuq u tal-Barrakka ta’ Isfel li jagħtu fuq il-Port il-Kbir, kellhom bħal-loġġa msaqqfa kull wieħed, biex toffri kenn lil min irid igawdi l-arja u l-veduta tal-Port il-Kbir. Il-Barrakka ta’ Fuq kienet mibnija fi żmien il-Kavallieri biex dawn setgħu jgħaddu ż-żmien liberu tagħhom hemm. Il-Barrakka t’Isfel ġiet żviluppata fi żmien l-Ingliżi. Biss, skont sors li ltqajt miegħu dan l-aħħar, din kienet tissejjaħ La Barracca antica, bħallikieku din kienet mibnija qabel il-Barrakka ta’ Fuq. Qawl: Għal min għandu jmut bil-pesta m’hemmx barrakka għalih – jiġ., inutli tieħu ċerti rimedji meta l-mewt tkun iminenti. Dan il-paragun oriġina mill-fatt illi fi żmien il-pesta dawk infettati kienu jinżammu f’iżolament fi kmamar żgħar mibnija apposta biex ma jxerrdux il-mard – biss għalihom ma kienx hemm tama.  Tal. Barracca: costruzione in legname, facilmente smontabile. sors etim. E.S.I.  2.  Binja minn fejn jitqassmu l-paljijiet tat-tiġrija tradizzjonali magħrufa wkoll bħala t-TRIBUNA. Hemm waħda s-Saqqajja, ir-Rabat ta’ Malta u oħra r-Rabat ta’ Għawdex.

BARRIERA    1. Il-post minn fejn jitqatta’ l-blat biex minnu jittieħed materjal bħal ċnagen u ramel tal-franka, żrar u ċagħaq taż-żonqor, eċċ. 2. Oġġett, bħal ċint diviżorju li jifred parti minn oħra. Hekk tissejjaħ it-triq tax-xatt fejn il-Pixkerija (1937) li issa għalqet, għaliex il-binja ta’ ħdejha kienet isservi ta’ parlatorju – sala fejn wieħed seta’ jikkomunika mal-passiġiera li jinżlu mill-bastiment biex jiltaqgħu ma xi ħadd li jkun jgħix lokalment mingħajr ma jiksru r-regoli tal-kwarantina. Hemm kienet ittellgħet barriera tal-injam biex il-parlatorju jkun iżolat bħala prekawzjoni minn xi tixrid ta’ infezzjoni, l-aktar mill-mard epidemiku, bħall-pesta jew il-kolera. Ara:  PARLATORJO.

BARUMBARA   Kmajra li ħafna drabi tinbena fuq il-bejt tar-razzett jew tad-dar, biex fiha jinżamm il-ħamiem. Ġieli l-barumbara tkun mibnija għaliha u jkollha fuq u isfel. F’dan il-każ il-ħamiem joqgħod fil-parti ta’ fuq fejn ikun hemm il-GOR, jiġifieri vażi mtaqqbin minn fejn ikun jista’ jidħol u joħroġ il-ħamiem. Billi l-ħamiem jista’ anki jitħalla jtir, il-barumbara jkollha wkoll qisu bokkaport żgħir għal barra minn fejn jidħol u joħroġ il-ħamiem. Sors: Anton F. Attard. Etim. Sqal. palumbara.

BASKAL BAYLON, SAN   Proprjament, dan il-qaddis Spanjol kien jismu Pascual Baylon (1540 – 1592). Dan kien ajk mal-Franċiskani Minuri, u kien devot ħafna tal-Ewkaristija. Hu protettur tar-ragħajja kif ukoll tal-Kungressi Ewkaristiċi. Biss, f’Malta kellu ċerta devozzjoni l-aktar min-nisa tqal. Anki f’sitwazzjonijiet oħrajn kienu jitolbu lil dan il-qaddis. Pereżempju, fit-Tieni Gwerra Dinjija, kien hemm min jgħid din il-ġakulatorja: ‘San Baskal Baylon qajjimna mal-BALOMBA bomm’.  (G. Lanfranco, 2017).  

 

BASSAR     Wieħed li jaqra l-futur. Din il-kelma nsibuha fil-ħrafa orali ‘L-Erba’ Snajja’ ‘, li Patri Manwel Magri sama’ u li jirrakkonta fil-kitba tiegħu. Il-protagonist tal-ħrafa, żagħżugħ li telaq mid-dar biex ifittex ix-xogħol, jiltaqa’ ma’ klikka nies u saqsiehom, ‘X’inhi s-sena tagħkom?’… u dawk qalulu ‘Aħna bassarin’. Ara: Manwel Magri, Ħrejjef Missirijietna, Ġorġ Mifsud Chircop, p. 52.  Ara: VEĠĠENT.

BASTARDELL   Ktejjeb li fih jinkitbu xi notamenti żgħar; dan kien jintuża l-aktar min-nutara. Registru żgħir. Etim. Tal. bastardello. Sors: E.S.I. u J.A.

BASTJUN   Għalkemm fil-lingwaġġ komuni dan ifisser kull tip ta’ ħajt ta’ difiża, din il-kelma tirriferi speċifikament għal dik il-parti tal-fortifikazzjoni fejn is-sur ikun ħiereġ ’l barra aktar mill-bqija tas-swar. Il-forma ta’ din l-istruttura  kienet ta’ siwi kbir biex tiddefendi l-bqija tas-swar tal-madwar.

BATAL   Aġġ. li jirriferi għal xi ħaġa bla użu jew bla siwi.  JIBTAL  v. Meta bniedem ikun qiegħed jagħmel BTALA – jiġ. ma jaħdmix u għaldaqstant ikun qiegħed x’aktarx jgħaddi ż-żmien fil-ħela. Il-kelma ‘batal’ ma għadhiex tintuża, biss ngħiduha meta nikkwotaw it-tieni Kmandament; hawn tintuża bħala partiċipju attiv: ‘La ssemmix l-isem t’Alla fil-batal.’ – jiġ. la ssemmix l-isem ta’ Alla fil-fieragħ. Fost il-Maltin dan il-kmandament jinkiser ta’ spiss minn bosta meta biex jisfugaw jesprimu l-korla tagħhom billi jsemmu lil Alla. Interessanti li fid-dinja Għarbija  Musulmana, l-isem t’Alla jissemma il-ħin kollu, biss, dejjem b’mod ta’ tifħir u b’rispett kbir. Sors: E.S.I.  BATTAL   Bniedem qiegħed, li mhu qed jagħmel xejn. Qawl: Il-ħaddiem jitma’ lill-battal. L’operaio da a mangiar l-ozioso. (M.A.V. 1828).

BATAR     1. v. Qata’ jew qassam xi ħaġa f’partijiet tal-istess daqs.  2. n. Xitla li tgħix fl-ilma u li hi msemmija hekk għax għandha bħal tikek fuqha. Sors: E.S.I.

BATRA    1. Appel. / aġġ. fem. għal xi wħud mill-annimali tal-irziezet, eż. ż-żwiemel, dwieb jew mogħoż li jkollhom denbhom qasir. Il-klieb ġieli jaqtgħuhlom qasir. Kelb hekk jissejjaħ ibtar; kelba tissejjaħ batra wkoll. 2. Marda (Moniliasis) li biha t-trabi tal-ħalib jitilgħulhom ponot ħomor fl-ilsien u fis-saqaf ta’ ħalqhom. Fl-antik kienu jaħsbu li din il-marda kienet toħroġ meta t-trabi jerdgħu l-ħalib tal-omm, hekk kif din tkun kielet ikel ħarr.

BATTALL    Ħabbata tal-bieb (G.B.F. (1845). Etim. battaglio jew battente.

BATTENT     1. Bieba żgħira ta’ tieqa. 2. Dik il-parti tal-bieba maħruġa ‘l barra, bħal ħanek fejn tilqa’ l-bieba l-oħra meta din tingħalaq billi sserraħ fuqha. (Ing. rebate). Mit-Tal. battente – M.

BATTERIJA  Termnu militari li jirriferi għal tip ta’ forti żgħira, imdawra bl-ambreżuni fejn jitqegħdu l-kanuni. Din it-tip ta’ fortizza kienet tkun ippożizzjonata viċin ħafna tal-kosta biex tiddefendi lill-madwar minn xi attakk mill-baħar. Minħabba l-livell tal-batterija hekk qrib il-baħar, il-kanuni kienu f’pożizzjoni tajba biex jolqtu l-bastiment u jinfiltraw il-BUQ. Tal. battere –  M. iħabbat, jattakka u jegħleb f’sens militari.

BATTUM     1. Taħlita ta’ xaħx, ġir u deffun magħġuna bl-ilma biex tipproteġi s-saqaf, l-art  jew il-ħitan mill-ilma tax-xita. Qab. ma’ BATTAM – v. eż., bajjad il-ħajt ta’ bir eċċ., biex dan iżomm l-ilma milli jippenetra il-pori tal-blat.  2. n. Demel li jintefa’ fir-raba’ miżrugħ biex l-art tkun aktar fertili. Sorsi: J.A. u E.S.I.

BATTUSA    Injama iebsa, bħal ċinta, li fuqha jserraħ il-moqdief tad-dgħajsa. Il-battusa sserraħ fuq il- BATTENT. Il-battusa jkollha toqba fil-wiċċ li fiha jidħol l-iSKALM. Ara: OPRI TAL-BAĦAR.   

BAWXATA  1. Attività li ssir bil-moħbi u li mhux suppost issir; skappatura. Ħarġa ta’ bosta nies f’daqqa li jkunu se jħawdu xi ħaġa bejniethom. Xalata li fiha jsir minn kollox, dak li hu permess u dak li mhuwiex. Kelma li ġejja mill-Għ. bawxa, li tfisser storbju ta’ nies li jkunu miġbura f’daqqa. 2. Il-Piccolo Dizionario (1843) jispjegaha bl-Ingliż bħala ‘picnic’, jew ikla ta’ nofsinhar bejn bosta nies.

BAXÀ / BAXAN     Ara:  PAXÀ.

BAXX   Tintuża fl-espressjoni arkajka, ‘Oqgħod baxx!’, jiġ., ‘oqgħod bilqiegħda!’

BAŻILIKA     Oriġ. il-bażilika, fi żmien ir-Rumani kienet il-binja tal-qorti. Fiha kienu jiltlaqgħu ħafna nies, u għalhekk fi żmien bikri Nisrani dan it-titlu kien ukoll addattat għall-ewwel postijiet fejn kienu jiltaqgħu l-Insara. Fil-Knisja Kattolika jeżistu biss erba’ bażiliki maġġuri, li kollha kemm huma jinsabu f’Ruma, u li fihom hemm is-sede tal-Papa. Il-bażiliki l-oħrajn kollha fid-dinja, mal-1400,  huma kollha minuri u titulari, u aggregati ma’ waħda jew oħra minn dawn l-erbgħa. Fil-gżejjer Maltin jeżistu ħmistax-il bażilika minuri; ħamsa minnhom jinsabu f’Għawdex. Dawn huma mniżżla hawn taħt kronoloġikament skont meta ingħataw dan it-titlu:

Tas-Salvatur, Ħal-Lija
Tal-Porto Salvo, il-Belt, (1816)
Tal-Madonna tal-Karmnu, il-Belt, (1895)
It-Twelid tal-Madonna, L-Isla, (1921)
Maria Bambina fix-Xagħra, (1967)
Is-Santwarju Ta’ Pinu, l-Għarb, (1935)
Santa Liena, Birkirkara, (1950)
San Ġorġ, ir-Rabat, Għawdex, (1955)
Parroċċa tal-Għarb iddedikata lill-Viżitazzjoni, (1967)
San Pietru u San Pawl, in-Nadur (1967)
Tad-Duluri, Ħaz-Żebbuġ
Tal-Patroċinju, f'Wied il-Għasri (1760)
Assunzjoni, il-parroċċa tal-Mosta(2019)
Kristu Re, parroċċa tar-Raħal Ġdid (2020).

Il-bażiliki huma rrappreżentati b’oġġetti simboliċi li jindikaw it-titlu u d-dinjità tagħhom. Dawn is-simboli huma, it-tribuna (it-tużell imwieżen minn kolonni tal-irħam mibnija madwar l-artal maġġur); is-salib b’żewġ traversi il-frontispizju barra l-knisja. Fuq il-presbiterju hemm ukoll l-umbrellun, bil-qanpiena żgħira mdendla, Lat. tintinnabulum).          

         

BAŻILISK   1. Is. xj. Basilicus mitratus. Ħanex kbir li jixbah is-serp. Dan jgħix l-aktar fuq is-siġar. 2. Appel. għal bniedem ikrah jew manigold; bniedem ta’ qilla. 3. Tip ta’ kanun kbir li kien jintuża biex jispara l-balal kbar u b’saħħithom li bihom kienu jkissru s-swar. Fl-Assedju l-Kbir, l-armata Torka kellha mill-inqas erbgħa minn dawn il-bażiliski. Kienu jissejħu wkoll: petriere – jiġ. dawk li jisparaw il-balal tal-ġebel.

BAŻINA   Għaġin magħmul għasida. Etim. Għ. ikel imsajjar b’mod li jsir qisu soppa magħquda. Bit-Taljan  bazzinai tirriferi għal tip ta’ soppa li kienet tittiekel mill-iskjavi ta’ fuq ix-xwieni.

BAŻLOKKU     1. Ġugarell tat-tfal bħal żugraga. 2. Fig. Tifel oħxon wisq. Tal. bislocco stravagante. moneta di provenienza orientale in corso del sec. XVI.

BAŻOKK/A    Persuna li għandha devozzjoni kbira lejn it-twemmin reliġjuż tagħha. Appel. norm. għal xi mara li tkun temmen biss f’dak li hu sew għaliha u tittratta l-opinjoni ta’ ħaddieħor bħala inferjuri jew ħażina. Wieħed li f’għajnejn in-nies ikun irid jidher li hu qaddis, biss minn taħt ikun qiegħed jagħmel affarijiet mhux xierqa. Bniedem ipokrita. Dan l-appel. ġej mit-Tal. bizocche – M. nisa li ma jiżżewġux u li jinkitbu bħala Terzjarji; nisa lajċi ta’ devozzjoni kbira, biss mingħajr ma dawn ikollhom vot tas-sorijiet. Dawn ifittxu li jgħixu ħajja ta’ kastità u talb u jsegwu b’reqqa kbira kull obbligu liturġiku. Carmel Cassar, fl-artiklu tiegħu ‘Popular Perceptions and Values in Hospitaller Malta’ (Hospitaller Malta, p. 462), isemmi li fis-sena 1667, fil-parroċċa tal-Portu Salvu, il-Belt, kien hemm miktuba dsatax-il bizocche minn popolazzjoni femminili ta’ 2,074. Ara: TERZJARJU.

BAŻUTU,  TAL –    Rif. jew laqam ġeneriku, li fl-antik kien mogħti mill-Maltin lil xi ħadd ta’ razza sewda. Dan l-appel. oriġina meta fit-Tieni Gwerra Dinjija kienu stazzjonati f’Malta, nies suwed mal-militar Ingliż, li inġabu biex jgħinu fl-operazzjoni tal-iżbark tal-Alleati fi Sqallija (Operation Husky). X’uħud minn dawn is-suldati suwed kienu ħadmu fuq ir-runways fl-ajruport ta’ Ħal Luqa u Ta’ Qali. Xi wħud minnhom kienu stazzjonati lejn Ħaż-Żebbuġ, oħrajn lejn Ħal Lija. Espr: ‘Għandu xufftejh bħal tal-Bażutu’, jiġ. bħal xi ħadd minn Basutoland. Fl-1884, Basutoland, kien territorju vast fl-Afrika t’Isfel, li kien ġie kkolonjalizzat mill-Gran Brittanja.  Wara l-Indipendenza tiegħu, fl-1966, dan il-pajjiż beda jissejjaħ Lesotho. Ara: The People’s War Malta: 1940 / 1943, ta’ Laurence Mizzi, (1998).

BAŻUŻLU    Rif. għal xi tfajjel li jkun maħbub ħafna mill-familja tiegħu. Tifel imfissed. Illum dan it-terminu jintuża b’mod dispreġġjattiv għal xi ħadd li jkun midħla sew ta’ xi nies fil-poter li mingħandhom jieħu dak li jrid għax ikun iffavoriġġjat. Sqal. basusulu – Tal. grazzosetto. Beżużlu, tifel grazzjuż. M.A.V. (1796): carezze per bambini o animali domestici. It. carino, bellino.

BAŻWA   Fetqa minn fejn toħroġ il-musrana. Ernja. Espr. ‘Waqgħetlu l-bażwa…’. Meta l-imsaren ma jibqgħux fil-borża, iżda jibdew joħorġu u jimbuttaw iż-żaqq ’il barra. Idj: ‘Dak li qed jagħmel kollu żejt fil-bażwa’ – jiġ. li r-rimedju użat għall-problema hu bla siwi, bħal meta wieħed jindilek biż-żejt biex ifejjaq l-ernja għax dan ma jiswiex ġid. Ara:  ĠISEM Il-BNIEDEM.

BAŻŻAR     Min ibażżar jew iraxxax id-demel fl-għalqa. Wieħed li jbigħ il-ħwawar. v. Demmel jew żara’ l-bżar. Sors: E.S.I. To manure to dung. Sors:  G.B.F (1845).

BAZIZJI   Skont Ganado, il-bazizji kienu tip ta’ biskuttini li nħolqu minn dulċier mill-Furjana magħruf bil-laqam Ta’ Żerrek. Nafu li dan kellu ħanut fix-xatt tas-Sliema. Ganado jgħid li lejn l-aħħar tas-seklu dsatax kien hawn f’Malta Enrichetta Basisio, primadonna b’vuċi u figura sabiħa. Din kienet għamlet żmien tkanta fit-Teatru Rjal. Dan id-dulċier, kien affaxxina ruħu minn din il-primadonna, u kien beda jżejjen kwalità ta’ biskuttini bil-ġelu aħmar forma tal-ittra B, ad unur ta’ din il-primadonna. L-istorja ta’ kif dawn il-biskuttini ngħataw dan l-isem titqabbel minn Ganado mal-oriġini tal-Peach Melba li hi magħmula minn ġelat tal-vanilla mħallat mal-ħawħ u bil-ġulepp tal-lampun (Ing. raspberry). Ganado jgħid li l-Peach Melba hi msejħa hekk wara li fl-1892, is-soprano Awstraljana Nellie Melba kienet żaret Londra u qagħdet fis-Savoy Hotel. Id-dulċier ta’ din il-lukanda, Auguste Escoffier, ivvinta din id-deżerta u taha dan l-isem ad unur ta’ din is-soprano. Jidher għaldaqstant li d-dulċier Ta’ Żerrek tħajjar jagħmel l-istess. Skont Ganado, il-bazizji damu popolari u jinbiegħu sa żmien it-Tieni Gwerra Dinjija. Ara: Rajt Malta Tinbidel, l-Ewwel Ktieb, pp. 32, 33.

