b

A *    B *    Ċ *    C *    D *   E *    F *

Ġ *    G *    GĦ *    H *    Ħ *    I *    J *    K *

L *    M *     N *     O *     P  *    Q *    R  *     S * 

T *     U *     V *    W *     X *     Ż *    Z *

BABAW / BAWBAW * BABBU * BAĊIR/ BAĊIN / BAĊIL * BADBADI * BADERNA * BADESSA * BAFFIROS * BAGATELLA * BAGĦAL * BAGĦAR * BAGĦLI * BAGĦRDA / BERFDGĦA * BAĦBIEL * BAĦBUĦ * BAĦJA, LARINĠ TAL- * BAILEY * BAJDA MIFSUDA (ara: MIFSUD) * BAJJADA * BAJLA * BAJOKK * BAJTAR TA’ SAN ĠWANN * BAJTRIJA * BAKKALJAW * BAKKALJAWWA * BAKLU * BALALU * BALAVOSTRI * BALBULJATA * BALDAKKIN * BALDU, TA’ * BALENA / BALIENA * BALILLA * BALJOL * BALLA * BALLABROTT * BALLATA * BALLIJU * BALLU TA’ SAN VITU * BALLUT, SIĠAR TAL- * BALOMBA / PALOMBA * BALZMU * BALZMU TAL-LUNZJATA * BALZRONA * BALZUNETTA * BAMBALUNA * BAMBIN TA’ PRAGA * BAMBOTT * BAMBU * BAMJA * BAN * BANAVOLJA / BONAVOLJA * BANAVEKK * BANĊINU * BANCA GIURATALE, (IR-RABAT, GĦAWDEX) * BANDA TA’ INDRÌ * BANDALORA * BANDITUR * BANDU * BANDULIERA * BANED TAL-AJKLA U BANED TAL-ISTILLA * BANĠ * BANJU, IL- * BANKUN * BANKUNĊIN * BANNI BANOZZI * BANS * BAQBAQUN * BAQBUQA * BAQLA * BAQQA * BAQRA * BAQTA * BARABANDATA * BARABBA / BARABASS * BARBA * BARBAR * BARBARIJA * BARBAZZAL* BARBETTA * BARBIER * BARBUT * BARDAXXA / BARDAXA * BARDNELL * BARJOL/ PARJOL * BARJOLA / BIRJOLA * BARKATA * BARKAZZA * BARKLOR * BARKUN * BAROKKA, ARKITETTURA * BARR * BARRADA * BARRAKKA * BARUMBARA * BASKAL BAYLON, SAN * BASSAR * BASTARDELL * BASTARDIN (ara: PASTARDIN) * BASTJUN * BATAL * BATNI * BATRA * BATTALL * BATTENT * BATTERIJA * BATTUM * BATTUSA * BAWXATA * BAXÀ (ara: PAXÀ) * BAXX * BAŻILIKA * BAŻILISK * BAŻINA * BAŻLOKKU * BAŻOKK/A * BAŻUTU, TAL- * BAŻUŻLU * BAŻWA * BAŻŻAR * BAZIZJI * BEABÀ * BEATI PAOLI * BEATU * BEATITUDNI, IT-TMIEN * BEBBUX * BEBBUX * BEBBUXA/U * BEBUNA * BEĊĊ * BEDBUT/ BETBUT * BEĠEJĠU * BEHEM * BEJBET, TA’ * BEJT * BEKBUKA * BEKK * BEKKAMORT/BUKKAMORT * BEKKUM / BEKKUN / BAQQUM * BELLADONNA * BELLIEGĦA * BELLUDJA * BELQA * BELQ IN-NHAR * BEN * BENEDIĊTE * BENEPLAĊTU * BEREBIS * BERĠA * BERĠA (KLINIKA) * BERGAMOTT * BERQUQ * BERRETTIN * BERRINA * BERRITTUN * BEŻŻALART/BAŻŻALART  * BEŻŻUL * BEZZJONI * BEZZUN / BUZZUN * BFBS * BĦAJRA * BIĊĊIENI * BIDNI/JA * BIDILLU * BIEB ALLA * BIEB IL-GŻIRA * BIEB IL-GĦARREQIN * BIEB IS-SULTAN * BIEB LIBRETT (ara: LIBRETT) * BIEQJA * BIES / BIEŻ, IL- * BIGĦA * BIGHI * BIJAMBÒ / GIANGÒ * BIL-BIEX * BIN / BEN * BIN IL-BARR (ara: BARR) * BIFFSTEKK * BIKKJERIN * BILĠRI * BINNIJA * BIQA * BIRGU * BIR TAS-SKIEKEN * BIRJOLA * BIRRA * BISBULA * BISESTILI * BISKOTTI * BISKUTTIN, IL- * BISKWIN * BIXKILLA * BIXKLA * BIŻLA (Ara: BEŻŻUL) * BIZZILLA * BJAD TAL-QOTON *  BJADA * BJANKETT * BLANDUN * BLIS * BLU / BLUN / BLUNA, IL- BLUŻA * BNEJTA *  BODBOD * BOKKADOPRA (ara: RIBALTA) * BOKKAPORT * BOLLA (TAL-PAPA) * BOLOQ (ara: BOLQA) * BOLQA * BOLREJS (KARETTUN TAL-) * BOMA * BOMBI, IL- / BIEB IL-BOMBI * BOMBLU * BONA * BONĊ/BUNĊ * BONTON * BOQQA * BOQXIEX * BORBONI * BORDI/BURDI * BORDLIEQA * BORINA / DEBORINA* BORMLA * BORQOM * BORRA * BORSA, LA * BOTNA / BOTON  * BOTT, BIL- * BOVU * BOXXLA * BOXXLU * BOZZA * BQAJLA * BRAĊĊAL * BRADELLA * BRAĠ * BRAGA * BRAJBU * BRAJMLA * BRAKK * BRANDA * BRANKUTLU / BRENKUTLU * BRARED (ĊENSU) * BRATTUR / BRATTATUR * BRAXIA, TA’ * BRAZZOL * BREJBU / VERBUM * BREJKU * BREVJARJU * BRIGANTIN * BRIGATA * BRIGATA LABURISTA * BRILLANTI * BRILLI * BRIXKLA * BROKK * BRONJA *(A)BU * BRUĠA * BRUKA * BUBUN / BUBÙ * BUDENBU * BUFIES * BUĠĠARRUN * BUĠIJA * BUKAGĦWAR * BUKKUN * BULEBEN/ BULEBEL, TA’ * BULJUT * BULUBIF * BULUTTIN / BULETTIN * BUMARIN / BUMERIN * BUMBAJĦETT * BUMBARD * BUMBARDA  * BUMBARDUN * BUMBETTA * BUMBU/I * BUNIXXIEF * BUQ * BUQANA (ara: QANA) * BUQRAJQ * BUR * BURDATA * BURINA * BUTTAR * BUTTUN * BUVETT * BUXAKKA * BUXWEJKA * BUŻILLIS / BUSILLIS * BUŻULLIEQA * BUŻŻU (ara: BUZZUN) * BUZZETT (ara: ABBOZZ) * BWA * BXIMA * BŻALLU * BŻAR *

BABAW / BAWBAW   Karattru immaġinarju li kienu jbeżżgħu lit-tfal bih. Kont tisma’ lil min jgħid, ‘Ara ġej il-babaw’ (anke baw baw), jew inkella, ‘mela int tibża’ mill-babaw?’ Ma kinux biss il-Maltin, li kienu jbeżżgħu t-tfal bil-Babaw. Anki fl-Italja u fi Franza kienu jbeżżgħu lit-tfal bil-babau. Fil-fatt bit-Taljan jgħidu “se non la smetti chiamo il Babau!”. F’Venezja l-istess, ‘Se non stai bravo viene il babau e ti porta via’. A. de S. (Agius de Soldanis – 1712 – 1770) jgħid li fi żmienu t-tfal ukoll kienu jbeżżgħu lil xulxin bil-babaw. Fil-karnival ta’ Venezja l-karattru tal-Bau Bau hu rraffigurat minn bniedem liebes maskra bajda msejħa La Bauta. Ma’ din il-maskra tintlibes ukoll taparsi daqna sewda magħmula mid-drapp, kappell trikott u mantell li jgħatti l-ġisem kollu. Il-kultura Venezjana f’Malta setgħet waslet hawn billi kien isir ħafna kummerċ bejniethom. Apparti minn hekk, kienu kemm-il darba inagħqdu f’alleanzi navali kontro l-Imperu Ottoman. Biss din il-kelma setgħet ukoll daħlet f’Malta minn Sqallija għax wara kollox din il-gżira hi eqreb lejn Malta u l-kummerċ kien ikbar minn dak ma’ Venezja. Illum il-kelma babaw tintuża wkoll b’sens superlattiv u pożitiv, bħal meta ngħidu, ‘għandu dar babaw’ – jiġ. – għandu dar sabiħa ħafna. Sors: www.delpiano.com.

BABBU   Bniedem li jġib ruħu ta’ wieħed fidil u sempliċi; bniedem inġenwu u li ma għandux ħażen. Espr. ‘għamilha tal-babbu’ – jiġ. beda jilgħabha tas-sempliċi biex ma jeħilx bi ħtijietu. Espr. ‘Toqgħodlux għal kollox, qisek babbu!’ Sqal. babbeo; Tal. balbettio – M. tpaċpiċ fil-vojt. M.A.V. (1796) jagħtiha bħala, Babu. Wied Babu hu wied li jinsab barra ż-Żurrieq. Dan jinżel bejn l-irdumijiet ta’ taħt Il-Munqar u l-arkata magħrufa tal-Blue Grotto.

BAĊIR (1) / BAĊIN / BAĊIL    1. Oriġ. dan kien  speċi ta’ banju kbir imħaffer fil-blat u mimli bl-ilma, fejn fi żmien l-Ordni ta’ San Ġwann, kien jintuża bħala parti mill-arsenal biex jinħażen l-injam. Dan il-baċir kien jinsab fid-daħla ta’ ġewwa nett fil-bajja ta’ Bormla. Bosta mill-baċiri saru fi żmien l-Ingliżi, biex isir xogħol fuq il-BUQ tagħhom eċċ. B’kollox tħaffru ħames baċiri fuq iż-żewġ naħat tal-Isla; dawn kollha kienu jaħdmu b’magni idroliċi. Il-baċiri fit-Tarzna nbnew b’din is-sekwenza:

1848 - Baċir numru 1 fil-qala ta’ Bormla
1862 - Baċir numru 2
1871 - Baċir numru 3 (Somerset Dock-Għajn Dwieli) 
1892 – Baċir numru 4 (Hamilton Dock)
1902 - 1907 inbnew Baċiri numru 4 u 5
1979 – Red China Dock inawgurat 1981 - taħt Kordin

Tal.   bacino eż. bacino Mediterraneo. Tal. bacino navale.  Ara: ARZNU u TARZNA   Ara: ‘The Royal Dockyards – Old and New Documents’ ta’ Ant. Zammit Gabaretta, Melita Historica Vol VIII, 1980; ‘The Malta Docks’ minn A Miscellanea of Maltese Records,  ta’ J.M. Wismayer; A Chronicle of  Twentieth Century Malta ta’ Bonnici Joseph u Michael Cassar.

BAĊIR    (2). F’sens ekklesjastiku u folkloristiku din il-kelma tirreferi għal speċi ta’ dixx, bħal trofew imżejjen bil-ħbejżiet tal-injam, u li f’nofsu jkun hemm statwetti ta’ qaddisin. Dawn kienu jinġarru fil-proċessjoni tal-Madonna tal-Karità fil-Birgu, biex imbagħad il-ħobż jitqassam lill-fqajrin. Sors: Lorenzo Zahra.

BADBADI    Aġġ.  Jingħad għal xi raġel li jġib ruħu ta’ ‘bodbod’, jiġifieri ta’ bla manjieri. Aġġ. / nom  Dak li jittratta lin-nisa b’mod krudil. Raġel li jkollu x’jaqsam sesswalment ma’ ħafna nisa.  BADBAD  v. Ġab ruħu ta’ bodbod, anki fis-sens li għamilha ta’ bniedem krudil man-nisa. Sors: E.S.I.

BADERNA    Ħajt li jdur madwar il-ħabel tal-irmiġġ biex ma jiżżarraġx. G.B.F. (1845) grossa trinella.

BADESSA   Il-madre superjura tas-sorijiet f’monasteru. Oriġ. etim. Tal. v. badare – M. ħa ħsieb, ta każ.

BAFFIROS   Appel. li l-Maltin ta’ dari kienu jużaw biċ-ċajt għal xi ħadd li għandu d-daqna. Il-kelma kienet tintuża bħallikieku l-persuna kien xi Grieg li kellu d-daqna bħal ma kienu ħafna.

BAGATELLA   Ammont ta’ ftit qligħ ta’ flus. Eż., ‘Bix-xogħol li kien jagħmel ġabar bagatella ġmielha’. Oriġ. etim. Tal. bagatella – xi ħaġa ta’ importanza żgħira. Dekorazzjoni ħafifa.

BAGĦAL   Il-wild kemm jekk ta’ debba mlaqqa’ ma’ ħmar, jew ta’ ħmara mlaqqa’ ma’ żiemel. Il-bagħal bin il-ħmara” joħroġ meta tlaqqa’ żiemel ma’ ħmara (dan jissejjaħ mule bl-Ingliż), u bagħal bin id-debba” joħroġ meta tlaqqa’ ħmar ma’ debba (dan bl-Ingl. jissejjaħ hinny). Il-bagħal jintuża l-aktar mill-bdiewa biex jaħrat l-għelieqi jew biex iġġorr oġġetti ta’ ċertu toqol fuq dahru jew biex jiġbed xi karettun. Idj: ‘Jaħdem daqs bagħal’ – paragun tas-saħħa u t-tenaċità li l-bniedem juri fix-xogħol tiegħu. 

BAGĦAL TA’ GIGG    Opra tal-baħar. Tip ta’ gigg li għandu wkoll mill-frajgatina.

BAGĦAR    Ħmieġ tal-annimali, bħalma huwa dak tal-bhejjem tal-irfigħ, eż., il-bgħula jew il-baqar. Espr. ‘raġel qisu bagħra’, tingħad għal xi bniedem ikrah dagħwa.  1. BAGĦRI – aġġ. li jirriferi għal xi ħaġa li hi bħall-ħmieġ tal-baqar eċċ.  2. Xi ħaġa li tieħu n-nar malajr – x’aktarx minħabba li fl-antik il-ħmieġ tal-baqar eċċ. kien jitħallat mat-tiben u jintuża biex jitkebbes in-nar bih. L-annimali jħammġu differenti: bagħar jew imbagħar taż-żwiemel, bgħula u ħmir; KAGĦBUR tan-ngħaġ, REDUS tal-mogħoż, tal-fniek u tal-grieden, RAWT tal-baqar; SLIEĦ tat-tiġieġ. Fejn jinġabar ir-redus tal-fniek jissejjah ir-REDDIESA, u n-nassaba permezz ta’ hekk ikunu jafu li hemm il-fniek tal-GRIXTI. F’Għawdex għemm din it-taqbila: ‘Tax-Xagħra jieklu mbagħra, tan-Nadur jieklu l-kagħbur!’ Sors: Anton F. Attard.

BAGĦLI   Raba’ li mhux saqwi, imma li tista’ tkabbar fih xi prodotti li ma jridux (bilfors) it-tisqija.  Jissejjaħ bagħli wkoll xi ħaxix tal-borma li jista’ jitkabbar f’raba’ bħal dan: bħal qarabagħli, kromba bagħlija.  (M.A.V 1796).

BAĦBUĦ    (pl. bħabaħ)    1. Is. xj. Cypraea.  Tip ta’ bebbuxu tal-baħar.  2. Tip ta’ għaġin li għandu l-forma ta’ dan il-bebbuxu, biss kemxejn ikbar. 3. Bniedem ta’ karattru li jiġbdek u li jagħmel ħbieb malajr.  Ewf. li kien jintuża biex jiddeskrivi xi ħadd sempliċi u inġenwu.  Ing. Cowry shell.

BAĦBIEĦ     Bniedem li jbaħbaħ jew jaħsel bl-ilma. E.S.I. jgħid li kien hemm min xogħolu kien hekk, li jaħsel bl-ilma fil-banjijiet lil min ikun għam jew ikun irid jinħasel. ‘[…] Lavatore, lavandara chi da l’ultima sciacquata. One who washes, a dabbler, […]’ (G.B.F. 1845).

BAĦJA, LARINĠ TAL-   Jgħidulu wkoll ‘larinġ tal-Brażil’ jew ‘larinġ taż-żokra’. Norm. dan il-larinġ taħt il-flieli jkollu għadd ta’ flieli żgħar magħqudin qaqoċċa. Ing. navel jew seedless orange.