(I)BBLAKKA   Verb li jintuża f’espr. bħal, ‘ibblakka ż-żarbun’. Ta’ min wieħed jirrimarka li fid-dizzjunarju ta’ G.B.F. (1845), jiġ., ħamsa u erbgħin sena wara li l-Ingliżi kienu ilhom f’Malta, din hi waħda minn żewġ kelmiet biss, meħuda mill-Ingliż, (loan words) li ġew inklużi fid-dizzjunaru Malti-Ingliż. Mhux ħaġa tal-iskantament li din il-kelma li għandha x’taqsam mal-militar, kellha tkun minn tal-ewwel li bdiet tintuża fil-lingwaġġ komuni tal-Maltin. Ibblakka (to blacken the boots) żgur li kienet ordni li tingħata ta’ spiss mill-uffiċjaljali Ingliżi lis-suldati Maltin ingaġġati fir-reġimenti. Din il-kelma turi li issa l-Maltin, almenu dawk li jaħdmu mal-Ingliżi, mhux biss bdew jitgħallmu xi kelma ‘l hawn u n’l hinn bl-Ingliż, iżda anki bdew jużaw dan il-kliem fil-lingwaġġ komuni ta’ bejniethom. Ta’ min wieħed jirrimarka li l-Maltin tal-klassi l-baxxa kienu jimxu ħafjin, jew jilbsu xi qorq u qatt ma libsu żarbun. Sa dak iż-żmien iż-żraben kienu xi ħaġa ta’ lussu li jilbisuhom għonja biss. Jista’ jagħti l-każ ukoll illi din il-kelma nħatfet mill-ewwel għaliex bħalha, u kważi bl-istess tifsira, fil-Malti kienu jużaw l-aġġettiv IBLAQ, għall-kulur iswed b’tebgħat bojod.

BEABÀ   Rif. għall-aktar oġġett sempliċi li wieħed għandu jitgħallem meta jmur l-iskola. Espr. ‘għadu fil-beabà’ – jiġ. għadu qed jitgħallem l-alfabett. Espr. ‘ma jafx beabà’ – jiġ. l-persuna għadha sempliċi fil-ħsibijiet tagħha, bħat-tfal, u ma taf xejn dwar l-affarijiet essenzjali tal-ħajja. Sors: E.S.I.

BEATI PAOLI   Idj: ‘Tah daqqa / waħda tal-Beati Paoli’. Din il-frażi għandha oriġini interessanti, u turi l-kuntatt kulturali bejn il-Maltin u l-Isqallin matul is-sekli li għaddew. Il-Beati Paoli kienet setta sigrieta li kienet tiltaqa’ bil-moħbi fil-passaġġi ta’ taħt l-art f’Palermo. Din kienet speċi ta’ fratellanza jew mażunerija pjuttost leġġendarja, li antiċipat anki l-Mafia fl-istil u l-iskop tagħha. Jingħad bosta fuqha, biss il-verità hi li qatt ma nstabu dokumenti li juru li din l-għaqda kienet verament teżisti. Din il-konfraternità kienet deskritta u mogħtija laqta’ romantiċizzata fil-ktieb I Beati Paoli, ta’ Luigi Natoli (1921). L-awtur jambenta din is-setta f’Palermo tas-seklu sbatax u jpinġiha bħala għaqda ta’ nies li tgħin il-foqra, waqt li l-membri tagħha jikkumplottaw biex jiskapulaw l-awtoritajiet tal-pajjiż għax dawn kienu korotti. L-isem ta’ din is-setta ġieli kien leġġendarju u relatat mal-perijodu medjevali, bħala tribunal sigriet li kien jiġġustizzja n-nies u anki juża l-vjolenza bħala vendetta. Ir-raġuni l-għaliex ngħidu ‘tah daqqa tal-Beati Paoli’ mhix ċara biżżejjed. Biss nistħajjel li din il-frażi tirriferi għal xi daqqa li wieħed kien jibqa’ taħtha. Kultant issib min juża l-espressjoni b’mod ieħor, eż., ‘tlajt telgħa tal-Beati Paoli, li jfisser li t-telgħa kienet twiela / wieqfa, b’mod li tgħejjik. Ara: I Beati Paoli ta’ Luigi Natoli. Ara wkoll:  http://www.akkuaria.com/grandi_personaggi/beati.htm. 

BEATITUDNIJIET, IT-TMIEN    It-tmien beatitudni li Kristu ppritka fuq il-Muntanja (Matt. V.3.10). Kristu jikkonforta lil dawk li jbagħtu, jew neqsin minn xi ħaġa jew oħra għaliex dawn jakkwistaw u jgawdu kif jixirqilhom jekk mhux f’din il-ħajja, fil-ħajja l-oħra. Jingħad li t-tmien ponot tas-Salib tal-Ordni ta’ San Ġwann jirrapreżentaw it-tmien beatitudnijiet, li kkwotati fl-Iskrittura b’dan il-mod:

Ħenjin il-foqra fl-ispirtu, għax tagħhom hija s-Saltna tas-Smewwiet.
Ħenjin l-imnikkta, għax huma jkunu mfarrġa.
Ħenjin ta' qalbhom ħelwa, għax huma jkollhom b'wirthom l-art.
Ħenjin dawk li huma bil-ġuħ u l-għatx tal-ġustizzja, għax huma jkunu 
mxebbgħin.
Ħenjin dawk li jħennu, għax huma jsibu ħniena.
Ħenjin dawk li huma safja f'qalbhom, għax huma jaraw 'l Alla.
Ħenjin dawk li jġibu l-paċi, għax huma jissejħu wlied Alla.
Ħenjin dawk li huma ppersegwitati minħabba s-sewwa, għax tagħhom hija 
s-Saltna tas-Smewwiet.

Ara:  SALIB TA’ MALTA.

BEATU  Ara:  VENERABBLI, BEATU U QADDIS

BEBBUX    F’Malta jeżistu mat-tmenin speċi ta’ bebbux tal-art. Tmienja minn dawn huma endemiċi. Fost dan il-bebbux insibu:  L-għakrux, it-trajbu, bebbuxu nagħġa, bebbuxu mogħża u bebbuxu tat-Torok. Il-bebbux insibuh kultant bħala fossillu fil-blat, l-aktar bħala speċi tal-baħar. Fit-tempji preistoriċi instabet skultura fit-tafal tirrapreżenta bebbuxu komuni. Fil-fatt, il-forma tal-ispiral tant komuni fit-tempji megalitiċi setgħet ta’ bilħaqq kienet ispirata mill-istess karatteristika fuq id-dahar tal-bebbuxu li tant hu prominenti fl-għelieqi u l-kampanja. Meta ngħidu li l-ispirall jissimbolizza l-ħajja li tispiċċa u terga’ tibda f’ċiklu li ma jispiċċa qatt, jista’ jipparaguna dan mad-disinn tal-ispiral li jidher fuq dahar il-bebbuxu. L-għakrux li qisu jmut fis-sajf jidher mal-ewwel xita fil-ħarifa u b’hekk hu simbolu per eċċellenza taċ-ċiklu tal-ħajja li tkun reġgħet bdiet. Aġġ. QATTUS BEBBUXI Qattus li jkollu kuluru jagħti fil-griż u mħallat b’kuluri oħra aktar skuri. Il-kelma Għ. għall-bebbux hi għakrux li fil-lingwa Maltija tirreferi għal tip ta’ bebbux partikulari. Sqal. babbaluci. Grieg. boubalàkion. Għ. (Marokk) Bebus. Ara: The Maltese Countryside, Vol. 2, ta’ Guido Bonett u Joe Attard, pp. 21-33.

BEBBUXA/U     Ir-ras, jew il-kolonna li madwarha jdur it-taraġ tal-garigor.  (Ing. newel in a spiral staircase).

BEBUNA     Kamumilla. Ing. wild camomile. G.B.F. (1845). Is. xj. Matricaria recutita.

BEĊĊ    Biċċa sigarru jew sigarett li jkun ġa parzjalment impejjep.

BEDBUT / BETBUT  (pl. bdiebet). Tip ta’ fifra, waħda mill-eqdem strumenti mużikali fid-dinja. Dan għaliex fil-mod sempliċi tiegħu, il-bedbut kien jinħadem minn biċċa qasba, daqs 7.5 ċm. mill-pjanti tal-qamħ, tal-ħafur jew tal-qasab tal-widien. Fit-tarf tal-qasba jittaqqab xaqq biex iservi bħala bwejba żgħira qrib il-fomm. Meta d-daqqaq jonfoħ din tperper u b’hekk joħroġ ħoss qisu ta’ suffara. Il-bedbut hu strument li faċli jinħadem u jindaq, kemm mill-kbar kif ukoll mit-tfal. Insibu għanja li d-daqqaqa kienu jgħannu bħala ċajta biex speċi iġiegħlu l-bedbut idoqq sew:

     Doqq bedbut doqq ħa nixtrilek ħabba / ċappa tin
     Nixħetielek ġewwa bir u nġibulek bir-rampil

Fid-dinja Għarbija il-bedbut jissejjaħ ukoll żummara. Il-bedbut jagħmel ukoll parti integrali mill-istrument taż-żaqq għax dan ikun imważżal maż-żaqq biex d-daqqaq jonfoħ minnu. A. de S. jirriferi għal bedbut bħala cifoletto. Ara:  ŻUMMARA, ŻAQQ. Ara: ‘Doqq Ja Bedbut Doqq’ ta’ Anna Borg Cardona, fil-ktieb Folkor, ed. Guido Lanfranco. pp. 31-41; A Guide to Maltese Folk Music, ta’ Ruben Zahra, pp. 12, 13.

BEĠEJĠU   Appel. għal xi ħadd ta’ karattru sempliċi jew injorant. Jista’ jkun li dan l-appel. hu meħud minn ‘baġan’, li tfisser l-istess ħaġa. Sqal. bagiano, Tal. baggiano. Sorsi: M.A.V., E.S.I. u J.A.

BEHEM      1. Is-saba’ l-kbir tal-id; l-ewwel saba’ fuq in-naħa ta’ ġewwa tal-pala tal-id, jew tas-saqajn. Ngħidu, ‘Il-qasba qbadtha bejn is-saba’ l-werrej u l-behem.’ L-istess kelma tista’ tfisser ukoll ‘ponn magħfus sew’.  2. Id tal-ħadid li bl-Ing. tissejjaħ knuckle duster. Sors: E.S.I. Ħajr ukoll: Rita Saliba.

BEJBET, TA’   Isem ta’ nħawi lejn Għajn Dwieli. Fi żmien meta hawn kien għadu diżabitat, maqtugħ mit-Tlett Ibliet tal-Kottonera, wieħed kien x’aktarx jiltaqa’ biss ma’ xi razzett u xejn aktar. Għan-nies tat-Tlett Ibliet, min kien jgħix hawn kien ta’ ġeneru mgerrex u ma jafx jagħmilha man-nies. B’hekk ħarġet l-idjoma ‘Mela qed tagħmilha ma’ Ta’ Bejbet?’ jew ‘Lanqas li konna qed nagħmluha ma’ Ta’ Bejbet!’ Sors: Idjomi Maltin ta’ Karm Fenech (2006); Ara wkoll: J.A. u E.S.I.

BEJT    Dar. Kelma li norm. baqgħet tintuża biex tfisser dan, sa ftit żmien ilu, l-aktar f’Għawdex: bejt ma’ bejt, jiġ. dar ma’ dar. F’Ħal Tarxien kien hemm naħa minn dan ir-raħal li kienet magħrufa bħala, Ta’ Wara il-Bjut. Ara: DAR.

BEKBUKA   Tip ta’ buqar tal-ilma magħmul b’għonq dejjaq minn fejn il-likwidu jgħaddi minnu bil-mod il-mod. L-isem hu onomatopejku, jiġ. dan imsejjaħ hekk minħabba l-istess ħoss li jagħmel il-likwidu hu ħiereġ hekk kif jitferra mill-kontenitur.

BEKK   Dik il-parti mwaħħla ma’ kontenitur jew oġġett ieħor li sservi ta’ żennuna li minnha jitferra l-likwidu. Tista’ tkun ukoll dik il-parti fit-tarf tal-pajp li minnha joħroġ il-gass. Etim. Tal. becco, jiġ. munqar.

BEKKAMORT / BUKKAMORT  Dak li jieħu ħsieb il-ġisem tal-mejjet biex jippreparah għad-difna. Oriġ. Tal. Beccamorto. Skont il-folkor Taljan, il-beccamorto kien jaċċerta ruħu li l-persuna kienet verament mejta billi jigdmilha s-saba’ tas-sieq. Tal. beccamorto (beccare : tigdem + morto: mejjet).

BEKKUM / BEKKUN / BAQQUM  Tip ta’ bebbuxu tal-baħar li jittiekel. Bekkum tal-granċ.  Is. xj.  Murex trunculus, – M. Sultan il-Bekkum.  Kien minn dan il-bebbuxu li l-Feniċi kienu jipproduċu l-kulur vjola ħamrani biex jiżbgħu l-ħjut tad-drapp. Kien minħabba f’hekk li l-Feniċi kienu saru kummerċjanti famużi għad-drapp aħmar. Riċentiment ċertu Mohamed Għassen Nouira mit-Tunisia, beda jesperimenta biex jerġa’ jqajjem din it-tip ta’ industrija antika. Hu jgħid li biex tipproduċi gramma ta’ dan il-kulur jeħtieġ li wieħed jofsoq mall-mitt kilogramm ta’ bekkum. Sqal. baccumi. Ara: https://phys.org/news/2020-07     

BELLADONNA    1. Logħba tal-karti li tintlagħab bejn tnejn jew erba’ lagħba, magħrufa wkoll bħala ‘Ħalliela’. L-isem ta’ din il-logħba ġej minn Sqallija fejn din il-logħba hi popolari. Tixbah logħba oħra li t-Taljani jafuha bħal Scopa. 2. Xitla tal-qsari li l-weraq tagħha jixbah ir-rand. Tagħmel ward żgħir u żinżel. Tissejjaħ ukoll ‘rand tal-beraq u r-ragħad’. (L. liliaceae asparageae).

Ara: https://www.pagat.com/national/malta.html. 

BELLIEGĦA   1.  Isem ta’ mostru li kienu jbeżżgħu t-tfal bih. Il-belliegħa kienet suppost tgħix fil-bir, u lit-tfal kienu jbeżżgħuhom li jekk jixirfu rashom fuq il-ħerża tal-bir il-belliegħa kienet tiblagħhom.  2. It-terminu jiswa wkoll għal meta l-baħar jitla’ l-art.  3. Rif. għal kosta in ġenerali. ‘the common shore. ( F.V. 1831) 4. Mejjilla (F.V. 1831). 5.  Sotterran, fond bla tarf. 6. Il-belliegħa tista’ tkun ukoll għar li jibla’ n-nies. Skont ħrafa Maltija, l-belliegħa belgħet is-seba’ tfajliet sbieħ ta’ Selika. Il-belliegħa hi wkoll l-isem ta’ post li jinsab fil-limiti tar-Rabat, Għawdex. Dwar is-sors tal-aħħar: Anton F. Attard. Ara: Folklore of an Island – Maltese Threshold Customs ta’ Tarcisio Zarb).

BELLUDJA    Is. xj. Malus comunis. Varjetà ta’ tuffieħ li kien komuni f’Malta. Belludia hu l-isem ta’ wied fi Sqallija, li jinsab viċin il-belt ta’ Noto, fejn jikber it-tuffieħ ta’ din il-kwalità. Fost il-bdiewa tal-Manikata kull tuffieħ jissejjaħ Ta’ Belludja biex wieħed jinftiehem li qed jitkellem dwar it-tuffieħ ta’ Malta.

BELQA    (pl. boloq)   Deskrizzjoni ta’ meta mogħża tkun ta’ kulur bajdani, imma jkolla tbajja’ kbar suwed. Din jgħidulha ‘belqa bl-iswed’. Meta l-mogħża ta’ kulur abjad ikollha tbajja ħomor, din jgħidulha, ‘belqa bl-aħmar’. Meta  bniedem jikber u xagħru jibda jibjad imma mhux kollu f’daqqa, xagħru jispiċċa b’irqajja’ bojod, u rqajja’ oħra għadhom suwed jew kulur ieħor.  Meta jiġri hekk, il-bniedem ikun ‘boloq’.  2. DULLIEGĦA BELQA  Dulliegħa li minn ġewwa tkun għadha qiegħda tieħu l-kulur tagħha, sinjal li għadha ma saretx biżżejjed biex tittiekel.  BELQI/JA  Appel. għal kwalunkwe ħaġa ta’ kulur imħallat bejn iswed u abjad.  BLIEQ  v. li jfisser li l-oġġett minn skur beda jiċċara xi ftit. BELQ IN-NHAR   Appel. għal sbieħ il-jum. Sorsi: E.S.I. u J.A.

BEN / BIN    Prefiss li ġej mill-Għ. li jfisser: ‘iben ta’. F’Malta jeżistu diversi postijiet li jibdew b’dan il-prefiss. Eż. Benġemma, Bengħajsa, Benwarrad (Burmarrad). Dawn x’aktarx jirriferu għal xi persuni partikulari li kienu jgħixu f’dawn l-inħawi. Jista’ jkun però, li fil-każ ta’ Benwarrad il-kelma kienet imbiddla minn Bur Warrad (bur tfisser għalqa). Il-prefiss ‘ben’ kien u għadu jservi fid-dinja Għarbija biex jirreferi għall-wild ta’ xi ħadd. Fil-ktieb Place-Names of the Maltese Islands, 1300-1800, Godfrey Wettinger jinkludi mat-18-il akkwati li għandhom dan il-prefiss.

BERDGĦA   Ara: BARDGĦA.

BENEDIĊTE    Kelma meħuda mil-Latin benedicere  li tfisser ‘berikni’. Kelma li għadha tingħad min-nies ta’ ċerta età meta dawn ikunu fil-presenza ta’ xi patri jew qassis u jitlolbuh il-barka. Lat. bene + dicere – M. tkellem tajjeb. Ara: BEZZJONI.

BENEPLAĊTU    Approvazzjoni jew rieda tajba; espr. ‘kellu l-beneplaċtu ta’ missieru’ – jiġ. kiseb il-kunsens ta’ missieru b’mod l-aktar mixtieq. Sors: E. S. I.

BEREBIS    1. Logħba sempliċi tat-tfal, fejn tiddaħħal ħajta twila fit-toqob tal-buttuna u meta tinġibed il-ħajta, il-buttuna tibda ddur fuqha nfisha u fl-istess ħin titriegħed kemm tiflaħ.  2. Logħba oħra, din id-darba tal-azzard, pjuttost qisha tombla, li tintlagħab fuq bord b’disinn li jkollu 36 kaxxa – hemm ukoll logħbiet li għandhom 42, 60 u 70 kaxxa – f’kull waħda minn dawn il-kaxxi jkun hemm tpinġija ta’ figura dejjem differenti mill-oħra. Din il-logħba tintlagħab bejn bosta nies u titmexxa minn xi ħadd li ma jkunx qed jipparteċipa bħala lagħbi. Tal. biribisso/i – dan kien l-isem ta’ logħba li kienet bdiet tintlagħab fl-Italja fi żmien il-Medjuevu. F’din il-logħba jittellgħu 36 pedina minn ġo borża (jew numri oħra skont in-numru ta’ kemm hemm kaxxi). Ara: www.neteditor.it. 3. Farfett tad-dqiq. Ing. meal moth. Is. xj. Plodia interpunctella. Sorsi: J.A. u E.S.I. Ħajr: Anton F. Attard.

BERĠA   1. Il-binja jew palazzin fejn kienu jgħixu l-Kavallieri tal-istess lingwa / nazzjon. Il-bereġ inbnew għall-Kavallieri li ma kellhomx flus biżżejjed biex jixtru jew jikru residenza għalihom infushom. Fil-Birgu, dawn il-bereġ kienu fl-inħawi hekk imsejħa l-Collachio. Mhux hekk il-berġa tat-Taljani. Minħabba d-dover lejn ix-xogħol marittimu li kienu fdati bih, din il-berġa kienet allokata post fix-xatt tal-Birgu qrib Sant’Anġlu. Fil-Birgu tinsab berġa li m’hemmx il-Belt, dik tal-Ingilterra, waqt li fil-Belt hemm berġa, dik tal-Bavarja li ma kienetx inbniet il-Birgu. E.S.I. jgħid li anke l-kelma Fr. Auberge ġejja mill-Għ. al burġ: – M. Post ta’ kenn.

BERĠA   2. Klinika. Fl-ewwel tletin sena tal-Ingliżi f’Malta, l-isptar prinċipali għall-poplu kien dak tal-Furjana, imsejjaħ iċ-Ċentrali. Dan l-isptar kien dejjem iffullat bil-pazjenti u b’nies oħra li kienu jiġu jittallbu għall-mediċina skont il-bżonnijiet tagħhom. Fis-sena 1832, l-Ingliżi kienu ddeċidew li jiftħu klinika u spiżerija fil-Belt biex inaqqsu l-piż tax-xogħol mill-isptar tal-Furjana. Kienet għalhekk infetħet speċi ta’ klinika fil-bini kbir li hemm fin-naħa ta’ fuq ta’ Triq il-Merkanti, li fi żmien l-Ordni kien iservi ta’ berġa għall-kavallieri Taljani. Dan il-post beda jissejjaħ La Farmacia dei Poveri. Hawn kienu jaraw in-nies żewġ tobba ċivili u żewġ tobba tal-militar, kif ukoll spiżjar. Fi ftit żmien din il-klinika bdiet taqdi madwar 4,000 ruħ fis-sena. Minkejja li kienu għaddew aktar minn tletin sena minn meta l-Ordni tkeċċa minn Malta, in-nies kienu xorta baqgħu jirriferu għal dan il-post bħala ‘l-Berġa’. B’hekk ġara illi meta fl-1848 infetħu disa’ kliniċi oħra, imxerrda fil-gżejjer Maltin, waħda f’kull distrett, dawn ukoll bdew ukoll jissejħu ‘il-Berġa’. Dak iż-żmien kienu ġew ingaġġati għoxrin tabib ‘medici dei poveri’, biex iservu b’xejn, tliet darbiet fil-ġimgħa, minn dawn il-bereġ. Bosta drabi dawn il-bereġ kienu jinfetħu fl-għases tal-pulizija. Ta’ min wieħed jifhem li dak iż-żmien it-tobba tad-distretti kienu jagħmlu parti mill-amministrazzjoni tal-Korp tal-Pulizija. Ara: Palatial Buildings of Valletta – A History of the Auberge d’Italie, the Auberge de Castille and the Castellania ta’ Kevin Cassar, pp. 16, 17; u Birkirkara fis-Seklu XIX ta’ Winston Zammit.

BERGAMOTT     Is. xj. Citrus bergamia. Frott taċ-ċitru li jixbah fis-sura tiegħu l-lumi, iżda hu ikbar u ġieli jkun forma ta’ lanġas. Il-bergamott hu frott indiġenu tal-Kalabrija. Il-polpa hi aċiduża ħafna u ma tittikilx, biss tintuża biex isiru l-fwejjaħ minnha.  Sqal. Bergamottu. 

 

BERQUQ     Is. xj. Prunus armeniaca.  Tip ta’ pruna li għandha mill-ħawħ u mill-għanbaqar. Sq. barcocu. Ing. apricots.

BERRETTIN    Kappa li jilbsu l-qassisin fuq rashom, ġen. magħmula mill-ħarir maqsuma fi tliet diviżjonijiet u jkollha ġummiena fin-nofs. Il-berrettin tal-Isqof ikun bis-satin aħmar.

BERRINA    Biċċa għodda żgħira, qisha splengun irqiq li biha wieħed ikun jista’ jgħawwar l-injam jew il-ġebel fil-fond biex jagħmel toqba dejqa. Idj: ‘Fin daqs berrina’ – rif. għall-bniedem li jgħawwi lil xi ħadd kontra ħaddieħor. v. berren – jiġ. ħaffer toqba. Fig. Nigħdu, ‘baqa’ jberren – jiġ. baqa’ jaħseb fil-fond fuq xi ħaġa. Ing. gimlet.

BERRITTUN      Kappa tar-ras bil-ġummiena li kien jilbsu l-Gran Mastri. Illum l-imħallfin jilbsu berrittun simili.

BETTIJA   Kontenitur imżaqqaq min-nofs, magħmul minn strippi tal-injam miżmuma flimkien minn ċrieki tal-metall. L-iskop tal-bettija u norm. biex fiha jinżamm l-inbid jew iż-żejt. Il-bettija tal-inbid tista’ tkun magħmula minn injam tal-ballut biex fiha l-inbid jimmatura u jieħu kemmxejn it-togħma tiegħu. Din trid tinbidel wara erba’ snin għax sa dak iż-żmien it-togħma tal-injam tkun marret. Bettija żgħira tissejjaħ BTEJTA. Dak li jaħdem il-btieti jgħidulu BUTTAR.

BEWL IL ĦMIR    A. de S. jiktibha […] Bewl el hhmir: nebbia dal Cielo caduta, da se stessa dannosa che guasta ed annorba la solla, essendo ancora in terra verdeggiante  […]’.  Sors: Damma.

BEŻŻALART / BAŻŻALART    Bniedem li b’surtu u b’għemilu jintimida u jbeżża’ n-nies. Xi ħadd li biex tgħaddi tiegħu jgħedded lil min jikkuntlarjah. Ing. bully.

BEŻŻUL IL-BAQAR   Is. xj. Sedum caeruleum.  Ing. Blue stonecrop. Pjanta żgħira li tikber baxxa u fi kwantità ħdejn xulxin biex tagħmel qisu tapit fi ftit ħamrija fil-ħofor tal-blat. Tikber l-aktar fuq ix-xagħri. Ir-ritratti ta’ hawn taħt meħuda f’Wied Dalam, qrib Birżebbuġa.

       

BEZZJONI    Kelma li kienet tingħad minn xi ħadd li qed jitlob l-barka. Pereż., tifel lil ommu u ’l missieru, qabel ma joħroġ ‘il barra mid-dar kien jgħidilhom, ‘bezzjoni ma / pa !’ Meta mbagħad wieħed kien jiltaqa’ ma’ xi qassis fit-triq x’aktarx it-talba għall-barka kienet tkun kemxejn aktar formali, u kienu jgħidu, ‘benediċte Dun!’ Ara: BENEDIĊTE.

BEZZUN / BUZZUN   Kontenitur li fl-antik kien jinħadem u jinżamm fih il-ġelat f’temperatura kiesħa biex dan ma jinħallx. Proprjament kien ikun żewġ buzzuni, wieħed tal-injam maħdum qiesu kartell miżmum biċ-ċrieki tal-metall, u ieħor taż-żingu, bħalu, biss, kemxejn ogħla minn dak tal-injam. Dan taż-żingu kien ikun irqaq biex jidħol mlaħlaħ f’dak tal-injam u bejniethom kien jinżamm is-silġ, biex iżomm il-ġelat kiesaħ u b’hekk kien jgħin biex jgħaqqad it-taħlita tal-ħalib, il-krema, iz-zokkor u l-essenza biex isiru ġelat. Il-ġelat kien jitqiegħed ġol-frak tas-silġ miżjud bil-melħ. Il-melħ iniżżel it-temperatura minn 0 ċentigradi għal -4 gradi, u b’hekk jgħin ukoll biex jaqgħad is-silġ. Fl-istess ħin is-silġ jibqa’ jdur fil-buzzun biex il-ġelat ikun jista’jagħqad. Mingħajr id-dawrien it-taħlita tal-ħalib ma ssirx. Il-ġelat jibqa’ fil-bezzun sakemm dan jinbiegħ. 2. Nefħa fil-ġisem, li norm. titla’ meta wieħed jaqla’ xi daqqa. Etim. Sqal. bozzone M. nefħa; bozza jew oġġett minfuħ. 3. Għamla ta’ ħobż (fancy bread) li norm. jittiekel bħala ikla ħafifa, eż., fuq ix-xogħol. Etim. Sqal. pizzuoni; Tal. pezzo.

BFBS     Abbr. li biha hu magħruf is-servizz tar-radju li jxandar għan-nies tal-militar Ingliż, mifruxa mad-dinja kollha. F’Malta, il-British Forces Broadcasting Service, kien beda jxandar fl-1958 fuq frekwenza tal-FM. Ħafna mill-programmi mxandra kienu impurtati mill-Ingilterra, jew diretti ‘live’, biss xi wħud kienu ppreżentati jew irrekordjati f’Malta. L-aħbarijiet kienu jixxandru b’kollegament dirett ma’ Londra. F’Malta kien hemm bosta nies ingaġġati ma’ dan l-istazzjon, xi wħud minnhom anki bħala preżentaturi u apparti l-Ingliżi kienu bosta l-Maltin li kienu jisimgħu l-programmi tiegħu. F’Malta, il-BFBS waqaf jittrażmetti fil-25 ta’ Marzu, 1979, ftit jiem biss qabel l-għeluq tal-bażi militari Ingliża, fil-31 ta’ Marzu, 1979. Fl-aħħar jum tax-xandir tiegħu, fost l-aħħar programmi mxandra, kien hemm il-programm ‘Last Night at the Proms’, li fih indaqqu kompożizzjonijiet li jqanqlu emozzjonijiet patrijottiċi fil-ġens Ingliż, bħal Pomp and Circumstance u Land of Hope and Glory. Wara, l-istazzjon għalaq bi programm jismu ‘Farewell to Malta’, li fih, ir-Rear Admiral Oswald Nigel Amherst Cecil, C.B., il-Kap Kmandant tal-Forzi Ingliżi f’Malta, ta l-addijo lill-Maltin. L-istazzjon għalaq bil-Last Post, l-Innu Malti u fl-aħħar l-Innu Ingliż. Sors u ħajr: Michael Cassar.

BĦAJRA    1. Għalqa mimlija bettieħ jew dulliegħ u frott ieħor tal-ilma. 2. Għadira (bħal baħar żgħir fil-magħluq). Idj: ‘Wara li ħadulu l-bħajra għamel l-għarix’ – jiġ., fittex is-sigurta jew il-protezzjoni meta kien tard wisq. Sors: Kif Ngħiduha, ta’ Gino u Anna Muscat Azzopradi.

BIĊĊIENI, Il-   Inħawi, illum fl-abitat ta’ Ħaż-Żabbar, li jagħti lejn il-Kottonera, fit-Triq il-Kbira u l-madwar. E.B. Vella fil-ktieb tiegħu Ħaż-Żabbar bil-Ġrajja Tiegħu, (1926), jispeċifika li kien hemm Strada e Vicolo Biċċieni, u jgħid hekk: ‘Din triq dejqa ħafna, li tgħaqqad lil Strada Reale ma’ Strada Santa Domenica’. Jgħid ukoll li l-art kienet tal-patrijiet Tereżjani u l-isem Biċċieni ġej mill-kelma biċċa, għaliex din il-ħara kienet maqtugħa għalija’. Skont E.S.I. dan kien laqam ġej minn beċċun. Skont J. A. dan l-isem ġej mill-kunjom Piccinino. J.A. jgħid li dan it-toponomu jeżisti f’Għawdex ukoll. Wettinger jgħid li Ta’ Bixeni kien x’aktarx l-isem ta’ xi għelieqi li hu jaħseb li kienu fl-inħawi illum magħrufa Tal-Biċċieni.

BIDILLU    Purtinar. Wieħed inkarigat jieħu ħsieb id-doveri relatati maż-żamma tal-binja, bħal skola jew każin. Idj: ‘Qisni l-bidillu ta’ kulħadd’ – jiġ., qisni wieħed imġiegħel innaddaf jew nirranġa dak kollu li ħaddieħor mhux jagħti kasu.

BIDNI/JA   Aġġ. Xi ħaġa jew xi ħadd mibni sew. Bniedem imġissem. Ġebel imdaqqas sew. Frott imlaħħam tajjeb. Eż. żebbuġ bidni, jew tin bidni.  IL-BIDNI   Qasam ta’ art li jinsab fuq għolja lejn Wied il-Għajn, qrib il-kappella tal-Madonna tad-Dawl. Mhux wisq ‘il bogħod sa ftit żmien ilu kien hemm dolmen li donnu għeb. Hawn jinsab l-hekk imsejjaħ ‘Iċ-Ċirku’, sit arkeoloġiku li Temi Zammit kien skava fl-1915.   IL-BIDNIJA  Inħawi oħra li jinsabu fuq għolja fin-naħa ta’ Burmarrad u Għajn Riħana.

BIEB ALLA   Din il-frażi kienet tintuża hekk: ‘Sejjer għal bieb Alla’, jiġ., sejjer għal għonq it-triq, bħallikieku dak li jkun, meta jgħid din il-frażi, jafda fil-ħniena ta’ Alla biex jasal fejn għandu jasal fis-sliem. Espr. ‘telaq għal bieb Alla’ – mar mingħajr ħadd ma jaf fejn kellu jmur. Din il-frażi nsibuha fl-istorja, Ix-Xbejba tal-Irdum (1879) ta’ Ġużè Muscat Azzopardi: ‘… Wieħed mill-ġirien … u erba’ xebbiet oħra ltiema telqu kollha mal-familja Dingli għal bieb Alla.’ Sors: Toni Bajjada u Rakkonti Oħra, Ġużè Muscat Azzopardi, p. 46. Fid-Damma A de S. jispjega din il-frażi hekk: ‘Alababalla’ – Per la porta di Dio.

BIEB IL-FALZ    Bieb moħbi, norm., f’dar kbira li jagħti għal xi parti oħra tad-dar. Il-bieb ta’ wara tad-dar. Kwalunkwe wieħed mill-bibien tal-ġnub tal-knisja. Sorsi: E.S.I., u J.A.

BIEB  IL-GŻIRA   Magħrufa wkoll bħala Bieb il-Fawwara. Din l-arkata nbniet fl-1796 mill-familja Testaferrata li kellha l-artijiet f’dawk l-inħawi. Dan sar meta nfetħet triq qalb l-għelieqi li jagħtu lejn il-Gżira. Fuq l-arkata għad hemm l-arma tal-familja Testaferrata. Fil-ktieb tiegħu, Place-Names of the Maltese Islands, Wettinger issemmi żewġ lokalitajiet b’dan l-isem, wieħed minnhom magħruf bħala il-Bieb tal-Gżira tal-Msida. Intant illum, qrib fejn kien hemm l-Empire Stadium, l-arkata hiiżolata qisha ħuta barra mill-ilma. L-iskrizzjoni fuq il-Bieb tgħid hekk:

                      D.O.M.
          Publicae Privatæque Commoditat Viam
          ex Praedis Baronis Testaferrata
          Amplificatam
          Fr. Nicolaus Butius
          Ex Rudi in Meliorem Formam
          Sterni curavit Anno MDCCXCVI

Bil-Malti din tfisser:  ‘D.O.M. [Deus Optimus Maximus] (Alla u l-akbar) – Magħmula għal kumdità tal-pubbliku u tal-privat mill-ġid tal-baruni Testaferrata. It-triq ġiet imtejba sew mill-istat li kienet fiha minn Fra Nikola Butius fis-sena 1796’.

Ara: https://en.wikipedia.org/wiki/Fawwara_Gate

BIEB IL-GĦARREQIN    Id-daħla li tagħti għall-Imdina min-naħa ta’ isfel, jiġ. min-naħa tal-Punent, magħrufa aħjar bħala Bieb il-Griegi. Din id-daħla hi mibnija fi stil Barokk. Għadu sal-lum mhux ċert għaliex dan il-bieb jissejjaħ hekk. Jista’ jkun illi hawn kien hawn xi komunità jew familja Griega tgħix qrib sew ta’ din id-daħla. E.S.I., fit-tifsira tiegħu ta’ ‘Għarreqin’, jgħid li dan kien appel. li l-Maltin kienu mdorrija jsejħu bih lill-Griegi inġenerali. ‘Għarrieqi’ tirriferi għal xi ħadd li juża l-lampik, jiġ. xi ħadd li jgħarreq bil-fwar l-essenza mill-fjuri jew pjanti. Tifsira oħra tal-kelma ‘għarrieqi’ hi rif. għal ambjent fejn faċli jimtela bl-ilma, jiġ. li jegħreq meta tagħmel ix-xita.