BAĦRIJA     1. Art ki tkun qrib il-baħar, imxarrba u mimlija tajn. M. Anton Vassalli jagħti deskrizzjoni ta’ din il-kelma bit-Tal.:  spiagga del mare (1796).  Qbl. mal-isem ta’ post fi Sqallija, Bagheria belt qrib il-baħar fil-provinċja ta’ Palermo. 2. L-isem jew parti mill-isem ta’ bosta tipi ta’ friefet tal-ġens lepidoptera, fosthom, baħrija ħamra, baħrija sewda, baħrija tal-ballut, baħrija tal-qara, baħrija ta’ ras il-mewt u oħrajn. 

BAILEY   Wara l-kriżi tas-Swejż (Suez), fl-1956, in-Navy Ingliża bdiet tara kif tirtira bil-mod il-mod il-flotta tagħha mill-Mediterran, u tħalli din iż-żona taħt is-sorveljanza tas-Sixth Fleet Amerikana. Dan kien żmien meta l-Gvern Ingliż kien qiegħed jipprova jnaqqas ħafna mir-responsabiltà finanzjarja kbira li kellu biex iżomm il-kolonji. Għaldaqstant, hekk kif il-bżonn tat-tiswija tal-bastimenti beda jonqos, il-Gvern Ingliż ra kif għamel biex it-Tarzna taqleb ix-xogħol tagħha minn wieħed purament militari għal wieħed ibbażat fuq tiswijiet ta’ bastimenti merkantili. Wara kollox ix-xogħol tat-tiswijiet tal-bastimenti navali seta’ jsir fir-Renju Unit, fi żmien meta l-ekonomija Ingliża kienet tiirrikjedi li tikkrea bosta xogħol għal ħaddiema f’pajjiżha. Fid-29 ta’ Marzu tal-1959, il-Gvernatur Robert Laycock, f’ċerimonja simbolika fil-Palazz, il-Belt, f’ċerimonja simbolika ngħata ċ-ċwievet tat-Tarzna mir-Rear Admiral Copeman tan-Navy Ingliża biex imbagħad ippreżenta dawn iċ-ċwievet lill-Group Captain George Bailey, Chairperson tal-kumpanija privata Bailey Group ta’ Newport Wales. Id-ditta Bailey kienet obbligata li tħallas l-Ammiraljat 30,000 lira sterlina għall-kiri tat-Tarzna. Biss, biex Bailey setgħu jmexxu b’mod vijabli kien hemm bżonn li jitkeċċa numru konsiderevoli ta’ ħaddiema ‘żejda’ mid-Dockyard. Il-Gvern Ingliż ħareġ daqs 7 miljun lira sterlina u nofs, f’self, biex jgħin lil din il-kumpanija tirristruttura ruħha u tibda taħdem b’mod aktar effikaċi. Iż-żmien li Bailey damu jmexxu t-Tarzna ma kienx twil bosta għaliex il-kumpanija bdiet tirrealizza li bis-6,350 ruħ li wirtet bħala impjegati u l-problemi li kellha mal-Union, ma setgħet qatt tagħmel il-profitti. Is-sitwazzjoni ma kinetx sostenibbli u fl-1963 din il-kumpanija ma komplietx topera f’Malta. Minflokha daħlet għall-impenn li tamministra t-Tarzna kumpanija oħra Ingliża, is-Swan Hunter Group. Ara: Rajt Malta Tinbidel, ir-Raba’ Ktieb, Herbert Ganado, pp. 221-232; Malta Drydocks, 1963-2010 ta’ Michael Cassar, pp. 12-25; A Chronicle of 20th Century Malta, Michael Cassar u Joseph Bonnici, pp. 264, 290; Ġrajjiet Malta ta’ John Inguanez, p. 85. Ara wkoll id-dibattiti fil-Parlament Ingliż, fejn hi diskussa t-tmexxija tat-Tarzna mid-ditta Bailey. www.hansardmilkbanksystems.com 

BAJJADA   1. Persuna li tbajjad. Mara li tnaddaf ir-ram jew ħassiela tal-ħwejjeġ. 2. TIĠIEĠA BAJJADA  Tiġieġa li tbid ħafna. Qawl: tiġieġa ħawtiela, bajjada (M.A.V. 1828), jiġ., bniedem bieżel ikun produttiv. 

BAJLA  1. Kontenitur tal-metall li jintuża biex jitgħalla l-ilma fih. 2. Mikser fejn jitħallat is-siment mal-ilma u materjal ieħor biex isir it-tajn biex jinħadem il-konkos. Minn dawn hemm dawk li jitħaddmu bl-idejn u oħrajn ikbar li jitħaddmu bil-mutur, bħal minn xi magna tal-vettura stess li fuqha jkun qed jinġarr il-materjal. Etim. Ing. boiler.

BAJOKK   Munita tal-fidda li kienet tiswa tnax-il dinar. Din kienet tintuża fil-Lazio, l-Italja, mis-seklu ħmistax ’il quddiem. Fis-seklu dsatax din il-munita bdiet tiċċirkola fl-Istati tal-Papa, li kienu jinsabu fiċ-ċentru tal-Italja. Il-bajokk kien ukoll jiċċirkola fi Sqallija. Fl-1725 il-bajokk beda jkun mitbugħ mir-ram. Dak iż-żmien il-bajokk kien jiswa mitt skud Ruman. Fis-sena 1865, din il-munita ma baqgħetx tkun mitbugħa għax il-Vatikan kien iddeċieda li jintroduċi l-flus bis-sistema deċimali kif kienu qegħdin jagħmlu dak iż-żmien bosta pajjiżi Ewropej. Minflok il-bajokk issa kien daħal is-sold. L-isem ta’ din il-munita hu imsemmi fid-Dizionario Portatile ta’ F. Vella (1843). E.S.I. jgħid li din il-munita kienet tiswa żewġ dirdiniet jew sold Ruman. Ara:  DIRDIENA;  SOLD. Tal. baiocco.

BAJTAR  TA’ SAN ĠWANN    Is. xj. Ficus carica. Tin imsejjaħ hekk minħabba li jimmatura lejn l-aħħar ta’ Ġunju, meta tkun imfakkra l-festa ta’ San Ġwann il-Battista, (24 ta’ Ġunju). Il-bajtar ta’ San Ġwann jikber fuq il-bajtrija, siġra li tagħmel dan il-frott darbtejn. It-tieni boton, it-tin, jilħaq u jinqata’ f’Awwissu. Biex iżomm u ma jaqax dan irid jiddakkar bid-dukkar. Tipi oħra ta’ tin hu l-farkizzan, il-parsott, it-tin ta’ Ċenċ u oħrajn. Dawn kollha jimmaturaw f’Awwissu, u l-frotta titqadded fix-xemx.  Hemm ukoll tip ieħor ta’ bajtar jew tin, biss dan jinqata’ fil-ħarifa. Idj: ‘Kemm int mitluq, qisek bajtra’, tingħad lil xi ħadd li mhuwiex fuq ruħu u li ma jafx jaħtaf l-opportunità f’waqtha.  Sors ewlieni: Anton F. Attard. Ara: FARKIZZAN u PARSOTT.    

BAJTRIJA     Siġra tat-tin  li tagħmel il-frott mhux biss fi żmien il-festa ta’ San Ġwann imma anki darba oħra aktar tard fl-istaġun.

BAKKALJAW  Is. xj. Trisopterus minutus. F’Malta nifhmu bih dak il-bakkaljaw immellaħ. Din il-ħuta ta’ kulur fiddieni fl-aħmar tikber sa 40 ċm, u tgħix f’qiegħ il-baħar, bejn 10 u 300 m fond. Il-bakkaljaw jinqabad l-aktar fl-Atlantiku f’żona wiesgħa minn bejn in-Norveġja u l-Marokk, biss jinqabad ukoll fil-Mediterran. Matul is-sekli, il-bakkaljaw kien bħal ħut ieħor meta jinqabad ikun imqadded bl-arja, bir-riħ jew bix-xemx, u mbagħad jitpoġġa fis-salmura, biex ikun ikkonservat. Għalhekk kien ħafna drabi jingħata lill-bastimenti biex isostni l-baħħar waqt xi vjaġġ twil bil-baħarl. Oriġ. Sp. baccalao; Tal. baccalà jew Ġerman. Bakkel Jau, li tfisser ħuta li laħamha hu iebes għuda. L-isem ta’ din il-ħuta bl-Ingl. hu hake jew stockfish. Verament, stockfish tista’ tirreferi għall kull tip ta’ ħut li jkun imqadded bl-arja, iżda mhux ippriżervat bil-melħ. Bit-Tal. l-istess: il-baccalà hu l-merluzz li l-istoccafisso u l-merluzz imqadded bl-arja.

BAKKALJAW, LARINĠ TAL-    Larinġ morr u li m’għandux togħma tajba. Il-qoxra ta’ din il-larinġa tintuża biex issir il-marmellata. Ma’ din is-siġra jitlaqqam il-laring, il-mandolin u l-lumi.  Appellattivi oħra bill-Malti għal dan it-tip ta’ larinġ huma ‘zupperit’ jew ‘qares’.  Ing.  bitter / sour / Seville orange.  

BAKKALJAWWA   Ġlekk / ġakketta bil-kuda, (Ing. tails) li kienet u għadha tintlibes f’okkażjonijiet speċjali. L-isem jirriferi x’aktarx għal bakkaljaw billi dan ikun stirat, bħal bakkaljaw imqadded.  L-oriġini tal-bakkaljawwa seħħ meta kien iddisinjat kowt li seta’ jinqafel mill-parti mis-sider u ż-żaqq, waqt li minn isfel kien  jibqa’ miftuħ biex jiffaċilita lir-rikkieb ħalli jkun jista jitla’ fuq iż-żiemel u jsuqu b’mod komdu. Kelma oħra għall-bakkaljawwa hi ĠISTAKOR. 

BAKLU   Il-bastun tal-metall bil-parti ta’ fuq milwija li jżomm f’idu l-isqof; magħruf ukoll bħala crosier. L-oriġini tal-baklu tmur lura sas-seklu ħamsa W.K. meta jissemma f’ittra li l-Papa Ċelestin bagħat lill-isqfijiet ta’ Vienne u Narbonne fi Franza. Il-baklu jingħata mill-Papa lill-prelat tal-Knisja li jkun ordnat isqof, biex jissimbolizza li dan issa sar ir-ragħaj spiritwali tal-fidili. Waqt iċ-ċerimonja tal-ordinazzjoni l-Papa jgħid: Accipe baculum pastoralis jiġ., ‘Irċievi l-bastun tar-ragħaj!’. Il-baklu norm. jinżamm mill-isqof u l-prelati li huma inqas minnu fil-ġerarkija tal-Knisja. Biss, il-prelat ta’ kariga iżgħar iżomm il-baklu bil-parti mgħawġa tal-bastun tħares ’il ġewwa flok ‘il barra.

BALAVOSTRA / I    Xogħol ornamentali fl-opramorta kemm jekk tal-bejt kif ukoll tal-gallarija.

BALBULJATA     Ikla mħawra u popolari ħafna, l-aktar fis-sajf għal xi piknik ħdejn il-baħar. L-ingredjenti tal-balbuljata jinkludu basal imqatta’ u moqli, tadam u bajd imħabbat li jitħallat u jissajjar fiz-zalza. Fin-Nadur Għawdex issir tip ta’ balbuljata li jsejħulha ‘xekxuka’. Dwar din tal-aħħar is-sors kien Anton F. Attard. Idj: ‘Għamel balbuljata sħiħa’ – tingħad meta xi ħadd ikun għamel xi ħmerija kbira. 

BALDAKKIN  Saqaf tad-drapp, norm. magħmul mid-damask, ta’ għamla tonda jew kwadra. ĊELU. Dan jintrefa’ minn tnejn jew erbat irġiel waqt il-purċissjoni, eż., ta’ Korpus. Antikament, il-baldakkin kien ukoll jinġarr fit-tieġ fuq l-irjus tal-għarajjes. Fi żmien l-Ordni kien jintuża baldakkin waqt xi ċerimonji biex il-Gran Mastru jkun protett mix-xemx. Il-baldakkin kien jintrefa’ minn erba’ nobbli ġurati. Taħt il-baldakkin kien jimxi wkoll il-Gran Prijur tal-istess Ordni li kien il-kappillan ta’ kull Lingwa. Bit-Taljan il-baldakkin (baldacchino) jirriferi għat-tribuna tal-ġebel, irħam jew injam, mibnija fuq l-altar maġġur li ġen. tkun fi stil Barokk. Ara: TRIBUNA.   Ara: CORPUS.

BALDU, TA’    Fis-sena 1882, l-arkeologu u studjuż Dr Anetto Caruana ppubblika rapport fuq il-fdalijiet antiki li hu kien żar f’Ta’ Baldu, żona li tinsab fin-naħa tal-għolja ta’ Wied ir-Rum, mil ’il bogħod minn Ħad-Dingli. Fost għerien u bjar hawn instabet ċisterna taħt l-art li fiha mat-tlettax-il metru fiċ-ċirkonferenza tagħha, u li x’aktarx kienet tintuża bħala banju li minnu l-bdiewa ta’ dawk l-inħawi kienu jieħdu l-ilma ġieri għax-xorb u t-tisqija tal-għelieqi tal-madwar. Wara l-istudju li għamel Caruana, biż-żmien iċ-ċisterna għebet bil-veġetazzjoni u ntesiet għal aktar minn mitt sena. Din reġgħet instabet fi żmien aktar riċenti u kienet skavata b’mod xjentifiku fl-1999. Fil-kwantità u l-kollettività tagħhom qrib xulxin, dawn il-fdalijiet Ta’ Baldu ġagħlu lill-istudjużi jaħsbu li dawn huma fdalijiet Rumani. Dan anki minħabba l-mitħna tal-qamħ li tixxiebah ma’ oħrajn ta’ xeħta simili li mdorrijin nassoċjaw ma’ dan il-perijodu. Minflok, illum l-istudjużi jemmnu li dan il-banju hu uniku għax-xorta tiegħu fil-gżejjer Maltin. Skont l-arkeologu Keith Buhagiar, dan il-banju jmur lura sas-seklu erbatax jew sas-seklu sittax. Dan għaliex f’dan il-banju ma nstabux il-karatteristiċi ta’ banjijiet Rumani, bħat-tepiderium, il-calidarium u l-ipokawst, li kienu jinbnew biex jagħtu temperaturi varji fl-ilma tal-banjijiet. Preċiżament fuq livell aktar baxx mill-irziezet li hemm fil-qrib insibu diversi għerien, fejn f’xi wħud minnhom, hemm maqtugħin banjijiet kif ukoll ċisterni tal-ilma. Fuq wieħed mill-ħitan hemm id-data 1629. Keith Buhagiar ixebbah iċ-ċisterna tal-banju ma’ oħrajn simili li nstabu Palermo, f’Palazzo Marchesi. Ara: ‘The Roman Baths at Ta’ Baldu’, Treasures of Malta, n. 17, Easter 2000, Vol. VI n. 2, pp. 47-51; ‘Revisiting Wied ir-Rum: Some recent archaeological discoveries’, Melita Historica, Vol. XVI, n. 1, 2012, pp. 77-108. Dawn iż-żewġ artikli huma miktuba minn Keith Buhagiar.

BALENA / BALIENA     1. Idj: ‘Jew makku jew baliena’ – rif. lejn xi ħadd li jkun għamel jew ippreżenta xi ħaġa jew ta’ ċokon żgħir jew inkella ta’ kobor eżaġerat. Ara: MAKKU. 2. L-għadma li ddur bħal arkata minn taħt id-drapp, mat-tarf tal-għonnella biex iżżommha soda meta din tintlibes fuq ir-ras, biex id-drapp ma jinżilx ’l isfel. Din kienet tkun magħmula jew mill-għadam, injam jew azzar imdawwar bil-kartuna. Frejm simili jinħadem ukoll fil-PANĊIERA biex iżomm soda.

BALILLA  L-isem mogħti lill-organizzazzjoni paramilitari tat-tfal u żgħażagħ, imwaqqfa mill-partit Faxxist Taljan fis-snin għoxrin. Dan l-isem kien ispirat minn episodju fl-istorja tal-Italia irredenta, meta fl-1746, fi żmien meta Ġenova kienet maħkuma mill-Awstrijaċi, tifel kien gara ġebla lejn xi suldati Awstrijaċi biex juri l-ostilità tiegħu lejhom. Bl-azzjoni tiegħu, dan it-tifel, Giovan Battista Perasso, imlaqqam ‘Balilla’, kien ta’ ispirazzjoni biex il-poplu Taljan jieqaf kontra l-ħakma barranija. Fis-sena 1926, il-gvern Faxxist Taljan kien ħoloq għaqda taż-żgħażagħ li kienet ingħatat l-isem ta’ Operazione Nazionale Balilla. F’Malta, il-moviment Faxxist, allavolja kien żgħir ħafna, tħajjar ukoll li jkollu t-taqsima taż-żgħażagħ li żżomm l-istess isem u l-istess ideal. Dawn it-tfal kienu jintbagħtu vakanzi fl-Italja lebsin bl-uniformi tal-Balilli. Ara: FAXXIŻMU.