BIEB IS-SULTAN      Id-daħla fis-swar tal-Cottonera li tinsab barra l-Birgu, qrib il-kulleġġ ta’ Saint Edwards. Dan il-bieb majjestuż kien mibni fl-1675, fi żmien il-Gran Mastru Nicholas Cottoner, bħala wieħed mis-seba’ bibien minn fejn wieħed kellu aċċess mis-swar tal-Kottonera. Din id-daħla hi msejħa wkoll Bieb Notre Dame. Fuq il-faċċata ta’ dan il-bieb, li kien iddisinjat b’mod sabiħ mill-arkitett Romano Carapecchia, jidher il-bust tal-Gran Mastru Nicholas Cottoner. Jissejjaħ Bieb is-Sultan, minħabba l-bust tal-bronż li juri lil dan il-Gran Mastru fi żmien dan kien meqjus mill-Maltin bħala s-Sultan tal-pajjiż.  Leġġenda ħelwa tgħid li xi mkien fid-direzzjoni fejn qed iħares dan il-wiċċ hemm teżor moħbi. Illum dan il-bini jservi bħala l-uffiċċju prinċipali tal-Fondazzjoni Wirt Artna.

BIEBA     Ara:   LBIEBA

BIES, IL-   Fost il-falkuni li jpassu minn fuq Malta hemm il-bies (is. xj. Falco peregrinus, Ing. peregrine alcon); Il-bies, magħruf ukoll bħala l-bies prim, hi l-aktar tajra veloċi fid-dinja. Fi żminijiet oħra dan l-għasfur kien mhux biss ipassi iżda anki jbejjet fil-gżejjer Maltin. Fil-Medjuevu il-bies kien jitrabba u jitrawwem biex jintuża għall-kaċċa ta’ għasafar oħrajn. Ir-Re Federiku t-Tieni, kien ta’ spiss jirċievi minn Malta falkuni ta’ dan it-tip għall-passatemp tiegħu. Ġieli kienu jintbagħtu falkuniera Sqallin lejn Malta apposta biex jaqbdu dan l-għasfur u jrawmuh huma. Fil-bidu tas-seklu ħmistax, il-falkunier uffiċjali Malti kien jitħallas sitt uqijiet tad-deheb fis-sena biex jaqbad u jrawwem il-bies f’isem il-Viċiré ta’ Sqallija. Fl-1530, l-Imperatur ta’ Spanja, Karlu V, għadda l-gżejjer Maltin lill-Ordni ta’ San Ġwann għar-renta nominali ta’ żewġ bisien fis-sena. Dawn kienu jingħataw fit-2 ta’ Novembru lill-Viċirè ta’ Sqallija. Il-bies ġie mmortalizzat bil-film The Maltese Falcon (1941). It-titlu tal-film jirriferi għal statwa tal-fidda li kienet tirrafigura dan l-għasfur marbut mal-istorja tal-Ordni. Qawl: Kull għasfur imur mar-riħ, biss il-bies imur kontrih. Ara: ‘The Maltese Falconry in Malta: 1239-1500’,  ta’ Stanley Fiorini fi Treasures of Malta, Easter 2001, no 20, Vol VII, no. 2, pp. 59-64. Ara wkoll: The Maltese Falcon Goes to Hollywood. Agħfas hawn: https://kliemustorja.com/2019/05/10/the-maltese-falcon-goes-to-hollywood/

BIFFSTEKK    Kelma li tidher fid-dizzjunarju ta’ V. Busuttil (1900), imfissra bl-Ing. bħala beef steak. Waħda mill-ewwel kliem misluf mill-Ingliż. Wieħed jassumi li din il-kelma, il-Maltin tgħallmuha fit-tisjir li kienu jsajru lill-uffiċjali tan-Navy u l-Armata Ingliża.

BIGĦA    Merkanzija.  Qawl: Kulħadd ifaħħar il-bigħa tiegħu. (M.A.V., 1828).

BIGHI   Fis-sena 1650, il-Kavallier Fra Giovanni Bighi xtara biċċa art fuq l-għolja li tifred il-bajja tal-Kalkara minn dik tar-Rinella, magħrufa bħala Tas-Salvatur. Wara ħafna żmien, Fra Bighi qabbad lil Lorenzo Gafà jibnilu villa u magħha kappella bħala r-residenza tal-villeġġatura tiegħu. Sfortunatament il-Kavallier Bighi ma laħaqx gawda l-villa għax miet fl-imxija tal-pesta li laqtet lil Malta fl-1676. Kienet marda oħra li ġiegħlet lil din il-proprjetà tkun żviluppata f’bini aktar imponenti. Fl-1827, Malta ntlaqtet mill-imxija tal-ĠIDRI, li nfirxet ma’ kullimkien u qatlet ħafna nies. Setgħet kienet ukoll il-Gwerra ta’ Navarrino fl-istess sena li ġabet ħafna feruti lejn Malta li ġiegħlet lil-Gvernatur Frederick Ponsonby jieħu taħt idejh l-artijiet kollha ta’ Fra Bighi biex fuqhom ikun jista’ jinbena sptar. Fl-1830 beda x-xogħol fuq dan l-isptar biex jintuża esklussivament mir-Royal Navy. L-isptar sewa għoxrin elf lira sterlina. Dan kien l-ewwel bini ta’ ċerta importanza li l-Ingliżi bnew f’Malta. Il-kumpless tal-binjiet ittella’ fi stil Neoklassiku, skont id-disinn tal-inġinier militari George Whitmore. Dan id-disinn sar bi ħsieb biex fil-kolletività tal-binjiet jagħtu xeħta ta’ akropolis. Dan l-istil jintgħaraf l-aktar meta wieħed iħares lejn il-promontorju ta’ Bighi min-naħa tal-Belt. Fl-1903 nbnew żewġ blokki oħra, waħda tagħti għal fuq il-bajja tar-Rinella u l-oħra tagħti għal fuq il-bajja tal-Kalkara. L-isptar navali ngħalaq fl-1970. Illum parti minn dan il-kumpless isservi bħala l-uffiċċju amministrattiv ta’ Heritage Malta, kif ukoll bħala ċ-Ċentru Nazzjonali għall-Konservazzjoni u Restawr tal-Wirt Kulturali Malti. Parti oħra tal-bini sservi bħala Esplora, ċentru ta’ tagħlim ħafif u popolari tax-xjenza. Ara: ‘Bighi Naval Hospital – Of Whitmore and Xerri’ ta’ Andrè Zammit, The Sunday Times, June 6, 1999; A Chronicle of 20th Century Malta ta’ Michael Cassar, p. 336.

BIJAMBÒ / GIANGÒ    Strument żgħir tal-ħalq li għadu jintuża l-aktar mid-daqqaqa folkloristiċi Sqallin. Idj: ‘Llum donnu qam bil-bijambò’ – jiġ. l-persuna inkwistjoni qamet bil-buli; burdata ħażina. Bl-Isqalli dan l-istrument mużikali żgħir hu magħruf bħala scacciapensieri jew maranzano. Dan jindaqq billi jinżamm max-xuftejn bejn is-swaba, waqt li b’saba’ wieħed jintgħafas il-fildiferru li jkun imwaħħal mal-qaws ċkejken tal-metall. L-oriġ. tal-biambò jidher li ġej mill-Asja, u hu strument magħruf sew fit-Turkija. Biss, hu magħruf ukoll mill-Ispanjoli, u fil-fatt l-isem Malti jidher li ġej minn hemm, għax fi Spanja dan jissejjah bħala Birimbao jew Berimbao. Ing. Jews’ harp. L-etim. Ing. hi inċerta, biss jidher li l-kelma Jews hi korruzzjoni tal-kelma jaws, għal mod kif jindaqq l-istrument. 3. Anki fil-Brażil il-kelma berimbao tirriferi għal strument tal-mużika li jagħmel ħoss simili; biss fis-sura tiegħu hu strumment differenti għal kollox għax  dan hu qisu qaws twil. Mal-qaws tintrabat min-naħa għall-oħra korda rqieqa tal-metall li tinġibed bħal korda ta’ vjolin. F’tarf ta’ dan il-qaws titwaħħal qargħa niexfa. Din il-qargħa tgħin biex iġġiegħel il-ħoss tal-korda jitqawwa.

BIKKJERIN    Tazza tal-ħġieġ żgħira li minnha wieħed jista’ jixrob xorb norm. grokk alkoħoliku.

BIL-BIEX   1. Espr. li tfisser ‘bix-xorti’ jew xi ħaġa li tiġri b’kumbinazzjoni. 2. Logħba tat-tfal iż-żgħar, magħrufa wkoll bħala TIEGĦLA, għaliex fiha t-tfal li jkollhom idhom taħt il-mejda jtellgħuhom biex jikxu fejn hu l-oġġett moħbi. Isem ieħor li hi magħrufa bih din il-logħba hu, ĦĠEJRA. Sors: E.S.I. Ara  ĊAMILLIERI u ĦAĠRA MAĠRA.

BILĠRI   Malti arkajku. Malajr, minnufih, bil-ġiri. Eż.., fl-istorja ‘Bin il-mara l-għarfa jġib il-għadam tal-Iljunfanti’, Patri Manwel Magri jgħid hekk:’ […] xeħitha fuq spallejh u bilġri telaq għal għand ix-xiħa […]’. Ġorġ Mifsud Chircop (1994).

BIN      Ara: BEN.

BINNIJA    Bejta fejn it-tiġieġ ibidu l-bajd. Sors: J.A. Qawl: Fuq il-binnija jidden is-serduq – jiġ. wieħed iħossu żgur u ħieles meta jkun f’daru. Sors: Il-Qawl Iqul (P.E.G. 1989).

BIQA     1. Ħabel irqiq li bih jorbtu  l-qatgħet tal-qamħ, xgħir, silla, eċċ. 2. Ħabel irqiq li jintrabat mal-qrun tal-bhejjem tax-xogħol (l-aktar il-baqra) ħalli l-bidwi jkun jista’ jikkontrolla l-bhima waqt il-ħidma.

BIR TAS-SKIEKEN  Bir immaġinarju, frott il-fantasija tan-nies, fi żmien meta l-Inkwiżizzjoni kellha s-sede tagħha fil-Birgu (1571-1798).  Ħafna nies kienu – u xi wħud għadhom jaħsbu li dan il-bir kien jeżisti tassew ġol-palazz tal-Inkwiżitur. L-abitanti speċ. dawk tal-Birgu, kienu jemmnu li f’dan il-palazz, il-priġunieri setgħu jinżammu f’bir bis-skieken ippuntati ’l fuq, li minnu ma setgħu joħorġu qatt.  Idj: Is-sigriet intefa’ fil-bir tas-skieken – jiġ., sigriet mogħti lil xi ħadd jindifen u jibqa’ mistur għal dejjem.  Ara: GUVA.

BIRGU   L-eqdem fost it-tliet ibliet tal-Kottonera.  Minħabba l-pożizzjoni ġeostrateġika ta’ din il-belt u l-Kastell Sant’Anġlu minn hawn kien isir ħafna tbaħħir u kummerċ. Matul is-sekli, hawn kienu jirmiġġjaw bosta bastimenti.  L-isem ta’ din il-belt ġej minn borgo, li bit-Taljan hi rif. għall-kastell li nbena’ fil-promontorju tal-Birgu fi żmien l-antik. Illum din il-belt tissejjaħ ukoll Città Vittoriosa, titlu mogħni lil din il-Belt mill-Gran Mastru Jean de Valette, preċiżament wara l-Assedju l-Kbir.

 

BIRJOLA     Tip ta’ beritta  tixbah il-MILSA. Qawl: Il-fartas la tmisslux il-birjola, jiġ., tikxif in-nuqqasijiet ta’ ħaddieħor.  

BIRRA    Xarba li mid-dehra kienet diġà tinxtorob f’Malta lejn l-aħħar tas-seklu tmintax għax isemmiha M.A.V. (1796).

BISBULA   Pjanta (Is. xj. Plantago major; Ing. ratsail plantain). Tikber fis-selvaġġ, u taqbad malajr fejn hemm ftit ħamrija, anki fit-toroq. Hemm diversi speċi ta’ din il-pjanta, bħall-bisbula selvaġġja u l-bisbula tal-ilma. Fil-mediċina tradizzjonali kienu jqiegħdu din il-pjanta fuq id-dieħes biex tinżel in-nefħa. (G. Lanfranco 2017).

BISESTILI       Avveniment li jiġri darba kull erba’ snin. Perijodu ta’ erba’ snin.

BISKUTTIN, IL-   Dan hu l-isem ta’ ġnien pubbliku li kien jinsab bejn il-Mall, il-Furjana u l-Belt Valletta, x’imkien fejn illum hemm l-ispazju qrib il-monument ta’ Kristu Re. Fir-ritratt jidher ‘l hawn mill-Mall. L-isem għandu x’jaqsam mas-siġar u l-veġetazzjoni li kien hemm għax Temi Żammit jgħid li dan it-toponomu ħareġ mit-Taljan, Boschettino li jiġ., bosk żgħir. (1935). Sors: J.A.

BISKOTTI    Tip ta’ galletti li kienu jittieklu mill-baħħara fuq il-bastimenti. Bil-mod li kien jissajjar il-biskott dan seta’ jkun maħżun għal ħafna żmien twil mingħajr ma jiħżien. Dan għalhekk kien jinħadem l-aktar għall-baħħara meta l-bastimenti kienu jsalpaw għal ħafna ġimgħat jew xhur qabel ma jidħlu f’port biex jerġgħu jissuplixxu lilhom infushom b’ikel frisk. Il-biskotti kienu jissajru – fi żmien l-Ordni fl-ifran, il-Belt, u fi żmien l-Ingliżi fl-ifran il-Birgu, fejn illum hemm il-Maritime Museum. Orig. Tal. biscotto u Fr. bis + cuit – M. imsajjar darbtejn.

BISKWIN   Espr. ‘Qisha pupa tal-biskwin’ – tingħad għal xi tifla żgħira b’ġilda fina. Etim. Bisque jew bisquit tfisser xi ħaġa msajra darbtejn. Il-pupi msejħin Bisque kienu magħmulin mill-porċellana u mpinġijin b’kuluri li jagħtu xeħta ’l-ġilda bħallikieku hi ta’ vera. Il-forom kienu jissajru darbtejn, l-ewwel darba f’temperatura ta’ 1,260 ċentigradu, imbagħad wara li jingħataw iż-żebgħa għat-tieni darba, kienu jerġgħu jissajru f’temperatura aktar baxxa. Dawn it-tip ta’ pupi bdew isiru fi Franza madwar l-1865, u wara anki fil-Ġermanja. Il-pupi tal-biskwin baqgħu popolari sa madwar is-snin tletin.

BIXKILLA  Qoffa tal-qasab bil-għalaq; tkun ta’ ħafna daqsijiet skont l-użu li tkun maħsuba għalih. Tintuża l-aktar biex iġorr fiha x-xirja, imma kien hawn minnhom żgħar għall-ġarr ta’ frott bħat-tut, ċawsli, frawli, jew anke għaċ-ċombini tal-bizzilla. Qawl: Min (jaf) jagħmel bixkilla, jagħmel jagħmel QARTALLA – jiġ., min hu kapaċi jħawwad bil-ftit jaf ukoll iħawwad bil-kbir. Fig. v. BIXKEL – jiġ. ħawwad xi ħaġa minn taħt – ikkomplika l-affarijiet bħal meta bixkel xi qoffa tal-qasab. Sqal. fixkilla. Lat. fiscella. v. bixjek / bexkel:  għamel qfief tal-qasab.

BIXKLA  Ngħidu ‘Daħħluh fil-bixkla’, jiġ. daħħluh f’xi taħwida li mhux faċli li joħroġ minnha. Wisq probabbli din il-kelma ġejja minn BIXKILLA. J.A. jgħid li meta wieħed ibixkel jew ibexkel ikun qiegħed jaħdem il-qasab billi jdaħħal u jdawwar minn naħa għall-oħra biex il-qoffa tieħu s-sura tagħha. Mela b’mod fig. min ibixkel ikun qiegħed jimmanipula fil-veru sens tal-kelma u jikkumplika xi ħaġa biex jasal fejn irid. Sorsi: J.A. u E.S.I. Biss, Ġino u Anna Muscat Azzopardi fil-ktieb Kif Ngħiduha huma tal-fehma ‘bixkla’ ġejja mil-logħba tal-karti briscola.

BIŻIBILJU     Ara: VIŻIBILJU.

BIZZILLA    Xogħol minsuġ fuq disinn bil-ħajt, bħal rakkmu tal-ħarir.  Xogħol li jirrikjedi ħafna tislib ta’ ħajt biċ-ċombini, mehmuża bil-labar fuq trajbu. Dan hu xogħol tradizzjonali li ilu jinħadem f’Malta u Għawdex għal mijiet tas-snin. Ix-xogħol tal-bizzilla kien isir l-aktar bħala xogħol dekorattiv fid-drapp li jiksi l-artal, jew bħala addizzjoni ddissinjata għal-libsa tas-saċerdot.  Xogħol ieħor tal-bizzilla kien isir għall-ilbiesi u velijiet tan-nisa sinjuri fis-sekli sbatax, tmintax u dsatax. Il-bizzilla kienet u għadha xi ħaġa ta’ preġju li tingħata bħala parti mid-dota. Idj:  L-affari ħarġet bizzilla –xogħol jew sitwazzjoni li saret bi preċiżjoni kbira. Ara: TRAJBU.  Sqalli. Pizzu. pizziteddu. Jista’ jkun li hemm xi konnessjoni bejn ix-xogħol tas-sengħa fiħ innifsu u l-fatt li dan kien iżejjen pizz imwaħħal mal-għata tal-mant li n-nisa kienu jilbsu fi żmien is-seklu sbatax.  Intant insibu bandu li kien ħareġ il-Gran Mastru Lascaris fis-7 ta’ Frar tal-1658, li kien intitolat: Proibizione Sopra li Manti di Pizzilla. Tal. Pizzo. Sors etim. J.A. Ara: Gozo Lace: an Introduction to Lacemaking in the Maltese Islands, Consiglia Azzopardi.

BJAD   TAL-QOTON     Il-ġewż tal-qoton meta jkun lest għal qtugħ. Ing. Cotton pods.

BJADA    Tebgħa bajda ħalib li tfiġġ fl-għajn. Ing. Cataract. Kelma li nsibuha fil-kitba ta’ P.P. Saydon, ‘Siltiet minn ktieb Tobija’, fejn l-awtur jgħid hekk: ‘…fuq għajnejja trabbietli bjada’. Sors: (Ġabra ta’ Proża għat-Tfal. Ed. R. Vella Tomlin, p. 161).

BJANKETT     Materjal bħal pejst, jew żebgħa bajda li jintuża kemm bħala stokk biex jimla l-injam u jissiġillaħ mix-xita; jew inkella biex jimla t-tila jew materjal ieħor bħala perparament biex tkun tista’ tinħadem iż-żebgħa tat-tpinġija. Il-bjankett kien utili biex it-tila ma tindilikx biż-żejt u titerra. Intant, il-bjankett bħala materja prima kien dak il-ġebel jew trab li kien jinqata’ mill-barrrieri fejn hemm blat vulkaniku, bħal pereż f’Solfataro / Pozzuoli, ħdejn Napli. X’aktarx li l-bjankett li kien impurtat f’Malta kien jiġi minn hemm. Illum flok il-bjankett jintuża l-ġesso (Tal. gesso), għall-istess skopijiet. Ħajr: Ino Bonello.

 

BLANDUN   Xemgħa twila u ħoxna magħmula mill-għasel pur, twila aktar mis-soltu li titqiegħed fuq gandlier fuq il-preżbiterju mill-Għid il-Kbir sal-festa ta’ Lapsi. Il-blandun jintuża wkoll fir-rit tal-magħmudija. Il-blandun jirrappreżenta lil Kristu rxoxt, għax wara l-qawmien Tiegħu sar Hu d-dawl tad-dinja. Mal-blandun jitwaħħlu bħal ħames ġandriet li jirrappreżentaw il-ħames ħwawar li bihom indilek il-ġisem ta’ Kristu qabel id-difna. Il-blandun ikun dekorat bi tpinġija tas-salib u fuqu hemm l-ittri Griegi, A għal Alfa (il-bidu) u O għal Omega (t-tmiem), li jfissru l-bidu u t-tmiem tal-bniedem. Idj: ‘Qisu blandun’ – tingħad għal xi raġel twil u sabiħ. Ing. Paschal Candle li ġejja mil-Lhudi Pexaw.

BLIS   Isem ieħor għax-xitan. M.A.V. (1796 jagħti l-espr. ‘Għandek ras ta’ Blis,’ xi ħadd li għandu rasu stinata.

BLU / BLUN / BLUNA, IL-   Prodott, magħmul mill-ultramarin sintetiku u l-bikarbonat tas-soda. L-użu ta’ dan l-oġġett tal-ħasil kien komuni ħafna min-nofs is-seklu dsatax sa nofs is-seklu għoxrin. Għall-ewwel dan kien prodott esportat fi kwantitajiet kbar mill-Ingilterra lejn l-Amerika. Fl-Amerika prodott simili beda jkun maħdum u esportat mad-dinja kollha, kemm bħala trab kif ukoll bħala kubu żgħir kaħlani, 2 x 2 ċm. Dan jintuża l-aktar biex jitlaħalħu l-ħwejjeġ bojod wara li jinħaslu. Il-kubu kien jitkebbeb f’ċarruta u jintefa’ fl-ilma biex it-trab jinħall u jitħallat mal-ħwejjeġ ħalli jneħħi dik il-kwalità ta’ kulur safrani u l-abjad jidher aktar bajdani. Raġuni oħra għalfejn it-trab tal-bluna jintuża hi biex jipproduċi linka b’kulur blu sabiħ. Tintuża wkoll maż-żebgħa bajdanija tax-xagħar biex dan jidher aktar bajdani. Minn meta fil-ħasil beda jintuża l-bleach, il-bluna bil-mod il-mod inqatgħet mill-użu tagħha.

BLUŻA    Drapp li jintlibes fuq kollox u li jinqafel minn wara, użat l-aktar mill-ħaddiema manwali biex din tipproteġġi kontra t-tiċpis. Ġagaga. BLUŻA TAT-TFAL   L-istess tip ta’ ilbies iżda li kien jintlibes mit-tfal tal-iskola biex dawn ma jħammġux ħwejjiġhom. Fardal tat-trabi.

BNEJTA    (Damma.) Tfajla mhux miżżewġa. Qawl: Il-ħajja tal-bnejta bħal mendil fil-mejda. ‘[…] La vita della zitellina o zitella é come il pagliaccio in tavola […].

B. O.   Abbrevjazzjoni li tfisser Board of Ordnance. Sinjal antik li jinsab ħafna drabi pinġut u mnaqqax fil-ġebel biex jindika li dak il-post jew dak l-ambjent tal-madwar hu  proprjetà tas-servizzi Ingliżi. Ara: SIEQ IT-TiĠIEĠA.

BODBOD   Il-maskil tal-mogħża. Idj: ‘Qisu bodbod!’ – tingħad għal xi ħadd li ma jimpurtah minn xejn. Bniedem ta’ bla manjieri, injorant u ta’ rasu. Aġġ. Badbadi, raġel iffissat biex ikollu x’jaqsam man-nisa.

BOKKADOPRA     Ara: RIBALTA.

BOKKAPORT   Fetħa fuq il-GVERTA tal-bastiment li minnha wieħed ikun jista’ jinżel minn skalapiża biex jiġi fuq livell aktar baxx. Tal. boccaporta.

BOLLA TAL-PAPA   Fil-kuntest l-aktar strett tat-tifsira tal-kelma, il-bolla hi dak id-digriet jew dokument li l-Papa jippubblika meta jagħmel stqarrija ta’ importanza kbira. Il-bolla tista’ tkun maħruġa biex tkun imħabbra xi domma li tiddikjara xi twemmin tal-fidi. Din l-istqarrija jew proklama tista’ tkun ukoll tip ta’ komunikazzjoni li biha l-Papa jagħti l-awtorizzazzjoni jew id-direzzjoni tiegħu fil-politika amministrattiva tal-Knisja Kattolika. Il-bolla tal-Papa hi wkoll dak id-dokument maħruġ mill-Papa li jagħti kwalunkwe awtorità biex isir xi avveniment reliġjuż. Il-bolla tal-Papa tingħata wkoll meta jkun skomunikat xi ħadd mill-Knisja Kattolika. Fuq livell ieħor, bil-bolla, il-Papa jista’ jagħti privileġġ jew dispensa lil xi djoċesi, parroċċa, istituzzjoni jew xi nies partikulari. Fil-Malti nsibu l-espr. ‘Dak miżżewweġ bil-bolla’ – jiġ., il-koppja ngħatat id-dispensa, bħal meta din tkun magħmula minn għarajjes li huma kuġini ta’ xulxin. L-ewwel bolla tal-Papa kienet ħarġet fis-seklu sitta, għalkemm dak iż-żmien dan it-terminu ma kienx jintuża. Mis-seklu tnax ’il quddiem dawn id-dokumenti beda jkollhom siġill taċ-ċomb, tax-xema’ jew tad-deheb. Fil-fatt il-kelma ‘bolla’ ġejja mil-Lat. bullire; M. dewweb. Fuq naħa ta’ dan is-siġill beda jkun hemm iddisinjati l-uċuħ ta’ San Pietru u San Pawl, u fuq in-naħa l-oħra l-isem tal-Papa li jkun ħareġ il-bolla. Matul is-sekli ħarġu kwantità kbira ta’ bolli, fosthom:

1206 – Religiosam Vitam: B’din il-bolla l-Papa Onorju III stabbilixxa 
l-Ordni Dumnikan.
1520 – Exsurge Domine: Il-Papa Ljun X ordna lil Luteru jirtira 41 
mid-90 teżi li kien ippubblika kontra l-Knisja Kattolika u t-twemmin tagħha.
1564 – Benedictus Deus: Il-Papa Piju IV rratifika d-digrieti tal-Konċilju 
ta’ Trento.
1738 – In eminenti apostolatus specula: Il-Papa Klement XII ipprojbixxa li 
l-Kattoliċi jidħlu fil-Mażunerija.
1868 – Aeterni Patris: Il-Papa Piju IX sejjaħ il-Konċilju Vatikan I.
1871 – Pastor Aeternus: Il-Papa Piju IX stabbilixxa l-infallibilità tal-
Papa.
1950 – Munificentissimus Deus: Il-Papa Piju XII iddefinixxa l-Assunzjoni 
tal-Madonna.

BOLQA   Fil-logħob tat-‘trentun’ dan hu l-pass li bih il-lagħabi jaqbeż il-limitu stabbilit. Idj. ‘ħallas il-bolqa’ – Fl-istess logħba wieħed jista’ jħallas lura biex ikun jista’ jerġa’ jidħol fil-logħba.  BOLOQ   v. Qabeż il-limitu. Fig. din tfisser li dak li jkun qabeż l-età. Boloq sew – jiġ. xjaħ sew.

BOLREJS     (Ing. ball bearing race)   Ara : KARETTUN TAL-BOLREJS.

BOMA   1. Fuq il-jott dan hu l-arblu l-mimdud li jżomm id-drapp tal-qala’ stirat ’l isfel u fit-tul. Il-boma tiċċaqlaq skont il-firxa tal-qala’ kif jiddireġih it-tmunir. Ing. Boom.  2. Fil-Birgu, il-boma tirriferi wkoll għall-arblu li miegħu jittellgħu l-istatwi taż-żewġ qaddisin ta’ din il-belt, jiġ., San Lawrenz u San Duminku. Arblu, imsejjaħ ‘Il-boma’ jintrabat mat-Torri (Kavalier) ta’ San Ġwann, biex jintuża bħala grabja; dan hu l-arblu ħiereġ minn mas-sur li bil-ħbula tiegħu titella’ l-istatwa fuq il-kolonna.  Il-boma tkun miżmuma bi ħbula stirati minn kull ġenb u minn fuq, biex l-istatwa meta tittella’ tkun immanuvrata tajjeb. 3. Bastun tal-kultellazzi. Ara: KULTELLAZZ.

BOMBI  IL- / BIEB  IL-   Imsejjaħ hekk minħabba ż-żewġ balal kbar dekorattivu tal-ġebel li hemm fuq żewġ pilastri, wieħed kull naħa tal-Bieb tal-Bombi. Qabel, din id-daħla kienet magħrufa wkoll bħala Porta dei Cannoni. Illum dawn iż-żewġ ‘balal’ u l-pilastri li jżommuhom qegħdin imbegħdin mill-bibien, fuq il-bankini tal-ġnub. Oriġ. id-daħla għall-Furjana kienet minn bieb wieħed biss, li nbena fl-1721, fi żmien il-Gran Mastru Perellos. Fuq dan il-bieb hemm l-iskrizzjoni: Dum thraces ubique pugnoin sede sic tuta consto –  li bil-Malti tfisser: ‘filwaqt li qed niġġieled mat-Torok – kulħadd qiegħed fil-kwiet tad-dar tiegħu’. It-tieni bieb inbena fi żmien l-Ingliżi, preċiżament fl-1857, biex jagħmel aktar komdu d-dħul u l-ħruġ minn din id-daħla għall-karozzini. Hawn insibu t-tieni skrizzjoni bil-Latin li tgħid: Ad majorem populi commoditate, li bil-Malti tfisser ‘Għall-kumdità akbar tal-poplu’.  Interessanti li wieħed ikun jaf li biex sar dan it-tieni bieb, il-Kunsill fil-Gvern, fl-1857, kien ivvota fondi ta’ għaxar liri sterlini biss (Euro 25)!  Wieħed jiddubita kemm din is-somma kienet suffiċjenti biex isir dan ix-xogħol strutturali. Ara: FLUS ANTIKI.

BOMBLU   1. Kontenitur imżaqqaq tal-fuħħar b’għonq dejjaq li jżomm l-ilma tax-xorb. 2. Fig. Bniedem b’żaqqu ħoxna.  Idj:  ‘Sirt qisek bomblu!’ – tingħad lil xi ħadd li jkun ħxien. Tal. bombola.

BOMBOS   Logħba tat-tfal. Tifel jew tifla joqgħod wiċċu ’l isfel lejn l-art, iserraħ fuq idejh u saqajh, waqt li jżomm dahru ’l fuq u rasu imgeddsa ’l isfel. Imbagħad sħabu jittattantaw jaqbżuh billi jieħdu ġirja u kif jaslu fuqu jqiegħdu idejhom fuq dahar it-tifel mimdud. G. Lanfranco, Logħob Taqbil u Ġugarelli tat-tfal Maltin.

BONA   Idj:  ‘Ikrah daqs id-dagħa ta’ Bona’ –  Paragun ta’ persuna jew oġġett mad-dagħa li wieħed seta’ jisma’ f’Bona. Bona kien l-isem antik ta’ Abbana, port ewlieni fl-Alġerija. Fis-seklu dsatax kienu emigraw eluf ta’ Maltin lejn l-Afrika ta’ Fuq biex isibu x-xogħol. Fl-1842 fl-Alġerija kien hemm mal-5,000 emigrant, li sal-1865 saru 10,000, u li wara żdiedu anke sal-14,000-il elf, imqassmin f’komunitajiet imdaqqsa f’diversi bliet fl-Alġerija, fosthom dik ta’ Bona. Fis-seklu dsatax kien isir ħafna kummerċ bejn Malta u Bona. L-idjoma x’aktarx tikxef kemm jispikka d-dagħa Malti meta wieħed jisimgħu barra pajjiżu. Ara: BARBARIJA.  Ara: The Great Exodus ta’ Lawrence E. Attard, P.E.G. Ltd, 1989; http://www.maltamigration.com; Studies in Maltese Folkore ta’ Joseph Cassar Pullicino p. 73.

BONAVOLJA    Ara: BANAVOLJA.

BONĊ / BUNĊ    Il-boċċa tal-ħġieġ li tkun akbar minn boċċi oħrajn li jintużaw fil-logħob tal-boċċi bejn it-tfal. Il-bunċ jitpoġġa ħafna drabi f’ringiela ma’ boċċi oħrajn u minn jolqtu jkollu aktar punti u kultant jista’ anki jirbħu u jżommu għalih.

BONTON   Riferenza għal nies tal-klassi għolja. Nies sta bene u ta’ manjieri sofistikati. Etim. Fr. bon ton li għanda ħafna tifsiriet: décence, covenance, élégance, goût, politesse.

BOQQA    Ħalq mimli ilma. Ngħidu, ‘xrobt boqqa ilma’ jew, ‘mort ħadt boqqa kafé’; idj: ‘Dak il-bniedem boqqa brodu!’ – jiġ., persuna ta’ karattru ħażin; kiesaħ.  Tal. bocca.

BOQXIEX    1. Flus; muniti ta’ flus ta’ ftit siwi. Espr. ‘Mhux sejjer naħdem għal boqxix’. Kelma li kienet tintuża fl-antik biex tirriferi għat-tips tal-wejter, (mill-Għ. baqxix). 2. Tubu muskolari li jinsab fl-annimali kif ukoll fil-bniedem, bejn il-gerżuma u l-istonku, twil daqs 30 ċm li jservi ta’ passaġġ li minnu jinżel l-ikel. (is. xj. Oesophagus). Ara:  ĠISEM IL-BNIEDEM.  3. Għodda tal-mastrudaxxa, magħmula apposta biex tinċana x-xifer tal-injam fit-tond. Ing. spoke shave.  

   

BORBONI   L-oriġini ta’ din il-familja rjali tnissel mill-fergħa tad-dinastija Kapetja, jiġ. minn żmien Hugh Capet, magħruf ukoll bħala Hugo Magnus, li mexxa ’l-Franki mis-sena 987 sas-sena 996. Mill-1589 ’il quddiem, id-dinastija tal-Borboni żammet għal bosta sekli l-poter monarkiku, mhux biss fi Franza iżda anki f’diversi pajjiżi oħra, kemm Ewropej kif ukoll fil-kontinent Amerikan. Fis-seklu tmintax u s-seklu dsatax, bis-saħħa ta’ bosta żwiġijiet u gwerer, il-Borboni firxu l-imperu tagħhom fi Spanja, Napli, Sqallija, Parma u l-Lussemburgu – f’dan tal-aħħar id-dixxendenti ta’ din id-dinastija għadha ‘tirrenja’ sal-lum bħala ducat (Ing. Grand Duchy). Fi Franza l-familja rjali tal-Borboni (Bourbon bil-Franċiż) tneħħiet mill-poter fl-1792, b’riżultat tar-Rivoluzzjoni Franċiża (1789). Mill-fergħa Spanjola tal-Borboni ħarġet il-familja monarkika li mill-1734 mexxiet ir-Renju taż-Żewġ Sqalliji (jiġ. Napli u Sqallija). Kien ir-Re Borboniku Ferdinandu ta’ Napli li fl-1798 talab lill-Ammirall Orazju Nelson biex jgħin lill-Maltin jeħilsu mill-Franċiżi waqt l-Imblokk. L-istess Re kien offiż bil-kbir hekk kif l-Ingliżi ħadu lil Malta taħt idejhom u flok tellgħu l-bandiera Borbonika, tellgħu dik Ingliża. L-Ingliżi neħħew kull tama li r-Re Borboniku jieħu lura ’l Malta, kif suppost, meta l-ewwel iffirmaw it-Trattat ta’ Amiens (1802), u wara dak ta’ Vienna (1814) biex żammew Malta taħt idejhom. Wieħed min-nobbli tal-familja Borbonika ta’ Franza, il-Konti Louis Charles de Beaujaulais, li kien it-tifel tad-Duka Philippe d’Orlean, wasal Malta fl-aħħar jiem ta’ ħajtu, fit-8 ta’ Mejju 1808, ibati mill-marda tat-tuberkolożi, u miet ġimagħtejn biss wara l-wasla tiegħu. Hu ndifen fil-knisja ta’ San Ġwann, il-Belt. Ħu dan il-Konti, Louis Philippe, li kien ipproklamat bħala r-Re ta’ Franza fl-1830, ikkommissjona qabar għal ħuh fl-1833, u dan illum isebbaħ il-Kappella ta’ Franza. Konnessjoni oħra mal-Borboni hi ż-żjara li kien għamel ir-Re Ferdinandu II ta’ Napli mal-mara tiegħu f’Malta, f’Ġunju tas-sena 1844. Dan ir-re kien magħruf bħala Re Bomba.

BORDI / BURDI   1. Isem ieħor għax-xitla tas-sogħda li minnha kien isir il-ħabel tas-siġġijiet u anki twapet. Ara: SOGĦDA. L-isem xjentifiku ta’ din il-pjanta hu Cyperus papyrus. Din hi pjanta li tikber fejn hemm ħafna ilma.  2. Drapp magħmul minn din l-istess pjanta b’kuluri varjegati.