BALJOL   Barmil tal-injam li jintuża biex jittella’ l-ilma mill-bir. Sq. bugghiolu. Sors etim: E.S.I. Ara:  ĦERŻA.

BALLA  Ippakkjar ta’ bosta affarijiet, bħad-drapp jew karti, u oġġetti oħra tal-merkanzija. Balla kwadra tirreferi għall-istess ħaġa meta l-affarijiet huma ppakjati forma kwadra jew rettangolari.  Etim. Tal. palla. Ing. bale. 

BALLABROTT    Ballun taċ-ċarruta li kienu jilagħbu bih it-tfal. Ballun tat-tennis jew tal-krikit. Sors:  V. Busuttil, 1900. Idj: ‘Għamluh ballabrott’ – ġerrewh minn post għal ieħor bla bżonn. Etim: dubjuża għalkemm l-ewwel parti balla ġejja mit-Tal. palla jew balla.

BALLATA   (pl. kollettiv) 1. Dawn kienu ħaddiema, fil-kwantità kbira minnhom nisa, li kienu jballtu d-deffun max-xaħx biex bit-taħlita jinkesa l-bejt. Dan fi żmien meta l-kisi tal-bjut kien isir bit-TORBA. Il-ballata kienu jballtu d-deffun billi jużaw il-MARŻEBBA biex jillixxawh f’livell wieħed. Il-ballata kienu jkunu ssorveljati mill-imgħallem tagħhom biex ix-x-xogħol isir kif suppost, u li t-torba xxaqleb tajjeb lejn direzzjoni waħda, biex l-ilma tax-xita jaqleb lejn il-MIŻIEB. Idj: ħallata ballata: meta kollox jitħallat flimkien.  2. (bħala sing.)  Għodda tal-injam ċatta li kienu jużaw il-ballata (nisa li jaħdmu t-TORBA fuq il-bjut). Din l-għodda hi magħrufa wkoll bħala MAZZAPIK, MADAFFA, jew MARŻEBBA (f’Għawdex). Ing. paviour’s beetle.

BALLIJU    Fl-Ordni ta’ San Ġwann kien hemm seba’ balliji konventwali, wieħed għal kull Lingwa. Dawn kienu l-ogħla dinjitarji fl-Ordni wara l-Gran Mastru. Erbgħa minnhom kellhom bilfors jgħixu f’Malta, minħabba x-xogħol tagħhom amministrattiv. Fost dawn kien hemm il-Gran Balliju. Dan dejjem kien ikun magħżul mil-lingwa t’Alemanja (Ġermaniża). Il-Gran Balliju kien responsabbli għall-manutenzjoni tal-fortifikazzjonijiet tal-Ordni. Il-balliji konventwali kienu wkoll imsejħa ‘Pilier’. Barra minn Malta kien hemm ukoll il-Balliji Kapitulari li kienu jamministraw il-ballijati (Ing. bailiwicks), li kienu mxerrda mal-Ewropa kollha. Kull ballijat kien ikun kompost minn diversi kommendi. Kull kommenda kienet tkun amministrata minn Kommendatur (Ing. Commander) li kien jaqa’ taħt il-balliju responsabbli tar-reġjun jew pajjiż. Lat. Baiulivus – M. Gvernatur.  Ara: LINGWI  TAL-ORDNI. 

BALLOTTRA    Is. xj. Mustela nivalis. (Ing. weasel). Mammiferu li kont tarah fil-kampanja, għax xi darba kien impurtat, x’aktarx minn imkejjen fil-Lvant tal-Mediterran u biż-żmien tħalla jgħix fis-selvaġġ. Illum qajla tara minnu. Jgħix f’diversi abitati, fosthom fl-imsaġar iżda anki fix-xquq tal-ħitan ta’ widien imtarrġa. Jixbah lin-NEMES, biss iżgħar, (bejn 13 – 23 ċm, mingħajr id-denb (3-6 ċm). L-ispeċi femminili hi iżgħar mir-raġel. F’Malta, dan hu l-uniku mammiferu karnivoru, għax jikkaċċja l-firien, sriep, wiżgħat u kultant jieħu wkoll il-bajd u l-frieħ tal-għasafar għax faċli jitla’ mas-siġar jew jidħol fi xquq dojoq. Il-kulur tal-ballottra hu ħamrani minn dahru u abjad minn sidru. Il-frieħ jitwieldu fir-rebbiegħa jew fis-sajf, u dawn jibqgħu ma’ ommhom sa xi xahrejn. Sors: ‘Mill-file tan-Natura’, Birdlifemalta.

BALLU TA’ SAN VITU   Marda li taffettwa xi wħud li jkunu qed isofru minn rewmattiżmu akut, l-aktar tfal bniet ta’ taħt it-tmintax-il sena. Is-sintomi ta’ din il-marda jintgħarfu mil-movimenti involontarji f’diversi partijiet tal-ġisem, l-aktar fl-idejn, fil-wiċċ u fis-saqajn u li jagħtu impressjoni li l-persuna qiegħda bħal ‘tiżfen’. B’hekk, din il-marda tissejjaħ il-Ballu ta’ San Vitu’, għaliex San Vitu kien il-qaddis patrun taż-żeffiena. Din l-idea oriġinat fil-Ġermanja u fil-Latvja fejn kienu jeżistu gruppi ta’ devoti ta’ dan il-qaddis li kienu jiżfnu quddiem l-istatwa tiegħu. L-isem bl-Ing. ta’ din il-marda hu: Sydenham’s chorea / chorea minor. L-ewwel isem hu ddedikat għal Thomas Sydenam (1624-1629) li kien tabib Ingliż li studja din il-marda. Din il-marda ġieli tissejjaħ ukoll ‘tarantiżmu’ kelma li ġejja miż-żfin tat-tarantella magħruf l-aktar fin-Nofsinhar tal-Italja. Hawn, antikament, kienu jemmnu li din il-kondizzjoni kienet ikkawżata minn xi gidma tal-għanqbuta Lycosa tarantula.

BALLUT,  SIĠAR  TAL-   Is. xj. Quercus ilex. Siġra Mediterranja li x’aktarx hi l-eqdem mis-siġar kollha li jikbru fil-gżejjer Maltin. Din is-siġra tikber sa għoli ta’ 30 m. Fl-istat naturali tagħha din is-siġra tinsab biss f’erba’ postijiet: Il-Buskett, Ħad-Dingli, L-Imġiebaħ u l-Wardija. Biss illum qed tkun imħawla f’diversi oqsma oħra fejn hemm proġetti ta’ afforestazzjoni, bħal f’Wied Għollieqa, Xrobb l-Għaġin, Foresta 2000 u oħrajn.  Iz-zokk ta’ din is-siġra jew bħala (ara: RUVLU) kien jintuża ħafna, biex jinbnew ix-xwieni u biex jinħadmu l-krietel tal-inbid. Il-frotta tal-ballut tissejjaħ ġandar. M.A.V (1796). ghianda.  Ing. Holm oak.  Ara: ĠANDAR.

BALOMBA / PALOMBA   Strument magħruf ukoll bħala s-sirena li kien jindaqq fi żmien il-gwerra biex jagħti l-allarm meta jkun ser iseħħ xi attakk. F’Malta, il-balomba ndaqqet mill-inqas mat-3,300 darba għax daqshekk kien hawn attakki mill-ajru. Il-balomba baqgħet tindaqq wara l-gwerra fit-Tarzna sa żminijiet aktar riċenti biex tagħti s-sinjal lill-ħaddiema dwar il-ħinijiet tat-tibdil tax-xift. Illum tintuża wkoll, fil-Wied ta’ Birkirkara biex tavża s-sewwieqa meta jkun hemm xi periklu tal-ilmijiet torrenzjali waqt xi xita qalila. Etim. J.A. ma jagħtix spjega. Skont E.S.I. din ġejja mill-Isqalli: campana da palombaro – il-qanpiena tal-għaddasa. Mhux ċara din il-konnessjoni għaliex il-qanpiena tal-bugħaddasa ma kellha x’taqsam xejn mal-ħoss tal-balomba. [Jinħtieġ aktar riċerka].

BALZMU   Tip ta’ ingwent mediċinali, ħafna drabi magħmul mill-pjanti. Krema jew żejt ifuħ li jagħmel ġid lill-bniedem meta jindilek fuq dik il-parti tal-ġisem fejn hemm bżonn il-kura. Rimedju mediċinali li jagħti serħan u sens ta’ komfort lil min jużah. Meta s-saċerdot jagħmel l-ewwel quddiesa tiegħu (Prima Messa) kienu jidilkulu jdejh bil-balzmu. Il-balzmu jintuża wkoll matul iċ-ċerimonja li fiha jkun ikkonsagrat l-Isqof. Idj: ‘il-kliem ħelu tiegħu ħassu nieżel bħal balzmu’, u proverbju umoristiku: Ix-xogħol salmura tal-ġisem u l-għażż balzmu. Ara: Drawwiet u Ħajja mill-Istorja ta’ Malta, ta’ Guido Lanafranco, pp. 70, 71.

BALZMU TAL-LUNZJATA   Dari kien hawn min jemmen li jekk tiġieġa tbid bajda fil-25 ta’ Marzu, festa tal-Madonna tal-Lunzjata, din il-bajda flok tikolha kont tista’ tagħmel użu minnha bħala mediċina. Il-bajda kienet tinżamm merfugħa għal sena ġo borża taċ-ċarruta biex din tibbies. Imbagħad, wara sena kienu jfarrkuha u jitfgħulha ż-żejt biex tintuża bħala ingwent ifuħ biex ifejqu l-feriti. Ħafna kienu jemmnu li jekk il-bajda li tuża bħala ingwent ma tkunx waħda li t-tiġieġa biedet f’jum il-Lunzjata din ma kienet tiswa xejn, anzi kienet tinten. (G. Lanfranco, 2017).

BALZRONA     L-isem li bih il-Maltin kienu jsejħu l-belt Spanjola ta‘ Barċellona. Sors: M.A.V. (1796).

BALZUNETTA  Appel. lill-inħawi fil-Furjana li jinkludu dawn it-toroq: Triq San Kalċidonju, Triq Vincenzo Bugeja, Triq l-Argotti, Triq l-Iljun, Triq Konservatorju, Triq il-Mall u Triq Vincenzo Dimech.  Fil-bidu tas-seklu għoxrin  dawn l-inħawi kienu miżgħuda bi ħwienet tax-xorb fejn is-suldati li kienu stazzjonati f’Lintorn Barracks kienu jqattgħu il-ħin liberu tagħhom. Hawn min jgħid li dan l-isem ingħata lil dawn l-inħawi minħabba li kien hemm xi nies Spanjola minn Barċellona jgħixu hemm. Hawn min jaħseb ukoll li l-isem ingħata minħabba x-xebh li hemm bejn dawn l-inħawi u s-sobborg ta’ Barċellona magħruf bħala Barceloneta (ara r-ritratt). Sorsi: George Maggi; Fjuri li Ma Jinxfux, Oliver Friġġieri; Oh Żmien Ħelu – Ir-Radju, Il-Palk u Jien, Josephine Mahoney, pp. 106.

BAMBALUNA   Kelma li jużaw l-Għawdxin biex jirreferu għal dik it-tip ta’ pasta li tkun magħmula mill-ispanġ minn ġewwa u miksija bil-jelly u l-frak tal-ġewż tal-Indji minn barra. Il-Maltin jafuha aktar bħala, pasta ħamra, jew pasta roża. Dawn il-pasti kienu popolari ħafna fis-sittinijiet u fis-sebgħinijiet. Għalkemm illum ma għadhomx daqstant popolari, għadek issib min ibighħom, l-aktar mill-kiosks li jbiegħu dan it-tip ta’ ħelu.

BAMBIN TA’ PRAGA   Idj: ‘Qiesek il-Bambin ta’ Praga’ – tingħad lil xi tfajjel liebes sabiħ, l-aktar b’ilbies li jixbah lill-immaġini tal-Bambin ta’ Praga. Din hi statwa żgħira, ta’ daqs 40 ċm, imlibbsa bi ħwejjeġ ta’ veru, li tinsab fis-santwarju tal-Vitorja fi Praga, fir-Repubblika Ċeka. L-istatwa hi ta’ oriġini Spanjola, u kienet mogħtija lill-prinċipessa Spanjola Maria Manriques de Lara minn ommha, bħala rigal tat-tieġ, meta żżewġet lin-nobbli Ċek Vratislav ta’ Pernstyn fis-sena 1556. Fl-1628, din l-istatwa għaddiet mill-familja Rjali għal għand il-Karmelitani Skalzi, li jieħdu ħsieb il-Knisja tal-Vitorja fi Praga. Il-globu żgħir f’id il-bambin għandu fuqu salib tal-Kavallieri ta’ Malta. Dan għaliex fiż-żmien, Praga kienet tagħmel parti mill-Prijorat Awstrijak li kien f’idejn l-Ordni ta’ San Ġwann. F’Malta, il-popolarità ta’ din l-istatwa trawmet l-aktar meta fl-1913, il-Karmelitani Skalzi bdew joħorġu pubblikazzjoni kull ġimagħtejn imsejħa ‘Il-Bambin ta’ Praga’.  F’dan il-perjodiku, fost affarijiet oħra, kienet tingħata ħafna informazzjoni dwar l-istorja u l-kult ta’ din l-istatwa biex tikber id-devozjoni lejha. F’Malta hawn diversi postijiet fejn titqiem din l-istatwa, fosthom, fil-kappella ddedikata lil dan il-bambin, għand is-sorijiet tal-klawsura f’San Ġiljan. Replika oħra ta’ din l-istatwa tinsab f’kappella żgħira ddedikata lil Santa Marija fiċ-ċentru ta’ Ħal-Lija.Kopja tal-istatwa tal-Bambin ta’ Praga nġabet f’Malta mill-Ordni tal-Kavallieri fi żmien riċenti u kienet ippreżentata lill-knisja tal-Vitorja, l-Belt Valletta. Din l-istatwa mhix imlibbsa ħwejjeġ ta’ veru bħal dik ta’ Praga. Din qiegħda esposta fuq wieħed mill-altari tal-ġenb ta’ din l-knisja. Ara: ‘The Holy Infant of Prague and Malta’ ta’ Carmel Bonavia, The Sunday Times, December 4, 1994; artiklu fuq l-istess suġġett jinsab fuq il-paġna tal-web: www.christmasjoy.110mb.com.

BAMBOTT   Dgħajsa tal-GADRAJ li fuqha jinġarr u jinbiegħ ikel u proviżjon ieħor lill-baħrin li jkunu abbord il-bastimenti. Ing. bumboat li final. hi meħuda mill-Olandiż bohmboot: dgħajsa tal-injam jew tip ta’ kenura magħmula minn zokk ta’ siġra.

BAMBU   Kelma li kienet tintuża fil-lingwaġġ tat-tfal iż-żgħar meta jirriferu għaż-żarbun żgħir. Ngħidu, ‘Hi kemm għandu bambu sabiħ!’ Din l-ispjega jagħtiha wkoll M.A.V. (1796).

BAMJA  Is. xj. Hibiscus esculentus. Pjanta magħrufa wkoll bħala ‘melleħija’ jew ‘tewm il-Griegi’ (anke qrun il-Griegi). Pjanta li tikber maż-żewġ metri, b’weraq ta’ 10-20 ċm. Żmien ilu kienet popolari l-aktar mal-Maltin li kienu jemigraw lejn il-pajjiżi tal-Afrika ta’ Fuq fejn il-miżwed tal-fjura jittiekel mgħolli jew moqli. Il-bamja  tittiekel ħafna  fil-Libja. L-oriġini ta’ din il-pjanta hu dubjuż. Hawn min jgħid li din ġejja min-naħa tan-Niġerja, biss xi wħud jaħsbu li din il-pjanta oriġinat fl-Indja. Intant l-isem bamja hu Indjan. L-Amerikani jsejħu din il-pjanta okra. Bl-Ing. din hi magħrufa bħala ladies’ finger. 