BORDLIEQA / BURDLIEQA    (D) Porcellana. Pjanta li tittiekel bħala insalata. Magħrufa bil-Malti wkoll bħala ‘lgħab ix-xiħ’. Tingħata wkoll bħala ikel lill-kanali. Qawl: Il-ħlieqa xi darba / xi drabi ssir bordlieqa. Lat. Portulaca oleracea. Sors: E.S.I.

BORINA / DEBORINA   Tip ta’ pass meqjus u ħafif, biss mhux mgħaġġel, taż-żwiemel, meta dawn ikunu qed itellqu. Eż. ngħidu, ‘Dak iż-żiemel miexi bid-deborina.’ – jiġ. miexi rasu la ġenba, qisu jittrottja, biss bla għaġla ta’ xejn. Oriġ. Tal. andar di burina espr. li tintuża aktar b’dan il-mod: burinare una vela – jiġ., il-mod kif il-qala’ tal-bastiment jinżamm stirat la ġenba, b’mod li r-riħ jaħbat b’angolu ta’ 70 grad, u għaldaqstant id-dgħajsa timxi b’ċerta ħeffa moderata. Sors: Dizionario Portatile – Maltese, Inglese, Italiano, F. Vella (F. Vella, 1843) u E.S.I.

BORMLA   Waħda mit-’Tlett  Ibliet’ tal-Kottonera, magħrufa wkoll bħala Cospicua.  L-isem ta’ din il-belt x’aktarx ġej minn Bur Mula, li jfisser ‘l-għelieqi tas-sinjur’.  Bormla hi l-belt l-aktar żagħżugħa mit-Tlett  Ibliet, biss illum għandha l-ikbar popolazzjoni fosthom. M.A.V. (1796), jgħid li wara l-Belt, din kienet l-aktar belt abitata f’Malta.

BORQOM    1. Ir-rita li fiha tkun miġbura t-tarbija fil-ġuf, u li kultant titwieled biha. Ing. caul.  2. Drapp oħxon u b’saħħtu li fl-antik kien jintlibes biex jipproteġi l-ġellieda mid-daqqiet tas-sejf. Idj. ‘Kellu l-borqom, xejn ma jinfdu’. Sors: Ward ta’ Qari Malti, 1936, p. 77.  3. Xagħar ħafif ħafna fuq il-wiċċ li ġieli jitwieldu bih it-trabi. Skont l-għajdut folkloristiku, il-borqom iħares lit-tarbija mill-għajn ħażina. Sors: E.S.I.  BORQMI   Appel. Għal bniedem li ma jista’  ħadd għalih. Għ. burqu – velu. Qabb. mal-Għ. burqa, li jilbsu n-nisa Musulmani, eż., dawk Afgani.

BORSA  LA    Din il-binja tinsab fi Triq ir-Repubblika, il-Belt, aktar ’l isfel mill-Palazz tal-President. Dan il-post kien mibni fl-1857 bħala ‘La Banca di Commercio’ u għaldaqstant kien intenzjonat bħala ċentru fejn jiltaqgħu l-kummerċjanti Maltin. Hawn kien hawn anki żewġ banek. Il-faċċata ta’ din binja kienet iddisinjata fl-istil neo-klassiku minn Giuseppe Bonavia. Ara: Ara: The Malta Chamber of Commerce, 1848 – 1979. ta’ Carmelo Vasallo, (1998).

BOTNA     1. Il-parti ta’ isfel taż-żaqq li taqbeż il-barra meta timtela.  BOTON   (D.)  2. Feto, ventre. Boton fniek. Bosta frieħ minn ġuf wieħed. Tliet-it tfal ta’ boton wieħed, tre gemelli. E.S.I. jispjega din il-kelma bħala l-pl. ta’ botna. Għad ta’ wlied jew bhejjem li twieldu minn omm fl-istess ħlas. 2. Ħxejjex jew frott li jikber f’rimja waħda.  Bl-Għ. بطن  batan tfisser żaqq. BOTNI Aġġ. li jirriferi għal bniedem li għandu żaqqu mqabbża ’l barra. Bniedem QERQNI. Sors: E.S.I. G.B.F. (1845): pigmeo. Bniedem qsajjar.

BOTT, BIL-   Malti arkajku, espr., ‘bil-bott’. F’salt. Fl-istorja ‘Il-Fieres’, li P. Manwel Magri (1851 – 1907) ġabar minn fomm in-nies, insibu hekk,  ‘[…]  Il-Malti tbaxxa, qisu għarkobbtejh, ħebb għall-iswed, bil-bott, ħatfu u qalbu waranijiet […]’ Sors: Ġorġ Mifsud Chirchop, (1994). Etim. Tal. di botto, f’daqqa waħda. 

BOTTEGIN    Ħanut żgħir, bħal kiosk jew bar ta’ ċertu ċokon. Mill-bottegin jinbiegħu xorb, bħal luminati, birra u affarijiet simili u xi ikel żgħir. Biss, insibu wkoll rif. fejn fih kienu jissajru l-fniek u l-patata moqlija. Il-bottegin kien dak il-ħanut żgħir li jinfetaħ fis-sala tat-teatru fejn in-nies imorru jixtru xi ħaġa żgħira tal-ikel jew xorb waqt l-intervall. (Ing. tuck shop).

BOVU    Bastiment żgħir antik tal-merkanzija bi tliet arbli u mezzana li kien jagħmel vjaġġi żgħar.

BOXXLA    1. Strument tan-navigazzjoni fuq il-bastimenti. Idj: ‘Dak il-bniedem tilifli l-boxxla …’, jfisser illi xi ħadd ġiegħilni niskurmenta ruħi.  Idj. ‘Mur għand boxxla xjaten’. Tal: bussola.  2. Antiporta, bieb, norm. bil-ħġieġ li jinfetaħ wara l-bieb ta’ barra tad-dar. Kelma li kienet tintuża l-aktar min-nies tal-Kottonera. Prob. dan kien il-bieb kbir / l-ilqugħ tal-injam li fil-knisja jkun wara l-bieb ta’ barra.  Qab. Mal-kelma Tal. bussare li bil-Malti tfisser tħabbat il-bieb.

               

BOXXLU   Kaxxa tal-votazzjoni b’żewġ jew tlett ikxaxen li kien jintuża mill-kulleġġ tal-qassisin, mill-membri tal-fratellanzi jew mis-soċji tal-każini tal-baned. Biex il-votazzjoni tkun magħmula b’mod sigriet, kull votant kien idaħħal il-pala ta’ idu fit-toqba tal-boxxlu biex jitfa’ f’waħda mit-tlett ikxiexen il-boċċa skont il-preferenza tal vot tiegħu. B’hekk il-votant seta’ jitfa’ l-boċċa jew il-karta tal-votazzjoni fil-kompartiment mixtieq, biex jivvota favur, kontra jew jastjeni l-argument inkwistjoni.

BOZZA    1. Bozza tad-elettriku; lampa. 2. Buqar kbir ta’ fuq il-mejda li kapaċi jżomm fih ħafna likwidu. Ing. flagon. Sorsi: G.B.F. (1845) u E.S.I. Etim. Sqal. bozza, vaso per tener vino. 3. Nefħa fil-ġisem. 4. BOZZA TAS-SILĠ Qarraba (ara: KARRABA) jew KANTIMPLORA. Ing. Ice pail. 5. BOZZA TAL-ISTATWA Għata/u tal-ħġieġ x’aktarx ġej għat-tul u anki ovali (imbuzzat) li jintuża biex fih jitqiegħed xi oġġett prezzjuż, bħal statwa, arloġġ jew xi bukkett tal-ganutell, biex ikun protett mit-tbabis jew mit-trab. Ngħidu, ‘għax ma tagħmlux f’bozza!’ lil xi ħadd li jkun irid jipproteġi żżejjed lil xi ħadd jew xi oġġett.  Sors. J.A. BOZZA TAL-ANKRA  Il-boċċa ta’ fuq tal-ankra li magħha tintrabat il-katina jew ħabel, Sors: E.S.I. Skont J. Caruana din jgħidulha, anell tal-ankra, Sors: Termini Nawtiċi (2019).  G.B.F. u J.A. jagħtuha bl-Ing. bħala shank painter – li hu l-ħabel li jintrabat mal-bozza tal-ankra biex din tinżamm mal-katina u mal-buq tal-bastiment meta tittella’. X’aktarx l-ispjega ta’ E.S.I. hi t-tajba.

BQAJLA     Isem ieħor għall-ispinaċi. Qawl: Qajla qajla ssibha l-bqajla. Sors: Il-Qawl Iqul, p. 227.

BRAĊĊAL     1. Tip ta’ lqugħ tal-metall parti mill-armatura li tintlibes mis-suldat fuq id-driegħ waqt il-ġlied biex tilqa’ d-daqqiet tax-xabla waqt il-ġlid.  2. Faxxa tad-drapp li jilbsu l-uffiċjali biex juru l-grad li huma jappartjenu għalih.

BRADELLA      Dik il-parti ċatta tal-injam li tistrieħ taħt il-PEDESTAL u li sserraħ fuq il-BANKUN. Fiha jidħlu l-lasti tar-reffiegħa minn quddiem għal wara. L-istatwi tal-Ġimgħa l-Kbira norm. iserrħu direttament fuq il-bradella. Tal. Predella – bassa piattaforma che serve di base a un base mobile; es. la predella di una catedra. V. Busuttil (1900) jispjega din il-kelma hekk: a stool, a  foot stool, an altar stool. Jgħidilha wkoll predella.

BRAĠ       Munzell ġebel.  Sing. ta’ IBRAĠ.

BRAGA  Jgħidulha wkoll dafan jew dafar. 1. Ċinga li tintrabat madwar l-INGROPPA taż-żiemel. 2. Ħabel li jintuża biex jintrabat miegħu xi ħaġa tqila. 3. Strixxa karta li l-legatur jinkolla biha fuq paġna mqatta. E.S.I. 4. Malja tal-għawm. J.A. Ara: Qiegħda fuq il-Ponta ta’ Lsieni, ta’ Ġużi Gatt, 2005, p.93. Fuq id-disinn taż-żiemel, il-braga (jagħtiha wkoll bħala dafan) tidher bħal ċinga tal-ġild li ddur maż-żiemel mill-WIRK sal-ħżiem li jdur ma’ żaqq iż-żiemel.

BRAJBU   Talba antika partikolari li fiha jissemma Kristu msallab kif ukoll il-Madonna. Ġieli jissemma wkoll San Ġwann l-Evanġelista. Ġieli fit-talba issir ukoll allużjoni għall-Ġudizzju Universali. Jingħad li min kien jgħid din it-talba, preferibbilment tliet darbiet kuljum imur il-Ġenna dritt. Sors: G. Lanfranco (2017).

BRAJMLA   Logħba pwerili tat-tfal fejn waqt li tifel joqgħod milwi ‘l isfel sħabu tfal oħra jibdew l-ewwel jgħaddu minn taħt saqajħ imbagħad jaqbżu minn fuq dahru. Etim. Brajmla, barmil żgħir. Sors: G.B.F. (1845) u E.S.I.

BRAKK,  KELB TAL-   Kelb tal-kaċċa li jkun mgħallem iġib il-kaċċa li jkun waqqa’ sidu. Ing. Retriever.

BRANDA    Tip ta’ sodda tad-drapp. Xibka li tiddendel minn kull tarf tagħha bil-ħbula ma’ xi mkien sod biex wieħed jimtedd fiha biex jistrieħ jew jitbandal. Fl-antik il-branda kienet tintuża mis-suldati jew baħrin fuq il-bastimenti.

BRANKUTLU / BRENKUTLU     1. Tip ta’ bebbuxu tal-baħar, komuni ħafna fil-Mediterran u ibħra oħra (is. xj. Cerithium vulgatum, Ing. horn-shell). Dan il-bebbuxu għandu l-forma ta’ spirall imtawwal u mmaljat waqt li fit-tul tiegħu jieħu x-xeħta ta’ lembut rasu ‘l isfel. Norm. dan il-bebbuxu jgħix moħbi fil-ħama jew fir-ramel. Magħruf ukoll bħala ‘bebbuxu granċ’ jew ‘eremit’. Hemm ukoll tip ta’ bebbuxu tal-art, magħruf bħala ‘brankutlu tal-art’. Ismijiet oħra għal dan il-bebbuxu huma ‘żugromblu’ jew ‘trajbu’ (is. xj. Runinia decolleata). Etim. brancutulo minn branca (driegħ) – rif. għall-bosta ‘dirgħajn’ jew swaba’ rqaq li joħorġu mill-bebbuxu tal-baħar ta’ dan it-tip.   2. Tip ta’ nokklu fix-xagħar li jieħu forma ta’ spiral li jintelaq la ġenba fuq il-ġbin. Anki A. de S. isemmi dan it-tip ta’ nokklu ħiereġ fuq in-ngħas bħala ‘brankutlu’. F’xi żmien lejn il-ħamsinijiet u s-sittinijiet dan l-istil ta’ xagħar kien moda.   3. Fig. tifel imqareb.

BRARED   Dan hu l-laqam ta’ Vincenzo Borg, wieħed mill-mexxejja tal-Maltin fi żmien l-Imblokk tal-Franċiżi (1798 – 1800). Borg kien kummerċjant tal-qoton minn Birkirkara. Jingħad li kien imlaqqam ‘Brared’ għaliex fost affarijiet oħra kien ibigħ il-brared (pl. ta’ BARRADA).  Fi żmien l-imblokk tal-Franċiżi kien jikkmanda l-battaljun tal-Għargħur (fejn tal-Balal). Kien iffinanzja b’mod tajjeb il-manteniment tas-suldati waqt is-sentejn li l-Maltin kienu qed jeħduha kontra l-Franċiżi. Bejn l-1801 u l-1804, l-Ingliżi tawh il-kariga ta’ logutenent ta’ Birkirkara u tal-Mosta. Fl-1833, l-Ingliżi onorawh billi ngħata t-titlu ta’ Kavallier tal-Ordni ta’ San Mikiel u ta’ San Ġorġ. Borg miet fl-1837.  Ara:  Art Twelidi ta’ Joseph Galea, pp. 28-29;   Dictionary of Maltese Biographies, ed. Michael J. Schiavone.

BRATTATUR / BRATTUR    Bniedem qarrieqi. Xi ħadd li jinganna. Brikkun, frodatur. E.S.I. jgħidlu brattatur filwaqt li Falzon u M. Dimech (1901) jgħidulu, brattur. Etim. Sqal. barataturi.

BRAXIA, TA’   Żona li tinsab bejn Bieb il-Bombi u l-Blata l-Bajda. L-isem proprju ta’ dawn l-inħawi kien Ta’ Braqxija. Il-ġenettiv Ta’, jagħti wieħed x’jifhem li din l-art kienet xi darba tinħadem minn, jew inkella kienet proprjetà ta’ xi ħadd magħruf b’dan il-laqam. G. Wettinger jgħid li hu possibbli li l-kelma ‘braqxija’ hi appellattiv femminili tal-maskil ‘berxaq’, li jfisser ‘kulur varjegat’. Ta’ Braksja (jinkiteb Ta’ Braxia) illum iservi biss ta’ riferenza għaċ-ċimiterju li jieħu l-istess isem. Dan kien inbena fis-sena 1857 biex jindifnu l-Ingliżi Protestanti biss. Dan iċ-ċimiterju kien l-ewwel biċċa xogħol tal-Perit Emanuele Luigi Galizia, l-istess perit li ddisinja iċ-Ċimiterju tal-Addolorata u ċ-Ċimiterju tat-Torok li hemm il-Marsa. F’Ta’ Braxia hemm midfuna mal-4,800 persuna, fil-parti l-kbira tagħhom Ingliżi li kienu jservu fil-Militar u fin-Navy, u l-familjari tagħhom. Hemm ukoll xi residenti oħra barranin, fosthom anki xi Amerikani u anki xi ftit Maltin. F’sezzjoni żgħira, wara ħajt li jifred din il-parti mill-bqija taċ-ċimiterju, hemm ukoll oqbra tal-Lhud. Iċ-ċimiterju Ebrew hu eqdem għax kien jintuża diġà fl-1831. Ta’ Braxia għadu sal-lum jintuża għad-dfin. Hemm jieħdu ħsieb ir-restawr u l-manutenzjoni tiegħu l-membri tal-Friends of the Ta’ Braxia Cemetery, li huma wkoll membri ta’ Din l-Art Ħelwa. Sors: Dr Andy Welsh. Ara: Ta’ Braxia Cemetery, ktieb gwida ta’ Alan Keighley (ippubblikat minn Din l-Art Ħelwa, 2010); ‘Friends of Ta’ Braxia’, Chev. Charles Gatt, Vigilo, n. 4, October 2013, pp. 24, 25.

BRAZZOL   1. Qanneb jew ħarir li jintuża għax-xolfa tas-sajd tal-ħut. 2. Qasba twila li tintuża biex jinqabdu l-lampuki jew il-pixxispad.  3. Għodda li tintuża biex iżżomm l-injam sod meta dan ikun qiegħed jiġi sserrat. Sqal. vrazzolu; ħabel twil daqs driegħ (Tal. braccio) biex jgħin iżomm l-oġġett f’postu. 4. Parti mis-sistema biex iżomm biċċiet mill-arblu tal-qala’ f’postu.  Sors etim: J.A.

BREĊĊA  Ara:  PREXXA.

BREJBES / BREJBEX    Ix-xitan. M.A.V. jgħidlu, diavolo che tenta.

BREJBU / VERBUM    Talba.

BREJKU  Kliem tqil u li ma jinftehimx. Idj: ‘Int ġej bil-brejku?’ – tingħad lil xi ħadd li għandu fehma stramba, jew ikun qed jipprova jdawwar il-kliem. G.P. Badger, kittieb u stampatur Ingliż li għex Malta għal ħabta ta’ 1838-41, ried jinvestiga r-raġuni għaliex fin-naħat tal-Għarb, Għawdex, il-Malti mitkellem mhux biss kien djalettali, iżda kien ukoll jitgħawweġ b’tali mod li s-sillabi tal-kliem kienu jkunu maqluba.  Instab li dawk li kienu jippronunzjaw il-kliem b’dan il-mod x’aktarx kienu xi individwi, u mhux il-kotra tar-raħal.  Eż. tal-kliem bil-Brejku: ‘Immorru jiena u inti?’  li bil-Brejku tingħad ‘Rumu najji u linki ?’ Qawl: Min jimxi bil-brejku ma jasal imkien. Oriġ. Sq. braicu li ġejja mit-Tal. ebraico.  Ara:  E.S.I. u L-Ilsien Malti l-Bierah u l-Lum ta’ Mons.  L. Cachia, pp. 57.