BAN   1. Torċa tan-nar li tinżamm u tinġarr fl-idejn. Dan in-nom jintuża fir-rumanz Pawlu Xara, ta’ Ġużè Muscat Azzopardi meta jgħid hekk: ‘… bix-xwabel merfugħa fl-ajru, bil-ban mixgħul f’idhom l-oħra…’  2. Ħabel li jkun miksi bil-qatran.  3. Ħalfa jew spartu (Ing. esparto grass, cord grass).   4. M.A.V. jgħid li l-ban hi dik il-materja li toħroġ minn xi tumur.

BANAVAKK   Rif. għal xi ħadd makakk u brikkun. Fir-rumanz Raġel bil-Għaqal, p.106, Ġuże Galea jgħid hekk: ‘… ta’ makakk li kien dak il-banavakk malajr xamm li seta’ jikseb kemxa ġmielha’.

BANAVOLJA / BONAVOLJA   Kwalunkwe bniedem li kien jingaġġa ruħu volontarjament biex jaqdef fuq ix-xwieni tal-Ordni. Dan ix-xogħol iebes kien isir minn nies li ħafna drabi ma kellhomx mod ieħor kif jaqilgħu l-għajxien tagħhom. Qaddiefa oħra li kienu jaqdfu fuq l-istess bank tax-xwieni kienu jkunu skjavi jew ħabsin (tal-aħħar magħrufa bħala FURZATI) biss dawn ma kinux jitħallsu bħall-banavolja. Sas-seklu dsatax ma kinetx ħaġa rari li dan it-terminu jintuża meta wieħed jgħajjar lill-ieħor biex jurih li hu meqjus bħala bniedem ta’ manjieri baxxi. Oriġ. etim. Tal.  buona voglia.

BANĊINU   L-isem ta’ vapurett ta’ 127 pied li kien inbena bħala twin-screw-motor yacht fi Glasgow fl-1927. Dan kien inxtara minn Joseph Gasan fl-1947. Gasan kien addatta dan il-vapur żgħir biex jaqdi l-ħtiġijiet ta’ numru mdaqqas ta’ passiġġieri li jaqsmu bejn il-Marfa u l-Imġarr. Fl-1950, ismu imbidel  u sar Banċinu, Dan il-bastiment beda jintuża għall-ġarr tal-passiġġieri, kif ukoll għat-tagħbija li setgħet anki tinkludi sa żewġ karozzi. Il-prezz tal-vjaġġ tal-passiġġieri fuq il-Banċinu kien ta’ xelin u nofs. Il-Banċinu dam jopera sat-23 ta’ Jannar tal-1957, meta f’maltempata li kienet inqalgħet, dan il-vapurett kien inqata’ minn mal-irmiġġ fl-Imġarr u inkalja fuq il-blat. F’dan l-inċident kien miet l-għassies ta’ fuq il-vapur li dak il-ħħin kien xogħol fuqu. Wara, il-Banċinu kien inbiegħ lil kumpanija Griega, u ngħata isem ġdid, Athinai. Floku, bejn il-Marfa u l-Imġarr, kien beda jintuża bastiment ieħor, l-Imperial Eagle. Sors: Michael Cassar.

BANCA GIURATALE L-isem tal-binja imponenti li hemm fi Pjazza Indipendenza (it-Tokk) ir-Rabat, Għawdex. Din l-istruttura nbniet fl-1733, fi żmien il-Gran Mastru Manoel de Vilhena, biex fiha jiltaqgħu u jamministraw il-Ġurati, jiġ., il-membri tal-Università ta’ Għawdex. Illum hawn għadhom merfugħa ħafna dokumenti relatati mal-amministrazzjoni ta’ Għawdex ta’ żminijiet antiki. Il-bini kien ikkommissjonat mill-Ordni u ddisinjat mill-arkitett Franċiż François de Mondion. Biss, fejn il-parti ta’ quddiem hi nofs tond din kienet miżjuda fl-1860. Fi żmien l-Ingliżi, dan il-bini kien isservi bħala Arkivju Notarili, għassa tal-Pulizija, kif ukoll berġa u Uffiċċju tas-Saħħa. Illum il-Banca Giuratale sservi kemm bħala s-sede tal-Kunsill Lokali tar-Rabat kif ukoll bħala l-Uffiċċju tal-Kultura ta’ Għawdex. Ara: GVERNATUR TA’ GĦAWDEX u t-TOKK.

BANDA TA’ INDRI  Din kienet waħda mill-eqdem baned f’Malta (ċ. 1860). Tissejjaħ hekk għaliex kien ċertu Indri Borg li għaqqad din il-banda f’Ħaż-Żebbuġ. Il-banda kienet tikkonsisti minn ħmistax-il mużiċist, li ħafna minnhom kienu jdoqqu strumenti tal-korda. Dawn kienu jdoqqu f’okkażjonijiet speċjali bħal tiġijiet u festi tar-raħal. Illum, il-frażi ‘Banda ta’ Indri’ tirriferi għal banda ta’ mużiċisti, pjuttost antikwata jew sempliċi. Ta’ min wieħed jgħid, li Indri Borg (1888 – 1903), kien għami minn ta’ sentejn, biss xorta kien kapaċi jdoqq diversi strumenti. Mhux talli hekk, talli kien ukoll jikkomponi l-mużika u anke jsewwi orgnijiet tal-knejjes. Dak iż-żmien, bosta nies għomja kienu jkunu mħajra jitgħallmu xi strument biex jaqilgħu x’jieklu. Indri kien ukoll għaqqad l-banda tal-Isle Adam tar-Rabat. Ara: ‘Borg Indri’ fid-Dictionary of Maltese Biographies Vol I. ta’ Michael Schiavone.

BANDALORA     Drapp maħdum apposta f’forma rettangolari kultant minn materjal tal-bnadar, kultant fuq drapp tad-damask u mdendla mal-antinjola. Bosta drabi il-bandalori jkunu b’kuluri u disinji relatati mal-festa li tkun qed tiġi ċċelebrata fil-lokalità. Ara l-artiklu, ‘Bnadar tal-Festi’ fuq din il-website:  https://kliemustorja.com/2021/07/01/bnadar-tal-festi/

BANDU   L-editt, digriet jew proklama tal-liġi li tkun imħabbra lill-poplu. Fi żmien l-Ordni ta’ San Ġwann il-bandu kien jinqara fit-toroq tal-ibliet mill-BANDITUR (l-uffiċjal inkarigat). Dawn id-digrieti kienu jittrattaw bosta suġġetti li għandhom x’jaqsmu mal-ħajja inġenerali u mal-ħajja ta’ kuljum. L-istess editt ġieli kien jinqara minn żmien għall-ieħor bi ftit tibdil skont kif meħtieġ. Pereż., kull meta kien hemm biża’ ta’ xi żbark mill-għadu, kien jinqara bandu li kien jordna lis-sidien tal-ilsiera biex dawn tal-aħħar jittieħdu l-ħabs ħalli jinqaflu hemm bħala sigurta. Bandi oħra li ta’ spiss kienu jinqraw kienu jittrattaw ir-reklutaġġ taċ-ĊORMA biex min ikun interessat jingaġġa għal xi vjaġġ ta’ piraterija magħaruf bħala l-Corso. Bandu ieħor kien joħroġ fi żmien il-kaċċa biex din issir skont l-ordnijiet li jingħatawt.  Kien hemm ukoll bandu li jħeġġeġ il-poplu biex jipparteċipa fil-festi li l-Ordni kien qiegħed jiċċelebra. Il-bandu kien magħruf bħala l-Bandu tas-Sultan (rif. għall-Gran Mastru). Jeżisti wkoll tip ta’ bandu ieħor li ma għandu x’jaqsam xejn mal-Ordni. Dan huwa l-Bandu tal-Irkant. Kienu jgħidu, ‘hu banda’, jiġ., ħareġ proklama. Idj: ‘Mar daqqlu l-bandu’ – jiġ., kixfu ma’ kulħadd dwar dak li għamel jew dak li għandu.

BANDULIERA    Ċinturin li jiddendel mal-ispallejn, u li miegħu jinżlu sensiela sħiħa ta’ fjal magħmula mill-injam, kull wieħed mimli porvli biex jintuża għall-ispararar tal-arkibus. Il-porvli kien jitferra u jiġi ppressat ‘l isfel fil-kanna tal-azzarin sakemm jasal f’qiegħ il-kanna. Etim. Tal. bandoliera. Ara:  ARKIBUS.

BANED TAL-AJKLA U BANED TAL-ISTILLA   F’Malta u Għawdex wieħed jista’ jgħodd daqs 90 każin tal-banda. L-eqdem minnhom imorru lura sa nofs is-seklu dsatax. Ħafna minn dawn għandhom il-laqmijiet tagħhom. Iż-żewġ każini tal-Belt, dak tas-Socjetà Filarmonika La Vallette u l-Kings Own kienu tal-ewwel mlaqqma, wieħed ‘tal-Ajkla’ u l-ieħor ‘Tal-Istilla’, rispettivament. Dak tas-Soċjetà Filarmonika ħa l-laqam tiegħu mill-ajkla tal-arma li kellu l-Gran Mastru de Vallette. Dawk tal-Kings Own ispiraw ruħhom mill-istilla li tirrappreżenta l-għerf ta’ San Duminku, il-qaddis patrun. Iż-żewġ simboli, dak tal-ajkla u dak tal-istilla, it-tnejn nafu li jidhru fis-sema u għaldaqstant it-tnejn jagħtu sens ta’ glorja u superjorità fuq il-ħolqien fid-dinja. Tal-istilla jinku lill tal-ajkla hekk: ‘tassew li l-ajkla togħla – imma ħdejn l-istilla qatt ma tasal.’ Dawn l-istess laqmijiet jinsabu attribwiti għal każini oħra, fosthom., iż-żewġ każini ta’ Ħal Luqa, ta’ Ħaż-Żebbuġ u ta’ Ħal Għaxaq kif ukoll tal-Mosta u tar-Rabat. Ara: Studies in Maltese Folklore ta’ Joseph Cassar Pullicino, pp.137, 138; ‘Festa Partiti and the British – Exploding a Myth’ ta’ Jeremy Boissevain, f’The British Colonial Experience, 1800 – 1964; Saints and Fireworks, Jeremy Boissevain. Dwar il-laqmijiet tal-każini f’Malta inġenerali aqra dan l-artiklu: ‘Il-Baned tal-Festi u l-Laqmijiet tagħhom’ fuq l-istess website. Ikklikkja hawn:

https://kliemustorja.com/2020/08/28/il-baned-tal-festi-u-l-laqmijiet-taghhom/

BANĠ  Pjanta magħrufa wkoll bħala mammażejża. G.B.F. (1845): ‘[…] giuscuiamo, pianta medicinale. Ing. Henbane […].  Is. xj. Hyoscyamus niger / Hyosciamus albus. Pjanta li f’Malta saret rari. Pjanta velenuża, biss barra minn Malta tintuża fil-mediċina tradizzjonali bħala sedattiv. Sors: Duwa u Semm fil-Ħxejjex Maltin, ta’ G. Lanfranco. (1975).

BANJU,  Il-    Dan l-isem kien jirriferi għall-ħabsijiet tal-ilsiera ta’ żmien l-Ordni. F’Malta kien hawn tliet ħabsijiet minn dawn: wieħed kien il-Birgu, ieħor l-Isla u dak tal-Belt Valletta. F’dawn il-ħabsijiet kienu jinżammu l-ilsiera Torok, Misilmin u Lhud li kienu jinqabdu waqt xi battalja navali, jew meta x-xwieni tal-Ordni kienu jsalpaw apposta biex jaħtfu kull ma jsibu min fuq ix-xwieni tal-għadu. Dawn kienu jew jinbiegħu jew inkella jinżammu fil-ħabs imsejjaħ il-bagno. Kien jissejjaħ hekk minħabba li dawn il-ħabsijiet kellhom l-ilma meħtieġ mhux biss għax-xorb u l-ħasil tal-ġisem, iżda wkoll biex iservi għar-rit tal-ħasil li jsir kemm-il darba mill-Musulmani matul il-jum.  Il-ħabs tal-Birgu kien imħaffer fuq għolja ’l barra minn Sant’Anġlu; dak tal-Belt Valletta kien fejn illum hemm blokk bini modern ħdejn il-Barrakka t’Isfel.  Kien hemm ukoll ħabs ieħor l-Isla, x’aktarx fejn it-torri ta’ San Mikiel. Fi żmien l-Ordni, kien ikun hawn miżmuma f’Malta bejn 1,500 sa 2,000 ilsir. Ara: LSIERA. Ara wkoll: ‘The Underground Slaves Prisons at Vittoriosa’, ta’ Lorenzo Żahra, fi Treasures of Malta, Easter, 2008, Vol XIV, no 2; Slavery in Malta 1300 – 1800, Godfrey Wettinger.

BANKUN   1. Il-bażi tal-injam, għoli mal-1.70 m, magħmul biex titqiegħed l-istatwa tal-qaddis fuqu.  Fuqu il-bankun tistrieħ il-BRADELLA) u fuq il-bradella l-pedestall. Il-bankun ħafna drabi jkun iddekorat b’xogħol sabiħ u artistiku ta’ interzjar u riljievi. 2. Bank tal-injam twil li kien jintuża biex iżomm l-għodda tal-mastrudaxxa. 3. Il-bank fil-ħanut tat-te li jintuża mis-sid biex jaqdi n-nies. 4. Il-mejda kbira u għolja fis-sagristija fejn fuqu jinfirxu l-paramenti tal-qassisin. Din l-għamara sservi wkoll bħala gradenza għax fiha jitqiegħdu l-istess paramenti tas-saċerdoti. 5. Għamara tal-kawba li titqiegħed fil-ġenb fuq il-presbiterju forma ta’ tliet siġġijiet imwaħħlin flimkien biex fuqhom joqgħodu ċ-ċelebrant u ż-żewġ konċelebranti l-oħra.

BANKUNĊIN  / BANKONĊIN     Biskuttell tal-lewż. Etim. Tal. bocchoncino. Sors: J.A.

BANNI  BANOZZI    Parti minn rima li tingħad lit-tfal iż-żgħar bħala logħob u kant. Din tingħad ħafna drabi waqt li l-omm iżżomm idejn it-tifel biex iġġiegħlu jċapċap b’idejh magħha waqt li hi tkanta:

      Banni bannozzi
      Ġej it-tata ġej
      Bil-pastizzi tal-ħabbtejn
      Kollox għal (isem it-tifel/tifla)
      U lil (isem ħaddieħor) ma’ ntuh xejn.

Banni hi kelma li x’aktarx turi stagħġib, bħal meta wieħed jgħid: ‘Qed tara!’ Biss, jista’ jkun ukoll li banni ġejja mit-Tal. mani – M. idejn.  Banozzu hi kelma bl-Isqalli li tfisser ħobża (Sqal. pannuzzu). Sors etim: E.S.I.

BANS   Espr. li fl-antik kienet tintuża ta’ spiss meta wieħed jesprimi l-approvazzjoni tiegħu dwar xi ħaġa li tkun intqalet. Meta kienu jużaw din il-kelma kienu qishom qegħdin jgħidu, ‘Mela le!’ jew ‘Isbaħ din!’ Oriġ. din l-espressjoni ġejja minn ‘Bi ans!’ jew ‘ħlielek bansejn.’ Vassalli jagħti t-tifsira bit-Taljan: Ti è piacuto sicuro / innegabile (M.A.V. 1796) jiġ., ‘żgur, mingħajr dubbju!’. G.B.F. (1845) jispjega l-kelma bans bħala, certamente innegabile. Fid-dinja Għarbija meta wieħed jixrob bis-saħħa ta’ xi ħadd jgħid, ‘B’ansejk’ – jiġ. M. ‘Bis-saħħa tiegħek!’ Niltaqgħu ma’ din l-espressjoni fl-istorja ta’ Ġużè Galea, Żmien l-Ispanjoli (1937), b’dan il-mod: ‘[…] ikunu nsew il-ġid li jkunu raw minnek, u bħal xejn bans iduru kontra tiegħek […]’ Sors: Żmien l-Ispanjoli, p. 48, Klabb Kotba Maltin, 2001. A. de S. fid-Damma wkoll isemmiha din l-espressjoni: […] Bansajn, Si dunque! [,,,].

BAQBUQA / BAQBIEQA   Terminu onomatopejku mogħti għal kull tip ta’ kontenitur, kemm jekk flixkun jew buqar, magħmul mill-ħġieġ jew fuħħar, li għax ikollu għonq dejjaq, meta jimtela jew jiżvojta mill-ilma jagħmel ħoss ripetut, bħallikieku ilma jbaqbaq. BAQBUQI Fig. Bniedem li jpaċpaċ ħafna. BAQBIEQA tista’ tfisser ukoll inkwiet kbir ta’ mument fejn tista’ titlagħlek fawra u jħosshok anki ħazin.