BREVJAR / BREVJARJU   Il-ktieb tat-talb imqassam f’erba’ volumi, wieħed għal kull staġjun, li dawk kollha li għandhom l-ORDNI SAGRI jaqraw f’diversi ħinijiet tal-jum. Il-ktieb li qabel kien ikun ippubblikat bil-Latin, u hu intenzjonat l-aktar għall-qassisin u oħrajn bħalhom biex minnu jaqraw is-salmi, innijiet u bosta talb f’ħinijiet partikulari tal-jum matul is-sena kollha skont is-sigħat kanoniċi kif stabiliti mill-Knisja Kattolika. L-ewwel brevjarju kien dak Franġiskan, approvat u stabilit mill-Papa Nikola III (Papat : 1277 – 1280).

BRIGANTIN    Bastiment, forma ta’ xini żgħir li kien jintuża l-aktar fis-seklu sbatax u tmintax. Kellu erbatax-il bank għall-qaddiefa. Kien jintuża kemm għall-ġarr tal-merkanzija, kif ukoll għal skopijiet ta’ gwerra. Il-brigantin kien ta’ spiss jakkumpanja xwieni oħrajn fil-battalji kontra l-għadu. Ital. brigantine; Ing. barquentine, brig.   

BRIGATA    1. Grupp żgħir ta’ reġimenti jew battaljuni – norm. ta’ 2,000 sa 3,300 suldat, li jkun taħt il-kmand ta’ Brigadier.  2. Għaqda ta’ żgħażagħ bl-uniformi li jkunu mgħallma diversi suġġetti b’ċerta dixxiplina u bid-drill pjuttost militari. 3. Fil-kuntest Malti nsibu wkoll is-Salesian Boys and Girls’ Brigade, għaqda li kienet imwaqqfa fl-1909 fuq l-istil u bażi ta’ prinċipji tal-Boy Scouts, kemxejn wara li dawn tal-aħħar kienu mwaqqfin fir-Renju Unit, fl-1908, kif ukoll il-Brigata Laburista.

BRIGATA LABURISTA   Fis-sena 1959, il-Partit Laburista waqqaf il-Brigata Laburista, bil-ħsieb li f’din l-għaqda jissieħbu tfal ta’ familji b’simpatija mal-Partit. Skont l-istatut tal-għaqda l-iskopijiet ewlenin kienu dawn: ‘i. li trawwem il-membri fit-twemmin tal-Partit Laburista; ii. li tnissel kuxjenza nazzjonali, u iii. li tkabbar l-edukazzjoni u l-ispirtu sportiv fost il-membri’. Il-Brigata Laburista kienet intiża li tiġbor it-tfal biex dawn isibu sfog ieħor ta’ rikreazzjoni u fl-istess ħin jitrawmu fl-irwol simili għal dak tal-Iskawts. Billi l-Iskawts kienu xi ħaġa maħluqa mill-Ingliżi, l-ideaturi tal-Brigata Laburista ma ridux li t-tfal jidhru li qegħdin jikkupjaw dak li kienu jagħmlu l-Iskawts. Għaldaqstant l-ordnijiet tad-drill lit-tfal tal-Brigata kienu jingħataw bil-Malti u mhux bl-Ingliż. L-uniformi tal-Brigata kienet ta’ kulur abjad u aħmar, simbolu tal-bandiera Maltija. Ftit wara li nħolqot il-Brigata, il-Gvern kien daħħal liġi li tipprojbixxi li t-tfal jilbsu xi uniformi, u wara ftit kienet inqatgħet ukoll li l-ebda tifel taħt it-tnax-il sena ma seta’ jidħol ġo każin ta’ xi partit politiku. Xorta waħda, fis-snin sittin, it-tfal membri tal-Brigata kienu jgħoddu mal-elfejn ruħ imxerrda fi 22 lokalità. Xi wħud minn dawn il-fergħat kellhom anki l-banda tagħhom, li kienet iddoqq waqt il-parati organizzati mill-partit. Minħabba li l-Partit Laburista dak iż-żmien kien fi ġlieda kontra l-Kleru f’Malta, l-Isqof kien iwissi lill-poplu li t-tfal ma għandhomx jitħallew jidħlu f’din l-għaqda. Kienu anki ħarġu struzzjonijiet biex il-konfessuri jsaqsu lit-tfal li jmorru jqerru għandhom jekk dawn humiex membri tal-Brigata. Il-gruppi tal-Brigata kienu naqsu ħafna fid-disgħinijiet, u fl-2008, l-Eżekuttiv tal-Partit Laburista ddeċida li jxolji uffiċjalment il-Brigata Laburista. Ara: Brigata Laburista – ’il Quddiem Imxi ta’ Ġużè Zerafa, SKS Sensiela Kotba Soċjalisti, 1984. Ħajr: Joseph (J.C.) Azzopardi. Ara: ‘Reminiscenses of a kid’s brigade’ (interview with Joe Debono Grech), Malta Today, 7th December 2008.

BRILLANTI   Nom jew aġġ. li jirriferi għall-attur li jingħata l-parti ta’ karattru ferrieħi u ċajtier fuq il-palk. Attur komiku li juri spirtu pront.  KUMMIEDJA BRILLANTI  Huma msejħa hekk dawk id-drammi umoristiċi fejn l-iskript jkun imfassal b’mod ħafif u li fih ikun hemm ċajt u tmiem ferrieħi. Il-kummiedja brillanti taf l-oriġini tagħha mill-commedia dell’arte. Ħajr: Alan Fenech.

BRILLI   Sett (partita) brilli jkun jikkonsisti f’disa’ injamiet ċilindriċi pjuttost bħal skittles; tmienja l-istess u wieħed ikollu bħal boċċa n-naħa ta’ fuq. Jitwaqqfu ħdejn xulxin fl-art fuq disinn ta’ maqrut. Il-brilli tal-kantunieri jissejħu ‘qriemeċ’, ta’ bejn il-qriemeċ jissejħu s-‘sekondi’, u tan-nofs jissejjaħ ‘is-sultan’. Il-logħob isir b’boċċa kemxejn kbira tal-injam mill-messa (sinjal miftiehem) u t-tieni darba jsir mill-ħażż fejn tieqaf il-boċċa fl-ewwel tefgħa. Il-punti jintrebħu skont kemm brilli jintlaqtu u jittwaqqgħu mit-tim / mill-individwu. Il-logħba tintrebaħ minn min jgħaqqad il-punti l-ewwel.  Din il-logħba fil-preżent għadek tista’ taraha tintlagħab fl-Għarb, San Lawrenz u Ta’ Kerċem.  Ara: Il-Ħajja f’Għawdex, ta’ Anton F. Attard,  pp. 14-15.

BRIXKLA    Logħba tal-karti li tintlagħab l-aktar bejn tnejn jew erba’ lagħaba (żewġ koppji). Il-mazz ikun ta’ erbgħin. Kull lagħabi jingħata tliet karti tal-logħob, li jżomm moħbija f’idejhom, u l-bqija jkunu mqiegħda fuq il-mejda. Fost dawn ikun hemm  il-karta li tissejjah il-brixkla. Din il-logħba tirrikjedi li l-lagħaba jagħmlu sinjali siekta b’għajnejhom lil xulxin biex jiftehmu bejniethom. Fil-logħba tingħad il-frażi, ‘din mhux bixkla!’ (Ing. ‘that’s foul play’). Jirbaħ min iġib 61 punt u fuqhom minn total ta’ 120. Sq. briscula. Fr. Brisque li tfisser suldat veteran, għaliex fi Franza din il-logħba kienet popolari ħafna bejn is-suldati kif ukoll il-baħrin. Ara: LOGĦOB TaL-KARTI. Ara wkoll: http://www.solitariconlecarte.it/briscola_2classica.htm

BROKK   Fergħa żgħira li jkollha minn tnejn sa erba’ għejun, maqtugħa minn siġra tal-frott bħala tilqima tax-xitwa. Din tiddeffes bħal feles fiz-zokk maħsud ta’ siġra selvaġġa, iżda li tkun tal-istess familja biex tal-aħħar tkun imlaqqma biex tagħmel il-frott.  Tal. brocca.

 

BRONJA    Is. xj. Triton  variegatum.  Bebbuxu tal-baħar kbir li jilħaq it-30 ċm.  Fl-antik, it-taħħan kien idoqq il-bronja biex jinforma lill-bdiewa tal-madwar li hu kien lest biex jibda t-tħin tal-qamħ. Dan kien isir meta r-riħ kien ikun qawwi biżżejjed biex idawwar l-antenni tal-mitħna. It-taħħan kien idoqq il-bronja billi jonfoħ minn toqba li jkun taqqab fit-tarf tal-bebbuxu. L-istess meta x-xogħol kien jitlesta, it-taħħan kien idoqq il-bronja biex in-nies jiġu jiġbru d-dqiq.

BRUGA    (D)  Logħba tat-tip wiċċ jew bajs (Ing. heads or tails). Wieħed kien itella x-xorti billi jgħolli l-ħabba fl-ajru u jipprova jaqta’ fuq liema naħa ser taqa’, jekk hux wiċċ jew Salib (tal-Ordni) li kienu jinsabu fuq il-munita. E.S.I. jiktibha bruġa. Bħal A. de S., E.S.I. jgħid li din hi l-istess logħba tat-tfal tal-ħabba. Biss il-logħba jispjegaha mod ieħor.

BRUKA    Isem. xj. Tamarix africana Poir. Siġra magħrufa wkoll bħala tamarisk. Il-weraq tagħha jixbah kemxejn dawk tas-siġar taż-żnuber għaliex bħalhom dawn huma qishom labar twal iktar milli weraq normali. Dawn is-siġar jieħdu ħafna mill-arja umda tal-baħar għax jassorbu l-melħ u għalhekk huma pjanti ornamentali addattati għal xatt il-baħar.  It-Tamarix gallica L. hi bħala biss tagħmel fjuri roża u għalhekk magħrufa bħala bruka tal-ward roża.

BTIR    Kelma li tingħad fil-frażi, btir il-ward.  L-essenza li toħroġ mill-ward. Kelma li tinsab fir-rumanz Raġel bil-Għaqal, p. 6, fejn l-awtur Ġużè Galea jgħid hekk: ‘[…] in-naħal joħroġ bl-eluf mill-imġiebaħ, jagħżel u jiġbor l-oħla btir mill-ward […]’.

BU   Ċerti kunjomijiet u laqmijiet jibdew b’dan il-prefiss, eż. Buhagiar, Buttigieg, Busietta, Busuttil, eċċ. Prob. li dawn il-kunjomijiet, bħal ħafna oħrajn, bdew bħala laqmijiet. Il-laqmijiet bħal ‘butwila’ jew ‘busufu’, eċċ., jindikaw il-karatteristika partikulari fl-apparenza u l-manjieri tal-persuna. Għaldaqstant għandna nifhmu li kunjom bħal Buhagiar kien jirriferi għal xi ħadd li jaħdem fil-ġebel jew sid ta’ barriera. L-istess Buttigieg, sata’ kien sid jew bejjiegħ tat-tiġieġ. Biż-żmien, il-laqam sar kunjom u dan inxtered ma’ Malta kollha. Il-prefiss Bu ġej mill-Għ. abu ukoll sid jew inkella , missier. Fid-dinja Għarbija, bniedem li jbigħ il-ħġieġ hu magħruf bħala bużġieġ. Bu jintuża wkoll bħala appellativ ta’ ċerti annimali, insetti, jew għasafar, eż. bugħarwien, bugħaddas (għasfur) buħarrat (insett).

BUBUN / BUBÙ    1. Ġellewża kbira li kienet tintuża fil-logħob tal-boċċi, meta t-tfal kienu jilgħabu bil-lewż. 2. Nefħa kbira u iebsa daqs boċċa (glandola) li tikber taħt l-abt. Din in-nefħa kienet sintomu ewlieni tal-marda tal-pesta, (għalhekk insejħu l-pesta ‘bubonika’). Ara: PESTA. Espr: Issa għaqqadna l-bubun – dan ifisser li issa wasal il-mument / wasal xi ħadd, li se jħalli impatt. Espr li tingħad: dejjaqtli l-bubun.

BUDA    Pjanta. Is. xj. Typha latifolia.  Fig. Tingħad lil xi ħadd li jħobb jiftaħar b’li m’għandux. Ing. broadleaf cattail, cat-o-nine tail. Tingħad ukoll għal xi ħadd li nistmerru, (Karm Fenech)

BUDENBU      1. Laqam ieħor għax-xitan.   2. Isem ieħor għal tip ta’ kelb il-baħar magħruf bħala ‘pixxivolpi’.

BUFIES    Fost il-ħrejjef li Patri Manwel Magri (1851 – 1907) li ġabar minn fomm in-nies, hemm dik ta’ ‘Bufies’. Bufies kienet dik dak ir-raħal, pajjiż jew art ’il bogħod tal-fantasija ta’ min jirrakkonta, fejn kull min imur hemm ma jiġi qatt lura. Fl-istorja li jirrakkonta Magri, nsibu mara marida liriedet lil żewġha jmur Bufies biex iġibilha ‘l-Ilma tal-Ħajja’, bi skuża, għax riedet teħles minnu darba għal dejjem, għax kif qalet hi, ta’ min imur, […] ‘Bufies għax minn hemm ma jiġux nies […]’.

BUĠĠARRUN     Sodomist.  Tal. antik, buggerone u Sq. buzzarruni.

BUĠIJA    Kontenitur, bosta drabi f’għamla ta’ kannol wieqaf u bi plattin żgħir madwaru biex iżomm ix-xemgħa wieqfa. Din ix-xemgħa tista’ tinġarr bil-plattin mill-manku mwaħħal fil-ġenb. Il-funzjoni tal-buġija hi wkoll li tilqa’ ir-RUTTAM li jdub u jqattar mix-xemgħa. Fil-liturġija l-użu tal-buġija mill-prelati tal-Knisja, kien sinjal ta’ privileġġ li kien jingħata l-aktar lill-Monsinjuri tal-Katidrali ta’ Malta u Għawdex, jew lill-provinċjal tal-patrijiet. Fil-purċissjoni wara ċ-ċelebrant li jkollu dan il-privileġġ kien ikun hemm żewġ abbatini, wieħed bil-buġija u l-ieħor bil-messal. L-http://www.etimo.it jgħid li l-kelma oriġinat mill-isem ta’ Biġjaja, belt fl-Afrika ta’ Fuq, fejn minn dejjem kien hemm produzzjoni kbira tax-xema’. Tal. bugia; Fr. bougie. Ħajr: Anton F. Attard.

BUKAGĦWAR   Insett iswed, tip ta’ ħanfusa. Is. xj. Atheucus sacer. Magħruf ukoll bħala ‘nannu karwat’. Dan l-insett qisu wirdiena żgħira jgħix fit-trab u magħruf li mill-ħmieġ tal-art (kagħwar) jaf jirrombla ballun biex fih ikun jista’ jbid il-bajd u jfaqqas il-ġeneru tiegħu. Dan l-insett nafuh bħala l-iskarabew, li kien meqjum fl-Eġittu, annimal sagru, li kien jissimbolizza l-ħajja. Il-ballun tal-ħmieġ li jġorr kien simbolu tax-xemx. Ara: ĦANFUS.

BUKKUN    Biċċa ħobż; ħalq mimli ħobż. Idj: i.) ‘Sejjer niekol bukkun’; Idj: ii.) ‘Fik bukkun!’ Tal. boccone  ħalq.  Ara:  LOQMA u SEBA’ BUKKUNI.

BULEBEN / BULEBEL, TA’   Rif. għar-roqgħa mdaqqsa ta’ art li tinsab bejn Ħal Tarxien u ż-Żejtun. Sal-1614 f’dawk l-inħawi kien hemm kappella ddedikata lil San Anard, u oħra ddedikata liż-żewġ qaddisin San Nikola u Sant’Andrija. Dawn kollha twaqqgħu biex il-beni tagħhom intużaw fil-bini tal-knisja parrokkjali ta’ Ħal Tarxien. Bulebel kien ukoll il-fewdu ta’ barunija li kienet tappartjeni lill-familja ta’ Azzopardi, titlu li kien ħolqu l-Gran Mastru de Rohan. It-Tarxiniżi u ż-Żwieten għandhom frażi: ‘Mela jien għandi Ta’ Bulebel?’ jiġ., ‘Mela qed taħseb li jien sinjur!’ Ġieli kien hemm  min jgħid: ‘Mela taħseb li xtrajt ta’ Bulebel?’ Espr. ‘Dak għandu ta’ Buleben, tafx!’ – jiġ., dak tant għandu flus li ma jafx x’se jagħmel bihom. Il-prefiss ‘Bu’ jindika li l-post għandu xi karatteristika partikulari, x’aktarx ta’ kobor; f’dan il-każ l-inħawi huma ‘bu’ u ‘lebiena’, jiġ. art xotta u sħuna. Illum f’Buleben hemm mibnija żona industrijali mdaqqsa. Ħajr: Joseph A. Farrugia minn Ħal Tarxien. Ara: Il-Knisja Parrokkjali ta’ Ħal Tarxien ta’ Vincent Borg; Triqat Ħal Tarxien ta’ Joseph A. Farrugia; Ħal Tarxien ta’ Vincent Battistino.

BULI   / BURI    Stat mentali ta’ meta bniedem iħossu mdejjaq. Ngħidu, buri iswed, dwejjaq kbar.  Ngħidu: Illum qam bil-buri.

BULJUT     Laħam taċ-ċanga mgħolli. Laħam tal-buljut. G.B.F. (1845). Laħam mgħolli u mneħħi mill-brodu.  Espr., ‘tawh xebgħa u għamluh buljut’. Sors: E.S.I. u J. A.

BULUBIF   Laħam taċ-ċanga msajjar, mgħaffeġ, u ppriservat f’laned żgħar.  Ing. Bully Beef.  Jissejjaħ ukoll corned beef għaliex dan il-laħam magħġun hu priżervat bil-frak tal-melħ. Fis-seklu sbatax dan kien ikel prim għas-suldati u l-baħrin, matul il-vjaġġi twal, jew waqt xi kampanja militari. Il-bulubif kien ikkunsmat bil-kbir mis-suldati fi żmien l-Ewwel Gwerra Dinjija. Il-kelma Bully Beef ġejja mill-Franċiż boeuf bouilli – M. laħam taċ-ċanga mgħolli.