BAQBAQUN    1. Ħamiem li jbarqam bla heda. Ħamiem BAQBAQI – jiġ. ħamiem li jagħmel ħafna ħsejjes bħallikieku qed ipaċpaċ mingħajr ma jieqaf. Espr. ‘Dak bniedem baqbaqi’ – jiġ. dak wieħed li jgħid u jredden ħafna. 2. Logħba tat-tfal imsejħa hekk. F’din il-logħba kienet tingħad din it-taqbila:

     X’kilt illum?
     Kejla ful
     Xi xrobt fuqha?
     Bajda friska
     Għaddi ġewwa – itla’ fuq – ar’ tkissirli l-fliskatur

BAQLA   Kelma oħra għall-ekżema. Din il-kelma kienet tingħad ukoll fil-frażi ‘baqla sewda’ jew ‘baqla ħamra’. L-aġġ. BAQLI jintuża f’din it-taqbila:

     Baqqa baqlija
     Toqtolni f’lejl
     ’Ma nagħmel mija

BAQQA    Parasit li jgħix billi jerda’ d-demm tal-annimali u tal-bniedem. Idj: ‘Ħiemed qisu baqqa’ – rif. għal xi ħadd li għad li jidher kwiet ikun qed ibixkel minn taħt. Ing. tic.

BAQRA   Kontenitur tal-fuħħar li kien jintuża biex iżomm fih l-ikel sħun, eż., xi fenek imsajjar bl-istuffat.  Dan il-kontenitur kien maħdum f’forma ta’ ċilindru mimdud u jserraħ fuq erba’ saqajn. F’naħa ta’ dan iċ-ċilindru hemm bħal ras żgħira, li jxebbhuha ma’ dik ta’ baqra, u bħal denb in-naħa l-oħra. Il-kontenitur jinqabad mir-ras u mid-denb biex dak li jkun ma jismotx idejh.

BAQTA   Il-ħalib meta jkun qisu krema li jagħqad waqt il-proċess tat-tisjir tal-ġobon jew tal-irkotta. Il-ħalib jagħqad meta jissaħħan u jiżdied miegħu l-qtar tat-tames. (It-tames hu dak il-qtar li jittieħed mill-istonku tal-ħaruf li jkun għadu qatt ma ħa xejn ħlief il-ħalib tal-omm). Idj: i.) ‘tari baqta’ – tingħad għal xi ikel bnin, bħal laħam tari ħafna, idj: ii.) Baħar baqta – baħar kalm ħafna, ngħidu wkoll, qisu żejt. Fid-Damma, A. de S. jgħid hekk: baqta msajra darbtejn, ricotta. Ing. curdled milk.

BARABANDATA   Brikkunata, logħob minn taħt bħal meta bniedem jipprova jqarraq b’ieħor. Għemil magħmul b’makakkerija li bih ibati ħaddieħor. Għajxien bil-qerq jew inkella billi wieħed jittallab mingħand bosta nies. Tal. birbantata jew v. birbantare; aġġ. birbante – M. bniedem diżonest.

BARABBA / BARABASS   1. Kandelabru bi ħmistax-il xemgħa wżat fiċ-ċelebrazzjonijiet liturġiċi tal-Ġimgħa l-Kbira. Dan il-kandelabru kien jinxtegħel għall-Erbgħa tat-Tniebri il-Ħamis ix-Xirka u f’jum il-Ġimgħa l-Kbira. Waqt l-Uffizzju tal-Matutin, imsejħa l-‘Lamentazzjonijiet’ ta’ Ġeremija, ix-xemgħat fuq il-barabba jintfew, waħda wara ‘l oħra sakemm tasal l-aħħar xemgħa tan-nofs li tissimbolizza lil Kristu. Waqt il-funzjoni jkunu rreċitati disa’ Salmi u l-Uffizzju tal-Lawdi li fih ħames salmi. Għall-aħħar antifona tal-Benedictus kien jibqa’ xemgħa waħda biss mixgħula. Wara l-antifona din ix-xemgħa kienet tinqala’ mixgħula u tittieħed wara l-altar. Din id-drawwa nqatgħet għaliex is-Salmi tal-Uffizzju ma baqgħux ħmistax imma saru sitta. 2. L-isem komuni ta’ pjanta. (Is. xj. Verbascum thapsus). tip ta’ pjanta li tikber sa żewġ metri. Din għandha użu mediċinali biex tittratta s-sogħla u anki l-feriti fil-ġilda. Ing. Great mullein. L-oriġini etim. hi dubjuża. Jista’ jkun li l-kandilabru li jissemma hawn ħa l-isem minn din il-pjanta għax jixbahha bil-forma piramidali tiegħu. Bit-Tal. il-pjanta hija magħrufa bħala barabasso. Ara: SALMI. Sors: E.S.I.

BARBA    Fl-antik, dan l-appellativ kien jirreferi għaz-ziju, ħu l-omm. Oriġ. Tal. / Lat.  Din il-kelma jużaha anki Dante fid-Divina Commedia (1308 – 1321) – ‘Paradiso’ 19, 136.  Bil-Lat. Barbas jew Barbanus – M. ziju. Ara: GĦAMM. Jagħtiha wkoll F. Vella (1843). Fil-ktieb Manwel Magri – Ħrejjef Missirijietna, paġna 15, (1994), l-awtur Gorġ Mifsud Chircop jagħti t-tifsira ta’ din il-kelma bħala nannu.

BARBAR    Kelma li kienet tingħad lit-tfal biex ifehmuhom li se jeħduhom x’imkien. Eż: ‘Toni, immorru barbar?’ oriġ. etim.  M. ‘barra barra’, xi mkien ’il bogħod.

BARBARIJA   Mis-seklu sbatax sas-seklu għoxrin, il-kosta tal-Afrika ta’ Fuq, mill-Marokk sal-Libja, kienet magħrufa bħala il-Kosta tal-Barbarija. Dak iż-żmien il-qawwiet marittimi Ewropej kienu jsalpaw regolarment fil-Mediterran biex jattakkaw il-kursara tal-ibliet tal-Afrika ta’ Fuq, eż., Tunis, l-Alġier, Tripolitana, Ġerba u Bona. Oriġ. barbaroi kienet rif. li taw l-Ewropej lin-nies li ma kinux jitkellmu l-lingwa Griega jew Latina. Fatt li hu msemmi wkoll fl-episodju tan-Nawfraġju ta’ San Pawl f’Malta (Atti 28.) meta San Luqa jirriferi għall-Maltin bħala barbaroi. L-istess, in-nies tal-Afrika ta’ Fuq kienu magħrufa bħala Barbari għaliex l-ilsien tagħhom kien stramb għall-aħħar f’widnejn il-popli l-oħra tal-Mediterran. It-tribujiet tal-muntanji fil-Marokk jissejħu beriberi. X’aktarx din il-kelma ġejja mill-Għ. bar-bar li tfisser tgedwid (onom.)

BARBAZZAL    1. Ġiżirana, aktarx tad-deheb, twila u rqiqa li ddur kemm-il darba mal-għonq u tinżel fuq is-sider. Il-barbazzal hu wieħed mill-ornamenti personali li jingħataw bħala rigal lit-tfal mill-qraba tagħhom, l-aktar minn dawk ta’ ġewwa, biex iservi bħala wirt kif ukoll investiment. L-istess nom ġieli jirriferi għaċ-ċinga tad-deheb li magħha jiddendel l-arloġġ tal-but. Din però, tissejjaħ ukoll, polka. 2. Iċ-ċinga tal-ġild li tinżel taħt geddum iż-żiemel jew bhejjem tal-ġarr biex biha dawn ikunu mliġġma mir-rikkieb. Hawn min jgħid li t-tul tal-barbazzal għandu jkun speċifikament ta’ 50 ċm. Sqal. barbazzali / varvazzali.      

BARBETTA    1. Ċima li tintefa’ mill-barklor biex jorbot id-dgħajsa tiegħu mal-moll. Ing. painter, a rope used on a boat for tying up. 2. Fil-fortifikazzjonijiet dan in-nom jirriferi għal biċċa blata, ġebla wiesgħa’ mqiegħeda wara l-AMBREŻUNA biex minn fuqha jkun sparat il-kanun. 3. Waħda minn par barbetti, jiġ. dik il-parti tax-xagħar li tinżel fuq quddiem u aktar ‘l isfel mill-widna. Sors: E.S.I. V.B. u J.A.

BARBIER  Sal-bidu tas-seklu għoxrin ix-xogħol tal-barbier, ma kienx dak li jaqta’ x-xagħar, iżda kien dak li jqaxxar il-leħja u jagħmilha wkoll ta’ dentist. Dak li jaqta’ x-xagħar kien il-parrukkier, li oriġ. kien ukoll dak li jbigħ il-parokki. Il-ħanut tal-barbier kienu jsibuh bħala ‘l-ħanut tal-leħja’ għax hemm in-nies kienu jmorru l-aktar biex iqaxxru l-leħja u mhux biex jaqtgħu xagħarhom. G.B.F. (1845) jgħid hekk: chi esercita le basse chirurgie. Barber, surgeon. Interessanti li fid-dinja Musulmana, il-barbier kien ukoll dak li jagħmel iċ-ċirkonċiżjoni fuq it-tfal. Ara: Il-Praspar – Miktuba minn Dun Xand Cortis ta’ Ġorġ Mifsud, p. 149.

BARBUT   Tip ta’ fifra. M.A.V. (1796) […] flauto rustico […].

BARDAXXA / BARDAXA   (pl. bradax) Qaħba. Kelma oħra għall-istess nom hi ‘żagħka’. Bniedem żagħżugħ jew żagħżugħa li jgħix ħajja ħażina mingħajr skrupli; nies ta’ bla mistħija. Etim. Sqal. bardascia li tfisser l-istess. G.B.F. (1845) jagħtiha dejjem fil-maskil biex jispjega wieħed ta’ karattru ħażin. A rogue; a dissolute fellow.

BARDGĦA / BERDGĦA    Din hi dak ix-xedd tal-ġild li jitqiegħed fuq dahar il-bhima. J.A. jsejħilha bl-Ing., pack saddle. Skont E.S.I. din hi d-drapp li tidħol bejn is-sarġ u għonq jew dahar il-bhima. Ara: Ġ. Gatt, (Qiegħda fuq il-Ponta ta’ Lsieni). 

BARDNELL   Il-lasta twila mimduda li żżomm il-buq tal-opra tal-baħar min-naħa ta’ fuq, fuq kull naħa tad-dgħajsa, mill-poppa sal-pruwa. Fuq il-bardnell titwaħħal il-battusa biex fiha jidħol l-iSKALM. Ara: OPRI TAL-BAĦAR.

BARJOL  / PARJOL   Is-saqaf tal-injam fuq it-tromba tal-mitħna tar-riħ, bħal forma ta’ lembut jistrieħ wiċċu ’l isfel. Dan ikun miksi bil-qatran biex l-ilma tax-xita jiżloq minn fuqu. Il-barjol iserraħ fuq l-istrinġi biex meta dan jiddawwar minn ġewwa t-tromba, il-barjol idur ukoll u miegħu jiddawru l-qlugħ fid-direzzjoni tar-riħ. Ara: L-Imtieħen tat-tħin tal-Qamħ fil-Gzejjer Maltin, Clifford Vella.

BARJOLA / BIRJOLA   Beritta żgħira; berittin bil-ġummiena bħal tal-MILSA. Qawl: Il-fartas la tmisslux il-birjola – jiġ. wieħed għandu joqgħod attent li bil-kliem u l-aġir tiegħu ma jikxifx id-difetti ta’ ħaddieħor. Skont M.A.V. (1828) li tkun qargħi kien ta’ mistħija għaliex għax dak li jkun jixxebbah mal-BONAVOLJI li kienu jqaxxrulhom xagħarhom QARABASIRA. Skont M.A.V., il-bonavolji kienu nies mill-agħar u għaldaqstant ma tantx kienet xi ħaġa mixtieqa li wieħed jitqabbel magħhom.

BARKATA   1. Kwantità ta’ materjal, norm. merkanzija kemm timla’ dgħajsa. 2. Miżura ta’ volum fil-kostruzzjoni li titqies bħala tlittax-il kantun. E.B. Vella,  fil-ktieb tiegħu, Storja tal-Mosta Bil-Knisja Tagħha, jikkwota mill-arkivji meta jgħid hekk: ‘…niltaqgħu mal-ħaddiema li kienu jiġbdu l-katina, li kienu mħallsin bi 3 karnijiet (2½d) għal kull barkata [ġebel] li jtellgħu.

BARKAZZA     Dgħajsa magħmula tawwalija u b’saħħita. Barkun. Ċatra jew dgħajsa tas-salvataġġ. Sors: E.S.I. u G.B.F. (1845). Tal. barcazza.

BARKLOR   Bniedem li jaħdem fuq il-baħar.  Qaddief.  Idj: ‘Tah daqqa tal-barklor’ – daqqa bil-moqdief. Tal. Barcalora.  v. IMBARKA:  Tela’ fuq bastiment kemm jekk baħri kif ukoll inkella bħala passiġġier. Tal. barca – M. mirkeb. Ara: ‘Drawwa Mill-Birgu: Tal-Barklori’, ta’ Anton Attard, fil-ktieb, Folklor, ed. Guido Lanfranco, pp. 4-6.

BARKUN    Pontun; ċattra tal-ħadid. Fir-regatta, il-barkun kien jimmarka l-post fejn tispiċċa l-korsa. Idj: ‘It-tiġrija sal-barkun’ – jiġ. l-importanti fit-tellieqa hu dejjem min jasal l-ewwel u mhux min jiġri l-aktar. Tal.  barcone; chiatta; battello.

BARMA    Tagħwiġa, liwja. Tingħad fil-frażi ‘tagħtu barma fl-istonku’, jiġifieri qabdu uġigħ ta’ żaqq; jew ‘dak għandu barma!’ jiġ., m’aħniex mentalment. A. de S. jagħti wkoll, NIEQES BARMA  Uomo di poco talento. (A. de S. fid-Damma).

BAROKKA, ARKITETTURA  Il-kelma Barokk tirriferi għal stil ta’ arti jew kultura partikulari tal-letteratura, mużika, arkitettura, eċċ. li nħolqot u żviluppat fis-seklu sbatax. Biss, l-ewwel darba li ntuża dan l-appellattiv kien fis-seklu tmintax, pjuttost b’mod derogattiv, biex ikun imfisser dan l-istil meqjus bizzarr, eċċessiv u stramb għax dak iż-żmien, għall-ewwel bosta kienu jaraw l-arti Barokka bħala arti redikola. L-arkitettura ta’ stil Barokk kienet introdotta f’Malta fl-1638, meta Francesco Buonamici sebbaħ il-Knisja tal-Ġiżwiti fi Triq il-Merkanti, il-Belt, b’dan l-istil. L-arkitettura Barokka tixxebbah max-xenarju ta’ palk, b’disinji ta’ pilastri, kolonni u simboli ta’ weraq, arzell, skrolli, figuri umani, eċċ.  F’Malta, wara Buonamici, komplew diversi artisti fl-arti Barokka, eż., Lorenzo Gafà, Romano Carapecchia, Francois De Mondion u oħrajn. Mattia Preti li kien pittur u arkitett, biddel il-ġewwieni tal-knisja monastika tal-Ordni ta’ San Ġwann minn waħda sempliċi, għal waħda ta’ stil Barokk majjestuż. L-arkitettura Barokka wara nfirxet ma’ Malta u Għawdex kollha u baqgħet popolari anki sas-seklu għoxrin. Intant, bil-Portugiż il-kelma barroco tfisser perla ineguale. Ara: L-Arti Barokka F’Malta ta’ Keith Sciberras; 5000 Years of Architecture in Malta ta’ Leonard Mahoney; Baroque Churches in Malta ta’ Conrad Thake; Maltese Baroque, Ed. Giovanni Mangion.

BARR   Art xagħrija u selvaġġa. Art ’il bogħod mill-abitat. Raba’ mitluq, fis-sens li mhux maħdum. L-istess aġġettiv jirriferi għall-pajjiżi tal-Afrika ta’ Fuq, l-aktar lejn il-Magreb. ĦAMIEM TAL-BARR Imsejjaħ hekk għax hu tajr li jiġi mill-Afrika ta’ Fuq.  BIN IL-BARR  Tħajjira dispreġġjattiva għal xi ħadd li hu bla manjieri; xi ħadd li mhux ta’ man-nies. FARD IL-BARR Barri selvaġġ; rif. ġen. għall-barrin li jkunu impurtati mill-Afrika ta’ Fuq. Insibu wkoll: bies tal-barr; bużbież tal-barr; fidloqqom tal-barr, eċċ. Sorsi: J.A. u E.S.I. Fl-istorja ‘Il-għali jkun imsiefer’,Temi Zammit jgħid hekk:…’u f’dan il-barr fejn ser issib ħaddied suret in-nies?’ … (Sors: il-Malti, Marzu, 1933.) Bl-Għarbi, barr tfisser ukoll, deżert.

BARRADA  (pl. brared) 1. Kontenitur tal-fuħħar li fih kien jintrefa’ l-ħobż u affarijiet oħra tal-ikel. Dan il-kontenitur seta’ anki jimtela bl-ilma. G.B.F. (1845) jagħtiha wkoll bħala ‘ġjarra’ jew ‘ġjarrone’. 2. Qoffa tas-simar li titniżżel fil-baħar mis-sajjieda biex iżżomm il-ħut ħaj / frisk fiha. Sors: Kalepin u E.S.I.

BARRAKKA  1. Kamra jew dar żgħira li sservi ta’ kenn mix-xemx jew ix-xita. Kostruzzjoni temporanja ta’ kull xorta. BARRAKKA Ta’ FUQ u l-BARRAKKA Ta’ ISFEL  Il-ġonna tal-Barrakka ta’ Fuq u tal-Barrakka ta’ Isfel li jagħtu fuq il-Port il-Kbir, magħrufa hekk għax oriġ. kellhom bħal-loġġa msaqqfa kull wieħed, biex toffri kenn lil min irid igawdi l-arja u l-veduta tal-Port il-Kbir. Il-Barrakka ta’ Fuq kienet mibnija fi żmien il-Kavallieri biex dawn setgħu jgħaddu ż-żmien liberu tagħhom hemm. Il-Barrakka t’Isfel ġiet żviluppata fi żmien l-Ingliżi. Biss, skont sors li ltqajt miegħu dan l-aħħar, din kienet tissejjaħ La Barracca antica, bħallikieku din kienet mibnija qabel il-Barrakka ta’ Fuq. (Jinħtieġ aktar tiftix. Qawl: Għal min għandu jmut bil-pesta m’hemmx barrakka għalih – jiġ., inutli tieħu ċerti rimedji meta tkun wasalt fl-aħħar ta’ ħajtek. Dan il-paragun oriġina mill-fatt illi fi żmien il-pesta dawk infettati kienu jinżammu f’iżolament fi kmamar żgħar mibnija apposta, magħrufa bħala barrakki biex ikunu f’iżolament u l-mard ma jinxterridx.  Tal. Barracca: costruzione in legname, facilmente smontabile. sors etim. E.S.I.  2.  Binja minn fejn jitqassmu l-paljijiet tat-tiġrija tradizzjonali magħrufa wkoll bħala t-TRIBUNA. Hemm struttura bħal din taħt is-Saqqajja, ir-Rabat ta’ Malta u oħra r-Rabat ta’ Għawdex.

BARRIERA    1. Il-post minn fejn jitqatta’ l-blat biex minnu jittieħed materjal bħal ċnagen u ramel tal-franka, żrar u ċagħaq taż-żonqor, eċċ. 2. Oġġett, bħal ċint diviżorju li jifred parti minn oħra. Hekk tissejjaħ it-triq tax-xatt fejn il-Pixkerija (1937) li issa għalqet, għaliex il-binja ta’ ħdejha kienet isservi ta’ parlatorju – sala fejn wieħed seta’ jikkomunika man-nies ta’ abbord meta dawn jinżlu mill-bastiment biex jiltaqgħu ma xi ħadd biex b’hekk iżommu mar-regoli tal-kwarantina. Hemm kienet ittellgħet barriera tal-injam biex il-parlatorju jkun iżolat bħala prekawzjoni minn xi tixrid ta’ infezzjoni, l-aktar mill-mard epidemiku, bħall-pesta jew il-kolera. Ara:  PARLATORJO.

BARUMBARA   Kmajra li ħafna drabi tinbena fuq il-bejt tar-razzett jew tad-dar, biex fiha jinżamm il-ħamiem. Ġieli l-barumbara tkun mibnija għaliha u jkollha fuq u isfel. F’dan il-każ il-ħamiem joqgħod fil-parti ta’ fuq fejn ikun hemm il-GOR, jiġifieri ġarar imtaqqbin minn fejn il-ħamiem ikun jista’ jidħol u joħroġ. Il-barumbara jkollha wkoll qisu bokkaport żgħir għal barra. Sors: Anton F. Attard. Etim. Sqal. palumbara.

BASKAL BAYLON, SAN   Proprjament, dan il-qaddis Spanjol kien jismu Pascual Baylon (1540 – 1592). Dan kien ajk tal-Franċiskani Minuri, u kien devot ħafna tal-Ewkaristija. Hu protettur tar-ragħajja kif ukoll tal-Kungressi Ewkaristiċi. Biss, f’Malta kellu ċerta devozzjoni l-aktar min-nisa tqal. Anki f’sitwazzjonijiet oħrajn kienu jitolbu lil dan il-qaddis. Pereżempju, fit-Tieni Gwerra Dinjija, kien hemm min jgħid din il-ġakulatorja: ‘San Baskal Baylon qajjimna mal-BALOMBA bomm’. (G. Lanfranco, 2017).  

BASSAR     Wieħed li jaqra l-futur. Din il-kelma nsibuha fil-ħrafa ‘L-Erba’ Snajja’, li Patri Manwel Magri kien ġabar u li jirrakkonta fil-kitba tiegħu. Il-protagonist tal-ħrafa, żagħżugħ li telaq mid-dar biex ifittex ix-xogħol, jiltaqa’ ma’ klikka nies u saqsiehom, ‘X’inhi s-sena tagħkom?’… u dawk qalulu ‘Aħna bassarin’. Ara: Manwel Magri, Ħrejjef Missirijietna, Ġorġ Mifsud Chircop, p. 52.  Ara: VEĠĠENT.

BASTARDELL   Ktejjeb li fih jinkitbu xi notamenti żgħar; dan kien jintuża l-aktar min-nutara. Registru żgħir. Etim. Tal. bastardello. Sors: E.S.I. u J.A.

BASTJUN   Għalkemm fil-lingwaġġ komuni dan ifisser kull tip ta’ ħajt ta’ difiża, din il-kelma tirriferi speċifikament għal dik il-parti tal-fortifikazzjoni fejn is-sur ikun imżaqqaq ’l barra aktar mill-bqija tas-swar. Il-forma ta’ din l-istruttura  kienet ta’ siwi kbir biex tiddefendi l-bqija tas-swar tal-madwar.

BATAL   Aġġ. li jirriferi għal xi ħaġa bla użu jew bla siwi.  JIBTAL  v. Meta bniedem ikun qiegħed jagħmel BTALA – jiġ., ma jaħdmix u għaldaqstant ikun qiegħed x’aktarx jgħaddi ż-żmien fil-ħela. Il-kelma ‘batal’ ma għadhiex tintuża, biss ngħiduha meta nikkwotaw it-tieni Kmandament; hawn tintuża bħala partiċipju attiv: ‘La ssemmix l-isem t’Alla fil-batal.’ – jiġ., la ssemmix l-isem ta’ Alla mingħajr bżonn. Fost il-Maltin dan il-kmandament jinkiser ta’ spiss minn bosta meta biex jisfugaw jesprimu l-korla tagħhom billi jsemmu lil Alla. Interessanti li fid-dinja Għarbija  Musulmana, l-isem t’Alla jissemma il-ħin kollu, biss, dejjem b’mod ta’ tifħir u b’rispett kbir. Sors: E.S.I.  BATTAL  Bniedem qiegħed, li mhu qed jagħmel xejn. Qawl: Il-ħaddiem jitma’ lill-battal. L’operaio da a mangiar l-ozioso. (M.A.V. 1828).

BATRA    1. Appel. / aġġ. fem. għal xi wħud mill-annimali tal-irziezet, eż. ż-żwiemel, dwieb jew mogħoż li jkollhom denbhom qasir. BATAR v. L-azzjoni ta’ meta wieħed jaqta’ il-ħabel jew denb ta’ annimal biex iqassru. Kelb b’denbu maqtugħ kienu jgħidulu IBTAR; kelba tissejjaħ batra. 2. Marda (Moniliasis) li biha t-trabi tal-ħalib jitilgħulhom ponot ħomor fl-ilsien u fis-saqaf ta’ ħalqhom. Fl-antik kienu jaħsbu li din il-marda kienet toħroġ meta t-trabi jerdgħu l-ħalib tal-omm, hekk kif din tkun kielet ikel ĦARR.

BATTALL    Ħabbata tal-bieb (G.B.F. (1845). Etim. battaglio jew battente.

BATTENT     1. Bieba żgħira ta’ tieqa. 2. Il-ħanek tal-bieb, jiġ., it-tarf tul l-bieb kollu li jaħbat mal-battent l-ieħor meta l-bieb jingħalaq b’mod li jiffittja preċiż u b’hekk iż-żewġ bibien jagħlqu sew ma’ xulxien. (Ing. rebate). Mit-Tal. battente.

BATTERIJA  Terminu militari li jirriferi għal tip ta’ fortizza żgħira, imdawra bl-ambreżuni fejn jkunu ippustjati l-kanuni. Din it-tip ta’ fortizza kienet tkun ippożizzjonata viċin ħafna tal-kosta biex tiddefendi lill-inħawi minn xi attakk tal-għadu li jittanta jinżel l-art minn fuq il-bastiment. Minħabba l-livell tal-batterija hekk qrib il-baħar, il-kanuni kienu f’pożizzjoni tajba biex jimmiraw u jolqtu l-bastiment billi jinfdu il-BUQ tal-ġifen. Tal. battere –  M. iħabbat, jattakka u jegħleb f’sens militari.

BATTUM     1. Taħlita ta’ xaħx, ġir u deffun magħġuna bl-ilma biex tipproteġi s-saqaf, l-art  jew il-ħitan mill-ilma tax-xita. Qab. ma’ BATTAM – v. eż., bajjad il-ħajt ta’ bir eċċ., biex dan iżomm l-ilma milli jippenetra il-pori tal-blat.  2. n. Demel li jintefa’ fir-raba’ miżrugħ biex l-art tkun aktar fertili. Sorsi: J.A. u E.S.I.

BATTUSA    Injama iebsa, bħal ċinta, li fuqha jserraħ il-moqdief tad-dgħajsa. Il-battusa sserraħ fuq il- BATTENT. Il-battusa jkollha toqba fil-wiċċ li fiha jidħol l-iSKALM. Ara: OPRI TAL-BAĦAR.   

BAWXATA    1. Attività li mhux suppost għanda ssir, biss issir xorta waħda minn taħt jew kif ngħidu, minn wara dak li jkun; skappatura. Ħarġa ta’ bosta nies f’daqqa li jkunu se jħawdu xi ħaġa bejniethom. Xalata li fiha jsir minn kollox, dak li hu permess u dak li mhuwiex. Kelma li ġejja mill-Għ. bawxa, li tfisser storbju ta’ nies li jkunu miġbura f’daqqa. 2. Il-Piccolo Dizionario (1843) jispjegaha bl-Ingliż bħala ‘picnic’, jew ikla ta’ nofsinhar bejn bosta nies.

BAXÀ / BAXAN     Ara:  PAXÀ.

BAXX   Kienet tintuża żminijiet ilu, meta joffrulek toqgħod bilqiegħda, ‘Oqgħod baxx!’

BAŻILIKA    Fi żmien ir-Rumani Il-bażilika kienet il-binja tal-qorti. Billi f’din il-binja kienu jiltlaqgħu ħafna nies, l-Insara ta’ żmien bikri għażlu din il-kelma bħala titlu addattat għall-ewwel knejjes fejn kienu jinġemgħu ħafna nies. Fil-Knisja Kattolika jeżistu biss erba’ bażiliki maġġuri, li kollha kemm huma jinsabu f’Ruma, u li fihom hemm is-sede tal-Papa. Il-bażiliki l-oħrajn kollha daqs 1400, imxerrda madwar id-dinja huma kollha bażiliki minuri u titulari, u aggregati ma’ waħda jew oħra minn dawn l-erbgħa maġġuri. Fil-gżejjer Maltin hawn ħmistax-il bażilika minuri; ħamsa minnhom jinsabu f’Għawdex. Dawn jidhru hawn taħt b’sekwenza kronoloġika skont meta ġew onorati b’dan it-titlu:

Tas-Salvatur, Ħal-Lija
Tal-Porto Salvo, il-Belt, (1816)
Tal-Madonna tal-Karmnu, il-Belt, (1895)
It-Twelid tal-Madonna, L-Isla, (1921)
Maria Bambina fix-Xagħra, (1967)
Is-Santwarju Ta’ Pinu, l-Għarb, (1935)
Santa Liena, Birkirkara, (1950)
San Ġorġ, ir-Rabat, Għawdex, (1955)
Parroċċa tal-Għarb iddedikata lill-Viżitazzjoni, (1967)
San Pietru u San Pawl, in-Nadur (1967)
Tad-Duluri, Ħaz-Żebbuġ
Tal-Patroċinju, f'Wied il-Għasri (1760)
Assunzjoni, il-parroċċa tal-Mosta(2019)
Kristu Re, parroċċa tar-Raħal Ġdid (2020).

Il-bażiliki huma rrappreżentati b’karatteristiċi simboliċi li jindikaw it-titlu u d-dinjità tagħhom. Dawn is-simboli jistgħu ikunu: is-salib b’żewġ traversi il-frontispizju barra l-knisja; it-tribuna (it-tużell imwieżen minn kolonni tal-irħam mibnija madwar l-artal maġġur);  Fuq il-presbiterju ikun hemm ukoll l-umbrellun, bil-qanpiena żgħira mdendla, magħrufa bil-Lat. bħala, tintinnabulum).          

         

BAŻILISK   1. Is. xj. Basilicus mitratus. Ħanex kbir li jixbah is-serp. Dan jgħix l-aktar fuq is-siġar. 2. Appel. għal bniedem ikrah jew ta’ sura ta’ manigold; bniedem ta’ qilla. 3. Tip ta’ kanun kbir li kien jintuża biex jispara l-balal kbar u b’saħħithom li bihom kienu jkissru s-swar. Fl-Assedju l-Kbir, l-armata Torka kellha mill-inqas erbgħa minn dawn il-bażiliski. Kienu jissejħu wkoll: petriere – jiġ. dawk li jisparaw il-balal tal-ġebel.

BAŻINA   Għaġin magħmul għasida. Etim. Għ. ikel imsajjar b’mod li jsir qisu soppa magħquda. Bit-Taljan  bazzinai tirriferi għal tip ta’ soppa li kienet tittiekel mill-iskjavi ta’ fuq ix-xwieni.

BAŻLOKKU     1. Ġugarell tat-tfal bħal żugraga. 2. Fig. Tifel oħxon wisq. Tal. bislocco, stravagante. Moneta di provenienza orientale in corso del sec. XVI.

BAŻOKK/A    Persuna li għandha devozzjoni kbira lejn it-twemmin reliġjuż tagħha. Appel. norm. għal xi mara li tkun temmen biss f’dak li hu sew għaliha u tittratta l-opinjoni ta’ ħaddieħor bħala inferjuri jew ħażina. Wieħed li f’għajnejn in-nies ikun irid jidher li hu qaddis, biss minn taħt ikun qiegħed ibixkel. Bniedem ipokrita. Dan l-appel. ġej mit-Tal. bizocche – M. nisa li ma jiżżewġux u li jinkitbu bħala Terzjarji; nisa lajċi ta’ devozzjoni kbira, biss li ma għandhomx il-voti tas-sorijiet. Dawn ifittxu li jgħixu ħajja ta’ kastità u talb u jsegwu b’reqqa kbira kull obbligu liturġiku. Carmel Cassar, fl-artiklu tiegħu ‘Popular Perceptions and Values in Hospitaller Malta’ (Hospitaller Malta, p. 462), isemmi li fis-sena 1667, fil-parroċċa tal-Portu Salvu, il-Belt, kien hemm miktuba dsatax-il bizocche minn popolazzjoni femminili ta’ 2,074. Ara: TERZJARJU.

BAŻUTU,  TAL –    Rif. jew laqam ġeneriku, li fl-antik kien mogħti mill-Maltin lil xi ħadd ta’ razza sewda. Dan l-appel. oriġina meta fit-Tieni Gwerra Dinjija kienu stazzjonati f’Malta, nies suwed mal-militar Ingliż, li inġabu biex jgħinu fl-operazzjoni tal-iżbark tal-Alleati fi Sqallija (Operation Husky). X’uħud minn dawn is-suldati suwed kienu ħadmu fuq ir-runways fl-ajruport ta’ Ħal Luqa u Ta’ Qali. Xi wħud minnhom kienu stazzjonati lejn Ħaż-Żebbuġ, oħrajn lejn Ħal Lija. Espr: ‘Għandu xufftejh bħal tal-Bażutu’, jiġ. bħal xi ħadd minn Basutoland. Fl-1884, Basutoland, kien territorju vast fl-Afrika t’Isfel, li kien ġie kkolonjalizzat mill-Gran Brittanja. Meta fl-1966, dan il-pajjiż ħa l-indipenenza, beda jissejjaħ Lesotho. Ara: The People’s War Malta: 1940 / 1943, ta’ Laurence Mizzi, (1998).