BULUTTIN / BULETTIN Speċi ta’ ċertifikat li l-kappillan kien jagħti lill-parruċċana tiegħu bħala konferma tat-tqarbin li dawn ikunu irċevew matul is-sena kollha. Il-Knsija kienet tobbliga li t-tqarbin kellu jsir almenu, jekk mhux ta’ spiss, żgur fl-Għid il-Kbir, għax dan kien wieħed mill-PREĊETTI TAL-KNISJA. Mingħajr il-bulettin il-ġenituri ma setgħux jgħammdu lill-uliedhom, u lanqas ma kont tista tagħmilha ta’ parrinu la fil-magħmudija u l-anqas fil-Griżma.Il-bulettin kien jitpartat ma’ wieħed ġdid kull sena, jew inkella kien jiġi ttimbrat mill-ġdid mill-kappilan. Din l-użanza li bdiet fiż-żmien bikri tas-seklu sbatax, tkompliet sal-Konċilju Vatikan II (1965).  Ara: Drawwiet mill-Ħajja mill-Istorja ta’ Malta, ta’ Guido Lanfranco, pp. 53-55.

BUMARIN /BUMERIN   Mammiferu anfibju, magħruf ukol bħala monka, li jgħix fil-Mediterran u fil-Lvant tal-Atlantiku. Illum wasal biex jinqered għal kollox għax fadal biss mat-350 (2011)  minn dan l-ispeċi. Fil-Mediterran dan jgħix l-aktar madwar il-gżejjer Griegi u jelled ħafna drabi f’għerien taħt il-baħar. Idj: ‘Jorqod daqs bumerin’ – rif. Għal xi ħadd li jorqod ħafna. Is. xj.  Monachus monachus.  Ing. monk seal.

BUMBAJĦETT   Dan kien tip ta’ elmu li f’Malta konna nassoċjawh l-aktar mal-militar Ingliż tal-era Vittorjana. L-isem proprju tiegħu kien, il-Bombay Bowler jew il-Pith Hat (pith hu dak il-materjal qisu sufra li kien jintuża fil-kappell). Dan il-materjal hu magħmul mill-ġewwieni taz-zokk tal-pjanta (is. xj. Aescheymnomene aspera), li tikber l-aktar f’imkejjen ta’ għadajjar fl-Indja. Il-bumbajħett għandu żewġ pizzi wieħed fuq quddiem u ieħor fuq wara biex jipproteġu mix-xemx u x-xita. Dan it-tip ta’ kappell kien ħafif, u fl-istess ħin resistenti. Biż-żmien, anki l-pulizija Ingliżi bdew jilbsu dan it-tip ta’ elmu. F’Malta, il-membri tal-Forzi Armati u l-Pulizija ta’ Malta jilbsu tip ta’ Bumbajħett f’okkażjonijiet ċerimonjali. L-isem speċifiku ta’ dan il-kappell hu, Wolseley Hat, imsemmi għal Field Marshal Sir Garnet Wolseley, (1833-1933).

BUMBARDA     1. Logħba sempliċi tat-tfal li tikkonsisti billi bosta tfal joqgħodu filliera wara xulxin, daharhom imgħawweġ ‘il quddiem u rashom ‘l isfel. Wieħed minnhom imbagħad jieħu ġirja u jibda jaqbiżhom min-naħa ta’ wara billi jagħmel idejh fuq daharhom sakemm qabża wara l-oħra, jasal fuq quddiem nett. Imbagħad hu jieħu l-istess pożizzjoni ta’ sħabu u jħalli lil ħaddieħor jagħmel l-istess manuvri. 2. Kanun ta’ daqs kbir li kien jintuża fl-antik. 3. Tip ta’ bastiment antik.

BUMBARDUN   Strumment tad-daqq li kien żviluppat għal dak li hu llum fit-tletinijiet tas-seklu dsatax. Hemm diversi tipi ta’ dan l-istrument. Dan l-istrument għandu bokkin tar-ram u l-ħoss li joħroġ minnu huwa dejjem baxx. Hemm il-bumbardun magħruf bħala tuba, u hemm oħrajn ikbar, goffi, tant, li jduru madwar it-tronk tal-bniedem; dawn huma magħrufa bħala halicorn. Dan l-istrument jindaqq ħafna kemm fl-orkestri, f’kunċerti teatrali, kif ukoll hu wkoll popolari ħafna fil-parati u marċi militari.

BUMBETTA   Tip ta’ lampa tal-pitrolju li tinġarr fl-idejn minn post għal ieħor. Fl-antik, qabel it-torċijiet tal-batterija, il-pulizija kienu joħorġu jagħmlu r-ronda tagħhom billejl bil-bumbetta. Il-bumbetta kienet ukoll tintuża mill-bdiewa jew raħħala li jsuqu l-karrettun billejl. Tal. bombetta.

BUMBU / BIMBI   Kelma li kienu jużaw il-kbar mat-trabi biex jisquhom il-ħalib jew l-ilma mill-flixkun. Kienu jgħidu: ‘trid bumbu?’ jew ‘ejja ħa nagħtik bumbu’. E.S.I. jgħid li din il-kelma ġejja mill-Ing. bumbo li l-Ingliżi wkoll kienu jużaw mat-tfal, li tfisser, xarba kwalunkwe. Biss, fid-dizzjunarji kollha tal-Ing. li qallibt din il-kelma dejjem sibtha tirreferi għal taħlita ta’ xorb alkoħoliku, magħmula mill-ġinn, rum, zokkor u kannella, eċċ., li jġiegħlni nifhem li l-Ingliżi kienu jużaw din il-kelma b’mod ironiku u b’sens ta’ umoriżmu. BIMBI  G.B.F. (1845) jgħid li din hi kelma li l-kbar kienu jużaw mat-tfal biex jirriferu għall-inbid.

BUNIXXIEF   Is. xj. Hordeum murinum. Pjanta li tixber fis-salvaġġ li s-sbula tagħha tixbah ħafna lil dik tax-xgħir. It-tfal kienu, forsi għadhom iħobbu ħafna jilgħabu b’din is-sbula billi jgarawha lil xulxin, għax il-ponot tagħha jaqbdu malajr mad-drapp, l-aktar meta l-istess tfal ikunu libsin xi lbies tas-suf. Bħala ċajta ġieli kienu jdeffsuha mill-keffa tal-qalza u jħossuha tiela bil-mod il-mod mas-sieq sa kemm tasal ħdejn il-qalziet ta’ taħt.

BUQ   1. Kull oġġett li hu vojt minn ġewwa. 2. Tip ta’ trumbetta twila li tiftaħ sew min-naħa ta’ fejn joħroġ il-ħoss tad-daqq. 3. Tip ta’ xkubetta. 4. Il-partijiet tal-ġnub ta’ bastiment jew dgħajsa magħmulin minn planki jew pjanċi mwaħħlin ma’ xulxin. v. tbewwaq, sar vojt. Ngħidu, ‘għandi l-istonku mbewwaq’ – jiġ., inħoss l-istonku vojt, u fl-istess ħin bla aptit.  Ara: OPRI  TAL-BAĦAR.

BUQANA   Kanal tal-ilma għat-tisqija tal-għelieqi. Isem ta’ post taħt l-Imdina lejn il-Mosta.  Ara:  FEWDU.  Etim. Bu+qana, il-post fejn l-ilma jimxi minn qana għal oħra.

BUQRAJQ  1. Tip ta’ skalpell li jintuża biex jitqaċċat ir-ras tar-rivits. Ing. shearing chisel. 2. Għasfur. Is. xj. Caprimungus europaeus. Ing. European nightjar. Nom li Temi Zammit juża fl-istorja ‘Franswà’. Meta dan iż-żagħżugħ imur isewwi xuxtu (jaqta’ xagħru) għand il-barbier u sab li dan qatagħhielu żżejjed Franswà ried jagħmel għalih b’mus. Il-barbier ‘[…] sgiċċa bħal buqrajq ’il barra […]’. Ara: Nies Bla Sabar, (ed. Toni Cortis), p. 21. 

              

 

BUR   Art moxa, tajba biss għal MERGĦA. F’Malta hawn bosta nħawi li isimhom jibda bil-prefiss ‘bur’, eż. Burmarrad, Birżebbuġa u Bormla (Bur Mula), Bur ta’ Santa Duminka f’Ħaż-Żabbar u Bur tas-Swieqi. Fil-ktieb Place-Names of the Maltese Islands (1300-1800) ta’ Godfrey Wettinger, hemm imniżżla mad-90 post li isimhom jinkludi dan il-prefiss. Ing. meadow.

BURDAT   Aġġ. għad-drapp li jinħadem u jkun ippreżentat b’mod li jidher irrigat. Fl-antik wieħed kien jilbes qmis jew sidrija tal-bordi. ĦAL BORDI u GĦADIRET IL-BORDI   Inħawi qrib Ħal Lija fejn xi darba kienet tikber din il-pjanta. Etim. Għ. burdi – drapp magħmul mis-suf u li ħafna drabi jkun varjegat.

BURDATA   Tbaħħir ta’ bastiment meta r-riħ ikun ġej mill-ġenb tal-qala’. Idj: ‘Illum burdata ħażina’.

BURDLIEQA     Ara: BORDLIEQA.

BURI    Ara: BULI.  

BURINA   Ċima tal-qlugħ. Sors: V. B. (1900). Prob. għandha x’taqsam mal-kelma BORINA / DEBORINA.

BUTTAZZA   Bettija. Nom li jinsab fil-ħrafa ‘Id-dinja ta’ Taħt’ li ġabar Patri Manwel Magri, ‘[…] Intix tara dik il-buttazza tal-inbid fejn il-baħar? […]’ Ġorġ Mifsud Chircop, (1994). J. Aquilina jgħid li bl-Ingliż tfisser, vat jew barrel.

BUTTAFORA    1. Fit-teatru, din kienet il-lista li tinżamm wara l-kwinti biex l-atturi jkunu jafu s-sekwenza meta jmisshom joħorġu fuq il-palk. 2. Rif. għal dik il-persuna li tkun wara l-kwinti inkarigata biex tindika lill-atturi li wasal il-mument li għandhom joħroġu jirrextaw. Norm. il-buttafori kien imiss b’subajgħ lill-atturi biex jagħtihom is-sinjal. Appena jagħmel hekk dan kien jaqra l-ewwel linja tad-djalogu li jmiss biex ifakkar lill-attur x’għandu jgħid. Tal. buttafuori.

BUTTAR     L-artiġjan li jaħdem il-btieti (pl. ta’ BETTIJA).

BUTTUN    Misluta.   Sors: V. B. (1900).

BUVETT   Għodda li biha l-mastrudaxxa jnaqqax il-ġenb tat-tavla eċċ., meta jkun irid iħaffer kanal irqajjaq li fih tidħol injama oħra bi preċiżjoni. Dan it-tip ta’ xogħol isir norm. fil-ġenb tal-bibien jew tat-twieqi, fejn bieba tmiss mal-oħra, kif ukoll f’xogħol dekorattiv fl-għamara. Ing. grooving plane. Etim. Fr. buvet.

BUXAKKA / BUXAQQA   Terħa wiesgħa, twila tas-satin, ikkulurita li kienet tintlibes l-aktar fil-festa mir-raħħala. Etim. Sqal. fusciacca – terħa simili, ħafna drabi tal-ħarir, li kienet tintlibes min-nies tal-kampanja. Sors: Description of Malta and Gozo ta’ George Percy Badger (1838). P.P. Castagna (1865) jgħid li din kienet waħda mill-premijiet li r-rebbieħa tat’tiġrijiet tal-bhejjem kienu jistgħu jirbħu apparti xi milsa kappella jew beritta.

BUXWEJKA   Razza ta’ tiġieġ li llum jgħidulhom tal-Kina. Idj: ‘mara ta’ buxwejka’ – rif. għal xi mara li tkun baqgħet niexfa u żgħira fl-istatura tagħha.  Ara: KINA.

BUŻILLIS  / BUSILLIS   Problema, ostaklu, saram, taħwida nobis. Espr:  ‘Taf x’inhu l-bużillis….’   Oriġ. din il-kelma ġejja mill-frażi bil-Lat. indiebus illis, kliem li nsibuh fil-bidu tal-Vanġelu, li jfisser: ‘F’dak iż-żmien….’. Interessanti li fit-Taljan il-kelma ‘busillis’ insibuha fil-Lezioni Sopra il Burchiello, (1733) fejn Giovanni Papini jfisser il-poeżiji ta’ Domenico di Giovanni, magħruf aħjar bħal il Burchiello, (1404 – 1449). Papini jgħid preċiżament hekk: ‘[…] in diebus illi. Di qui viene il detto questo è il busillis […]’ Mela l-espressjoni busillis mhix korruzzjoni bil-Malti tal-frażi Latina għax kienet u għadha tingħad hekk bit-Taljan. Issa wieħed irid jara għaliex din tintuża fit-Taljan b’dan il-mod. Ir-raġuni x’aktarx hi din: Fl-antik kien hemm xi skribi li l-frażi, indiebus illis, bdew jikkupjawha ħażin, u flokha bdew jiktbu, indie busillis. Għaldaqstant kien hemm Latinisti li bdew isaqsu: din busillis xi tfisser? B’hekk din il-kelma ġiet assoċjata ma’ kull tip ta’ problema li diffiċli li ssib tarfha.

BUŻULLIEQA    Is. xj.  Blennius pholis. Ħuta żgħira li tgħix qrib il-kosta. Il-qoxra ta’ din il-ħuta ddellek u tiżloq ħafna. Ing. Smooth blenny. Idj: ‘Jiżloq daqs bużullieqa’ – rif. għal xi ħadd li jaħrab minn kelmtu.

BUŻŻU   1.  Is. xj. Holothuria holothuria. Ing. Sea cucumber. Qallut il-baħar. 2. Fig. Bniedem xiħ ta’ temperament buruż jew li jitlagħlu malajr. Sqal. grassacciuolo, malfatto. Tal. buzzo broncio. NANNUBUŻŻU  Rif. għal xi ħadd xiħ li dejjem igerger.  Buzzaro ? Sors etim: J.A.

BUZZETT     Ara:  ABBOZZ.

BWA    Strument tal-mużika, bħal tambur.

BXIMA     Is-sekonda, plaċenta u affarijiet oħra li joħorġu mat-tarbija fit-twelid. E.S.I. (D.) cuticola, seconda, secondina.

BŻALLU    1. Għamla ta’ ċombin li jitkebbeb miegħu t-tajjar jew il-ħajt. 2.  Logħba bħax- XIXU u E.S.I. 3. Logħba magħrufa wkoll bħala piżallu jew bħala Ħames Ċagħkiet.  Din hi logħba fejn it-tfal jaqbdu xi ftit piżelli f’idhom u jgħolluhom fl-ajru u jipprovaw jilqgħawhom f’idhom qabel ma jaqgħu fl-art. Idj: “int ġej bil-bżallu llum jew?” – tingħad lil xi ħadd li jkun ġej biċ-ċajt jew qed jipprova jkun diffiċli. Etim. Tal. pisello – oriġ. rif. għall-forma taċ-ċombin. V. Busuttil (1900) jittraduċiha bl-Ing. bħala the seven balls game. Ara:  Logħob Taqbil u Ġugarelli ta’ Guido Lanfranco.

BŻAR     Fid-Damma, Agius de Soldanis  isemmi diversi tipi ta’ bżar, kemm dak aħmar, aħdar, twil, qsajjar u anki kwadru. Il-bżar kien ġieli jkun imfarrak u mħallat mal-qronfol (Tal. garofalo – E.S.I. jgħid mal-imsiemer tal-qronfol) u l-kannella, biss ma jgħidx għalfejn – x’aktarx bħala taħlita ta’ ħwawar biex itejbu t-togħma jew jikkonservaw ċertu ikel. A. de S. jgħid ukoll li din il-kelma tirreferi għal tip ta’ fertilizzant (Tal. Letame jew stabbio, kif ukoll hi riferenza għall-post fejn jintrefa’ l-fertilizzant). Anki E.S.I., jispjega l-bżar bħala demel imfarrak li jkun għamel ħafna żmien fix-xemx biex jintuża fir-raba’ bħala fertilizzant.  M.A.V. juża din il-kelma fil-qawl: Min għandu l-bżar iroxxu fuq il-kromb (Tal. cavoli). Imbagħad jispjega l-qawl hekk: min għandu l-flus u rikkezzi ħafna drabi jagħmel użu minnhom bil-ħela u fil-vojt. Ara: DEMEL.

 

A *    B *    Ċ *    C *    D *   E *    F *

Ġ *    G *    GĦ *    H *    Ħ *    I *    J *    K *

L *    M *     N *     O *     P  *    Q *    R  *     S * 

T *     U *     V *    W *     X *     Ż *    Z *

 

Ara hawn … https://sites.google.com/site/kliemustorja/home/titlu/introduzzjoni/dwar-l-awtur/a

Pubblikazzjonijiet tal-istess awtur  –  ikklikkja hawn:  https://kliemustorja.com/informazzjoni-dwar-pubblikazzjonijiet-ohra-tal-istess-awtur/

 

Sorsi bibliografiċi l-aktar imfittxija mill-awtur

* E.S.I.           Il-Miklem Malti, Volumi 1-10, ta’ Erin Seraccino Inglott,  (1989).

* F.V.             Maltese Grammar for the Use of the English, ta’ Francis Vella. (1831).

* F. Vella      Dizionario Portatile – Maltese, Italiano, Inglese ta’ F.Vella, (1843).  

* G.B.F.         Dizionario – Maltese, Italiano, Inglese, ta’ Giovann Battista Falzon, (1845).

* J.A.             Maltese-English Dictionary, Vol. I & II, ta’ Joseph Aquilina, (1987 & 1990)

* M.A.V.       Lexicon ta’ Ktyb Yl Klym Malti Mfysser byl-Latin u Byt-Taljan eċċ., MDCCXCVI, ta’ Mikiel Anton Vassalli, (1796).

* (D)           DAMMA Tal Kliem Kartaginis mscerred fel Fom tal Maltin u Ghaucin, ta’ Gianfrangesku Agius Sultana, (circa 1757 – 1769).

*                 Dizzjunarju Malti-Ingliż, ta’ V. Busuttil, (1900).

 *               G. Lanfranco, 2017. Minn Fomm Il-Poplu. Klabb Kotba Maltin. 2017.