BAŻUŻLU    Rif. għal xi tfajjel li jkun maħbub ħafna mill-familja tiegħu. Tifel imfissed. Illum dan it-terminu jintuża b’mod dispreġġjattiv għal xi ħadd li jkun midħla sew ta’ xi nies fil-poter li mingħandhom jieħu dak li jrid għax ikun iffavoriġġjat. Sqal. basusulu – Tal. grazzosetto. Beżużlu, tifel grazzjuż. M.A.V. (1796): carezze per bambini o animali domestici. It. carino, bellino.

BAŻWA   Fetqa minn fejn toħroġ il-musrana. Ernja. Espr. ‘Waqgħetlu l-bażwa…’. Meta l-imsaren ma jibqgħux fil-borża, iżda jibdew joħorġu u jimbuttaw iż-żaqq ’il barra. Idj: ‘Dak li qed jagħmel kollu żejt fil-bażwa’ – jiġ. li r-rimedju biex tissolva s-sitwazzjoni hu wieħed bla siwi, daqs li kieku wieħed jindilek biż-żejt biex ifejjaq l-ernja għax dan ma jiswiex ġid. Ara:  ĠISEM Il-BNIEDEM.

BAŻŻAR     Min ibażżar. Dak li jraxxax id-demel fl-għalqa bħala fertilizzant. Wieħed li jbigħ il-ħwawar. v. Demmel jew żara’ l-bżar. Bħala nsibu l-kelma bazaar. Sors: E.S.I. To manure to dung. Sors:  G.B.F (1845).

BAZIZJI   Fil-ktieb tiegħu, Rajt Malta Tinbidel, Vol. 1, Herbert Ganado jgħud li l-bazizji kienu tip ta’ biskuttini li nħolqu minn dulċier mill-Furjana magħruf bil-laqam Ta’ Żerrek. Nafu li dan kellu ħanut fix-xatt tas-Sliema. Ganado jgħid li lejn l-aħħar tas-seklu dsatax kien hawn f’Malta Enrichetta Basisio, primadonna b’vuċi u figura sabiħa. Din kienet għamlet żmien tkanta fit-Teatru Rjal. Dan id-dulċier, kien affaxxina ruħu minn din il-primadonna, u kien beda jżejjen kwalità ta’ biskuttini bil-ġelu aħmar forma tal-ittra B, ad unur ta’ din il-primadonna. L-istorja ta’ kif dawn il-biskuttini ngħataw dan l-isem titqabbel minn Ganado mal-oriġini tal-Peach Melba tip ta’ ġelat tal-vanilla mħallat mal-ħawħ u bil-ġulepp tal-lampun (Ing. raspberry). Ganado jgħid li l-Peach Melba hi msejħa hekk wara li fl-1892, is-soprano Awstraljana Nellie Melba kienet żaret Londra. Id-dulċier ta’ Savoy Hotel fejn kienet alloġġjata, Auguste Escoffier, ivvinta din id-deżerta u taha dan l-isem ad unur ta’ din is-soprano. Jidher għaldaqstant li d-dulċier Ta’ Żerrek tħajjar jagħmel l-istess. Skont Ganado, il-bazizji kienu saru popolari ħafna u jinbiegħu sa żmien it-Tieni Gwerra Dinjija. Ara: Rajt Malta Tinbidel, l-Ewwel Ktieb, pp. 32, 33.

(I)BBLAKKA   Verb li jintuża fl-espr. ‘ibblakka ż-żarbun’. Dan il-verb ġej mill-verb Ingliż, to blacken (f’dan il-każ, to polish shoes in black). Ta’ min wieħed jirrimarka li fid-dizzjunarju ta’ G. B. Falzon, li kien ippubblikat fl-1845, fost  eluf ta’ kliem li nsibu fih, dan hu l-uniku verb li hu misluf mill-Ingliż (jiġ., loan word). Imbagħad hemm kelma oħra biss, in-nom jew aġġ. smitch (ara: SMAĊTU. Dan jindika kemm sa 45 sena wara li l-Ingliżi tefgħu l-ankri f’Malta, il-Malti mitkellem ftit li xejn kien għadu mimsus minn kliem ta’ oriġini Ingliża. Mhux ħaġa tal-iskantament li din l-ewwel kelma li qatt ħadna mill-Ingliż għandha hi marbuta mad-dinja tal-militar għax din kienet x’aktar parti mil-lingwaġġ li s-suldati Maltin fir-riġmenti Ingliżi tgħallmu bilfors. f’Malta sa dak iż-żmien iż-żraben kienu xi ħaġa ta’ lussu li jilbisuhom n-nies għonja biss. Jista’ jagħti l-każ ukoll illi din il-kelma tkaxkret mill-Ingliż għal Malti minħabba li fil-Malti kien jeżisti l-aġġ. IBLAQ, għall-kulur iswed b’tebgħat bojod.

BEABÀ   Rif. għall-aktar suġġett sempliċi li wieħed għandu jitgħallem meta jmur l-iskola. Espr. ‘għadu fil-beabà’ – jiġ. għadu qed jitgħallem l-alfabett. Espr. ‘ma jafx beabà’ – jiġ., il-persuna għadha innoċenti fil-ħsibijiet tagħha, bħat-tfal, u ma taf xejn dwar l-affarijiet essenzjali tal-ħajja. Sors: E.S.I.

BEATI PAOLI   Idjoma popolari li nħobbu nużaw aħna l-Maltin hi: ‘Tah daqqa, jew, tah waħda tal-Beati Paoli’. Din il-frażi għandha oriġini interessanti, u turi l-kuntatt kulturali bejn il-Maltin u l-Isqallin matul is-sekli li għaddew. Min kienu l-Beati Paoli? Skont il-folkor Sqalli, il-Beati Paoli kienet speċi ta’ fratellanza li b’xi mod antiċipat anki l-Mafja fl-istil u l-iskop tagħha. Jingħad bosta fuqha, biss il-verità hi li qatt ma nstabu provi bil-kitba li juru li din l-għaqda kienet verament teżisti. Din il-konfraternità kienet deskritta u mogħtija laqta’ romantiċizzata fil-ktieb, I Beati Paoli, ta’ Luigi Natoli (1921). L-awtur jambjenta din is-setta f’Palermo tas-seklu sbatax u jpinġiha bħala għaqda ta’ nies li taħdem min taħt biex tgħin il-foqra, u fl-istess ħin tikkumplotta kontra l-awtoritajiet tal-pajjiż għax dawn kienu korotti. L-isem ta’ din is-setta ġieli kien assoċjat ma’ żminijiet antiki li jmorru lura sal-perijodu medjevali. Fost ħafna għajdut kienu jaħsbu li il-Beati Paoli kien bħal tribunal sigriet li kien jiġġustizzja n-nies u anki juża l-vjolenza bħala vendetta. Ir-raġuni l-għaliex ngħidu ‘tah daqqa tal-Beati Paoli’ mhix ċara biżżejjed. Biss nistħajjel li din il-frażi tirriferi għal xi daqqa b’saħħitha li wieħed kien jibqa’ taħtha. Kultant issib min juża l-espressjoni b’mod ieħor, eż., ‘tlajt telgħa tal-Beati Paoli, li jfisser li t-telgħa kienet twiela / wieqfa, tant li tgħejjik. Issib ukoll min jgħid, illum kilt ikla tal-Beati Paoli, jiġifieri, kilt ikla mill-aqwa. Ara: I Beati Paoli ta’ Luigi Natoli. Ara wkoll:  http://www.akkuaria.com/grandi_personaggi/beati.htm. 

BEATITUDNIJIET, IT-TMIEN    It-tmien beatitudni li Kristu ppritka fuq il-Muntanja (Matt. V.3.10). Kristu jikkonforta lil dawk li jbagħtu, jew neqsin minn xi ħaġa jew oħra għaliex dawn se jakkwistaw u jgawdu kif jixirqilhom jekk mhux f’din il-ħajja, fil-ħajja l-oħra. Jingħad li t-tmien ponot tas-Salib tal-Ordni ta’ San Ġwann jirrapreżentaw it-tmien beatitudnijiet, li kkwotati fl-Iskrittura hekk:

Ħenjin il-foqra fl-ispirtu, għax tagħhom hija s-Saltna tas-Smewwiet.
Ħenjin l-imnikkta, għax huma jkunu mfarrġa.
Ħenjin ta' qalbhom ħelwa, għax huma jkollhom b'wirthom l-art.
Ħenjin dawk li huma bil-ġuħ u l-għatx tal-ġustizzja, għax huma jkunu 
mxebbgħin.
Ħenjin dawk li jħennu, għax huma jsibu ħniena.
Ħenjin dawk li huma safja f'qalbhom, għax huma jaraw 'l Alla.
Ħenjin dawk li jġibu l-paċi, għax huma jissejħu wlied Alla.
Ħenjin dawk li huma ppersegwitati minħabba s-sewwa, għax tagħhom hija s-Saltna tas-Smewwiet.

Ara:  SALIB TA’ MALTA.

BEATU     Ara:  VENERABBLI, BEATU U QADDIS

BEBBUX    F’Malta jeżistu mat-tmenin speċi ta’ bebbux tal-art. Tmienja minn dawn huma endemiċi. Fost dan il-bebbux insibu:  L-għakrux, it-trajbu, bebbuxu nagħġa, bebbuxu mogħża u bebbuxu tat-Torok. Il-bebbux insibuh kultant bħala fossillu fil-blat, l-aktar bħala speċi tal-baħar. Fit-tempji preistoriċi instabet skultura fit-tafal tirrapreżenta bebbuxu komuni. Fil-fatt, il-forma tal-ispiral tant komuni fit-tempji megalitiċi setgħet ta’ bilħaqq kienet ispirata mill-istess karatteristika fuq id-dahar tal-bebbuxu li tant hu komuni fl-għelieqi u l-kampanja. Meta ngħidu li l-ispirall jissimbolizza l-ħajja li tispiċċa u terga’ tibda f’ċiklu li ma jispiċċa qatt, dan jipparaguna mad-disinn tal-ispiral li jidher fuq id-dahar tal-bebbuxu. L-għakrux li qisu jmut fis-sajf jidher mal-ewwel xita fil-ħarifa u b’hekk hu simbolu per eċċellenza taċ-ċiklu tal-ħajja li tkun reġgħet bdiet mill-ġdied. Aġġ. QATTUS BEBBUXI Qattus li jkollu kuluru jagħti fil-griż u mħallat b’kuluri oħra aktar skuri. Il-kelma Għ. għall-bebbux hi għakrux li fil-lingwa Maltija tirreferi għal tip ta’ bebbux partikulari. Sqal. babbaluci. Grieg. boubalàkion. Għ. (Marokk) Bebus. Ara: The Maltese Countryside, Vol. 2, ta’ Guido Bonett u Joe Attard, pp. 21-33.

BEBBUXA/U     Ir-ras, jew il-parti tan-nofs magħrufa bħala ANIMA li magħha jinbena u jdur it-taraġ tal-garigor.  (Ing. newel in a spiral staircase). 

BEBUNA     Kamumilla. Ing. wild camomile. G.B.F. (1845). Is. xj. Matricaria recutita.

BEĊĊ    Biċċa sigarru jew sigarett li jifdal minn wieħed sħiħ wara li dan jintefa, jintrefa jew jintrema.

BEDBUT / BETBUT  (pl. bdiebet). Tip ta’ fifra, waħda mill-eqdem strumenti mużikali fid-dinja. Dan għaliex fil-mod sempliċi tiegħu, il-bedbut kien jinħadem minn biċċa qasba, daqs 7.5 ċm. mill-pjanti tal-qamħ, tal-ħafur jew tal-qasab tal-widien. Fit-tarf tal-qasba jittaqqab xaqq biex iservi bħala bwejba żgħira qrib il-fomm. Meta d-daqqaq jonfoħ n-nifs ‘il barra din tperper u b’hekk joħroġ ħoss qisu ta’ suffara. Il-bedbut hu strument li faċli jinħadem u jindaqq, kemm mill-kbar kif ukoll mit-tfal. Insibu għanja li d-daqqaqa kienu jgħannu biex biċ-ċajt iġiegħelu l-bedbut idoqq sew:

     Doqq bedbut doqq ħa nixtrilek ħabba / ċappa tin
     Nixħetielek ġewwa bir u nġibulek bir-rampil

Fid-dinja Għarbija il-bedbut jissejjaħ ukoll żummara. Il-bedbut jagħmel ukoll parti integrali mill-istrument taż-żaqq għax dan ikun imwaħħal maż-żaqq biex d-daqqaq jonfoħ minnu. A. de S. jirriferi għal bedbut bħala cifoletto. Ara:  ŻUMMARA, ŻAQQ. Ara: ‘Doqq Ja Bedbut Doqq’ ta’ Anna Borg Cardona, fil-ktieb Folkor, ed. Guido Lanfranco. pp. 31-41; A Guide to Maltese Folk Music, ta’ Ruben Zahra, pp. 12, 13.

BEĠEJĠU   Appel. għal xi ħadd ta’ karattru sempliċi jew injorant. Jista’ jkun li dan l-appel. hu meħud minn ‘baġan’, li tfisser l-istess ħaġa. Sqal. bagiano, Tal. baggiano. Sorsi: M.A.V., E.S.I. u J.A.

BEHEM      1. Is-saba’ l-kbir tal-id; l-ewwel saba’ fuq in-naħa ta’ ġewwa tal-pala tal-id, jew tas-saqajn. Ngħidu, ‘Il-qasba qbadtha bejn is-saba’ l-werrej u l-behem.’ L-istess kelma tista’ tfisser ukoll ‘ponn magħfus sew’.  2. Id tal-ħadid li bl-Ing. tissejjaħ knuckle duster. Sors: E.S.I. Ħajr ukoll: Rita Saliba.

BEJBET, TA’   Isem ta’ nħawi lejn Għajn Dwieli. Fi żmien meta hawn kien għadu diżabitat, maqtugħ mit-Tlett Ibliet tal-Kottonera, wieħed kien x’aktarx jiltaqa’ biss ma’ xi razzett u xejn aktar. Għan-nies tat-Tlett Ibliet, min kien jgħix hawn kien ta’ ġeneru solitarju, imgerrex u ma jafx jagħmilha man-nies. B’hekk ħarġet l-idjoma ‘Mela qed tagħmilha ma’ Ta’ Bejbet?’ jew ‘Lanqas li konna qed nagħmluha ma’ Ta’ Bejbet!’ Sors: Idjomi Maltin ta’ Karm Fenech (2006); Ara wkoll: J.A. u E.S.I.

BEJT    Dar. Kelma li norm. baqgħet tintuża biex tfisser dan, sa ftit żmien ilu, l-aktar f’Għawdex: bejt ma’ bejt, jiġ. dar ma’ dar. F’Ħal Tarxien kien hemm naħa minn dan ir-raħal li kienet magħrufa bħala, Ta’ Wara il-Bjut, jiġ., ta’ wara d-djar. Ara: DAR.

BEKBUKA   Tip ta’ buqar tal-ilma magħmul b’għonq dejjaq minn fejn il-likwidu jgħaddi minnu bil-mod il-mod. L-isem hu onomatopejku, jiġ., dan imsejjaħ hekk minħabba l-istess ħoss li jagħmel il-likwidu meta jitferrra mill-kontenitur.

BEKK   Dik il-parti mwaħħla ma’ kontenitur jew oġġett ieħor li sservi ta’ żennuna li minnha jitferra l-likwidu. Tista’ tkun ukoll dik il-parti fit-tarf tal-pajp li minnha joħroġ il-gass. Etim. Tal. becco, jiġ. munqar.

BEKKAMORT / BUKKAMORT  Dak li jipprepara ġisem il-mejjet għad-difna. Oriġ. Tal. Beccamorto. Skont il-folkor Taljan, il-beccamorto kien jaċċerta ruħu li l-persuna kienet verament mejta billi jigdmilha s-saba’ tas-sieq. Tal. beccamorto (beccare, M. tigdem + morto: M. mejjet).

BEKKUM / BEKKUN / BAQQUM  Tip ta’ bebbuxu tal-baħar li jittiekel. Bekkum tal-granċ.  Is. xj.  Murex trunculus, – M. Sultan il-Bekkum.  Kien minn dan it-tip ta’ bebbux li l-Feniċi kienu jipproduċu l-kulur vjola ħamrani biex jagħtu l-kulur lill-ħjut tad-drapp. Kien minħabba f’hekk li l-Feniċi kienu saru kummerċjanti famużi għad-drapp aħmar. Riċentiment ċertu Mohamed Għassen Nouira mit-Tunisia, beda jesperimenta biex jerġa’ jqajjem din it-tip ta’ industrija antika. Hu jgħid li biex tipproduċi gramma ta’ dan il-kulur jeħtieġ li wieħed jofsoq mall-mitt kilogramm ta’ bekkum. Sqal. baccumi. Ara: https://phys.org/news/2020-07     

BELLADONNA    1. Logħba tal-karti li tintlagħab bejn tnejn jew erba’ lagħba, magħrufa wkoll bħala ‘Ħalliela’. L-isem ta’ din il-logħba ġej minn Sqallija fejn din il-logħba hi popolari. Tixbah logħba oħra li t-Taljani jafuha bħal Scopa. 2. Xitla tal-qsari li l-weraq tagħha jixbah ir-rand. Tagħmel ward żgħir u żinżel. Tissejjaħ ukoll ‘rand tal-beraq u r-ragħad’. (L. liliaceae asparageae).

Ara: https://www.pagat.com/national/malta.html. 

Ara wkoll l-artiklu: ‘Card Games in Malta f’din l-istess website. Ikklikkja hawn: https://kliemustorja.com/2024/02/22/card-games-in-malta-1530-up-to-present/

BELLIEGĦA   1.  Isem ta’ mostru li kienu jbeżżgħu t-tfal bih. Il-belliegħa kienet suppost tgħix fil-bir, u lit-tfal kienu jbeżżgħuhom li jekk jixirfu rashom fuq il-ĦERŻA tal-bir il-belliegħa kienet tiblagħhom.  2. It-terminu jiswa wkoll għal meta l-baħar jitla’ l-art.  3. Rif. għal kosta in ġenerali. ‘the common shore. ( F.V. 1831) 4. Mejjilla (F.V. 1831). 5.  Sotterran, fond bla tarf. 6. Il-belliegħa tista’ tkun ukoll għar li jibla’ n-nies. Skont ħrafa Maltija, l-belliegħa belgħet is-seba’ tfajliet sbieħ ta’ Selika. Il-belliegħa hi wkoll l-isem ta’ post li jinsab fil-limiti tar-Rabat, Għawdex. Dwar is-sors tal-aħħar: Anton F. Attard. Ara: Folklore of an Island – Maltese Threshold Customs ta’ Tarcisio Zarb).

BELLUDJA    Is. xj. Malus comunis. Varjetà ta’ tuffieħ li kien komuni f’Malta. Belludia hu l-isem ta’ wied fi Sqallija, li jinsab viċin il-belt ta’ Noto, fejn jikber it-tuffieħ ta’ din il-kwalità. Fost il-bdiewa tal-Manikata, kull tip ta’ tuffieħ jissejjaħ Ta’ Belludja biex wieħed jinftiehem li qed jitkellem dwar it-tuffieħ ta’ Malta.

BELQA    (pl. boloq)   Deskrizzjoni ta’ meta mogħża tkun ta’ kulur bajdani, imma jkolla tbajja’ kbar suwed. Din jgħidulha ‘belqa bl-iswed’. Meta l-mogħża ta’ kulur abjad ikollha tbajja ħomor, din jgħidulha, ‘belqa bl-aħmar’. Meta  bniedem jikber u xagħru jibda jibjad imma mhux kollu f’daqqa, xagħru jispiċċa b’irqajja’ bojod, u rqajja’ oħra għadhom suwed jew kulur ieħor. Meta jiġri hekk, dak il-bniedem ikun ‘boloq’.  2. DULLIEGĦA BELQA  Dulliegħa li minn ġewwa tkun għadha qiegħda tieħu l-kulur tagħha, sinjal li għadha ma saretx biżżejjed biex tittiekel. BELQI/JA  Appel. għal kwalunkwe ħaġa ta’ kulur imħallat bejn iswed u abjad.  BLIEQ  v. li jfisser li l-oġġett minn skur beda jiċċara xi ftit. BELQ IN-NHAR   Appel. għal sbieħ il-jum. Sorsi: E.S.I. u J.A.

BEN / BIN    Prefiss li ġej mill-Għ. li jfisser: ‘iben ta’. F’Malta jeżistu diversi postijiet li jibdew b’dan il-prefiss. Eż. Benġemma, Bengħajsa, Benwarrad (Burmarrad). Dawn x’aktarx jirriferu għal xi persuni partikulari li kienu jgħixu f’dawn l-inħawi. Jista’ jkun però, li fil-każ ta’ Benwarrad il-kelma kienet imbiddla minn Bur Warrad (bur tfisser għalqa). Il-prefiss ‘ben’ kien u għadu jservi fid-dinja Għarbija biex jirreferi għall-wild ta’ xi ħadd. Fil-ktieb Place-Names of the Maltese Islands, 1300-1800, Godfrey Wettinger jinkludi mat-18-il akkwati li għandhom dan il-prefiss.

BERDGĦA   Ara: BARDGĦA.

BENEDIĊTE    Kelma meħuda mil-Latin benedicere li tfisser ‘berikni’. Kelma li għadha tingħad min-nies ta’ ċerta età meta dawn ikunu fil-presenza ta’ xi patri jew qassis u jitlolbuh il-barka. Lat. bene + dicere – M. tkellem tajjeb. Ara: BEZZJONI.

BENEPLAĊTU    Approvazzjoni jew rieda tajba; espr. ‘kellu l-beneplaċtu ta’ missieru’ – jiġ. kiseb il-kunsens ta’ missieru b’mod l-aktar mixtieq. Tal. benepacito. Sors: E. S. I.

BEREBIS    1. Logħba sempliċi tat-tfal, fejn tiddaħħal ħajta twila fit-toqob tal-buttuna u meta tinġibed il-ħajta, il-buttuna tibda ddur fuqha nfisha waqt li fl-istess ħin titriegħed kemm tiflaħ.  2. Logħba oħra, din id-darba tal-ażżard, pjuttost qisha tombla, li tintlagħab fuq bord b’disinn li jkollu 36 kaxxa – hemm ukoll logħbiet li għandhom 42, 60 u 70 kaxxa – f’kull waħda minn dawn il-kaxxi jkun hemm tpinġija ta’ figura dejjem differenti mill-oħra. Din il-logħba tintlagħab bejn bosta nies u titmexxa minn xi ħadd li ma jkunx qed jipparteċipa bħala lagħabi. Tal. biribisso/i – dan kien l-isem ta’ logħba li kienet bdiet tintlagħab fl-Italja fi żmien il-Medjuevu. F’din il-logħba jittellgħu 36 pedina minn ġo borża (jew numri oħra skont in-numru ta’ kemm hemm kaxxi). Ara: www.neteditor.it. 3. Farfett tad-dqiq. Ing. meal moth. Is. xj. Plodia interpunctella. Sorsi: J.A. u E.S.I. Ħajr: Anton F. Attard.

BERĠA   1. Il-binja jew palazzin fejn kienu jgħixu l-kavallieri tal-istess lingwa / nazzjon. Il-bereġ inbnew għall-kavallieri li ma kellhomx flus biżżejjed biex jixtru jew jikru residenza għalihom infushom. Fil-Birgu, dawn il-bereġ kienu fl-inħawi hekk imsejħa l-Collachio. Mhux hekk il-berġa tat-Taljani. Minħabba d-dover lejn ix-xogħol marittimu li kienu fdati bih, il-berġa tagħhom kienet allokata post fix-xatt tal-Birgu qrib Sant’Anġlu. Fil-Birgu tinsab berġa li m’hemmx il-Belt, dik tal-Ingilterra, waqt li fil-Belt hemm berġa, dik tal-Bavarja li ma kinetx inbniet il-Birgu. E.S.I. jgħid li anke l-kelma Fr. Auberge ġejja mill-Għ. al burġ: – M. Post ta’ kenn.

BERĠA   2. Rif. għal kull klinika tal-gvern. L-oriġ. ta’ dan it-terminu ġej mill-fatt illi fl-ewwel tletin sena tal-okkupazzjoni Ingliża f’Malta, in-nies kienet tmur tiddewwa u tittallab għall-mediċina u bżonnijifet oħra fl-Isptar Ċentrali l-Furjana. Fis-sena 1832, l-Ingliżi kienu ddeċidew li jiftħu klinika u spiżerija fil-Belt biex hemm imur min kellu bżonn ta’ kura li ma tirrikjedix sptar. B’hekk kien jitnaqqas sew il-piż tax-xogħol mill-isptar tal-Furjana. Kienet għalhekk infetħet klinika fil-binja kbira li hemm fin-naħa ta’ fuq ta’ Triq il-Merkanti, li fi żmien l-Ordni serviet ta’ berġa għall-kavallieri Taljani. Dan il-post beda jissejjaħ La Farmacia dei Poveri. Hawn kienu jaraw in-nies żewġ tobba ċivili u żewġ tobba tal-militar. Kien hemm ukoll spiżerija. Fi ftit żmien din il-klinika bdiet taqdi madwar 4,000 ruħ fis-sena. Dan il-post in-nies baqgħet issejjaħlu l-‘Berġa’  allavolja kienu għaddew ‘l fuq minn tletin sena minn meta l-Ordni tkeċċa minn Malta. B’hekk ġara illi meta fl-1848 il-gvern fetaħ disa’ kliniċi oħra, imxerrda fil-gżejjer Maltin, waħda f’kull distrett, dawn ukoll bdew jirreferu għalihom bħala ‘il-Berġa’. Dak iż-żmien kienu ingaġġati għoxrin tabib magħrufa bħala ‘medici dei poveri’, imħallsa mill-gvern biex jagħtu s-servizz b’xejn, tliet darbiet fil-ġimgħa, minn dawn il-bereġ kollha. Bosta drabi dawn il-bereġ kienu jkunu fl-istess binja fejn kien ikun hemm l-għassa tal-pulizija għaliex sal-1884 it-tobba tal-gvern kienu jaqgħu fl-istess dipartiment. Ara: Palatial Buildings of Valletta – A History of the Auberge d’Italie, the Auberge de Castille and the Castellania ta’ Kevin Cassar, pp. 16, 17; u Birkirkara fis-Seklu XIX ta’ Winston Zammit.

BERGAMOTT     Is. xj. Citrus bergamia. Frott taċ-ċitru li jixbah fis-sura tiegħu l-lumi, iżda hu ikbar u ġieli jkun forma ta’ lanġas. Il-bergamott hu frott indiġenu tal-Kalabrija. Il-polpa hi aċiduża ħafna u ma tittikilx, biss tintuża biex isiru l-fwejjaħ minnha.  Sqal. Bergamottu. 

BERQUQ     Is. xj. Prunus armeniaca. Tip ta’ pruna li għandha mill-ħawħ u mill-għanbaqar. Sq. barcocu. Ing. apricots.

BERRETTIN   Kappa li jilbsu l-qassisin u prelati għolja fuq rashom, ġen. magħmula mill-ħarir maqsuma fi tliet diviżjonijiet u jkollha ġummiena fin-nofs. Il-berrettin tal-Isqof ikun bis-satin aħmar. L-istess tip ta’ berrettin biss kemxejn differenti jintlibes ukoll l-istudenti lawrejati u l-professuri fiċ-ċerimonja tal-gradwazzjoni u okkażjonijiet oħra. 

BERRINA    Biċċa għodda żgħira, qisha splengun irqiq li biha wieħed ikun jista’ jgħawwar l-injam jew il-ġebel fil-fond biex jagħmel toqba rqiqa u kemxejn fonda. Idj: ‘Fin daqs berrina’ – rif. għall-bniedem li jgħawwi lil xi ħadd kontra ħaddieħor. v. berren – jiġ. ħaffer toqba. Fig. Nigħdu, ‘baqa’ jberren – jiġ. baqa’ jaħseb fil-fond fuq xi ħaġa. Ing. gimlet.

BERRITTUN      Kappa tar-ras bil-ġummiena li kien jilbsu l-Gran Mastri. Illum l-imħallfin jilbsu berrittun simili. Simili għal BERRETIIN.

BETTIJA   Kontenitur imżaqqaq min-nofs, magħmul minn strippi tal-injam miżmuma flimkien minn ċrieki tal-metall. L-iskop tal-bettija hu norm. biex fiha jinżamm l-inbid jew iż-żejt. Il-bettija tal-inbid tista’ tkun magħmula minn injam tal-ballut biex fiha l-inbid jimmatura u jieħu kemxejn it-togħma tiegħu. Din trid tinbidel wara erba’ snin għax sa dak iż-żmien it-togħma li toħroġ mill-injam tal-bettija tkun marret. Bettija żgħira tissejjaħ BTEJTA. Dak li jaħdem il-btieti jgħidulu BUTTAR.

BEWL IL-ĦMIR    A. de S. jiktibha […] Bewl el hhmir: nebbia dal Cielo caduta, da se stessa dannosa che guasta ed annorba la solla, essendo ancora in terra verdeggiante  […]’.  Sors: Damma.

BEŻŻALART / BAŻŻALART    Bniedem li b’surtu u b’għemilu jintimida u jbeżża’ n-nies. Xi ħadd li biex tgħaddi tiegħu jgħedded lil min jikkuntlarjah. Ing. bully. L-iskultura forma ta’ wiċċ ikrah jew figura ta’ xi mostru li jbeżża’ li sservi ta’ saljatura taħt il-gallarija.

BEŻŻUL    1. Sider il-mara. Hawn min jagħti s-singular, BIŻLA. 2. Fig., bniedem li ma jsibx xorti f’dak li jagħmel. Bniedem sfortunat. Ngħidu, ‘ara kemm jien beżżul!’, meta xi ħaġa tiġinha ħażina.  SĦAB BEŻŻULI  Tip ta’ sħab li jkun imdendel u tqil bl-ilma tax-xita.

BEŻŻUL IL-BAQAR   Is. xj. Sedum caeruleum.  Ing. Blue stonecrop. Pjanta irqieqa u li fiha daqs nitfa, biss tikber fi kwantità ħdejn xulxin biex tagħmel qisa tapit fuq il-blat u l-ħofor tal-istess blat. Tinsab tikber fil-ġenb ta’ Wied Dalam. 

       

BEZZJONI    Kelma li kienet ta’ spiss tingħad minn xi ħadd li qed jitlob il-barka mingħand ommu jew missieru, qabel ma joħroġ ‘il barra mid-dar. It-tifel kien jgħid,’ bezzjoni ma / pa !’ U l-ġenitur kien jgħidlu ‘kun imbierek ibni’. Meta mbagħad wieħed kien jiltaqa’ ma’ xi qassis fit-triq x’aktarx it-talba għall-barka kienet tkun kemxejn aktar formali, u kienu jgħidu, ‘benediċte Dun!’ Ara: BENEDIĊTE.

BEZZUN / BUZZUN   Kontenitur li fl-antik kien jinħadem u jinżamm fih il-ġelat f’temperatura kiesħa biex dan ma jinħallx. Proprjament kien ikun hemm żewġ buzzuni, wieħed tal-injam maħdum qiesu kartell miżmum biċ-ċrieki tal-metall, u ieħor taż-żingu, bħalu, biss, kemxejn ogħla minn dak tal-injam. Dan taż-żingu kien ikun irqaq biex jidħol imlaħlaħ f’dak tal-injam u bejniethom kien jinżamm is-silġ, biex jgħin tgħaqad it-taħlita tal-ħalib, il-krema, iz-zokkor u l-essenza biex isiru ġelat. Il-ġelat kien jitqiegħed ġol-frak tas-silġ miżjud bil-melħ. Il-melħ iniżżel it-temperatura minn 0 ċentigradi għal -4 gradi, u b’hekk jgħin ukoll biex jaqgħad is-silġ. Fl-istess ħin is-silġ jibqa’ jdur fil-buzzun biex il-ġelat ikun jista’ jagħqad. Mingħajr id-dawrien it-taħlita tal-ħalib ma ssirx. Il-ġelat jibqa’ fil-bezzun sakemm dan jinbiegħ. 2. Nefħa fil-ġisem, li norm. titla’ meta wieħed jaqla’ xi daqqa. Etim. Sqal. bozzone M. nefħa; bozza jew oġġett minfuħ. 3. Għamla ta’ ħobż (fancy bread) li norm. jittiekel bħala ikla ħafifa, eż., fuq ix-xogħol. Etim. Sqal. pizzuoni; Tal. pezzo.

BFBS     Abbr. li biha hu magħruf is-servizz tar-radju li jxandar għal dawk kollha fil-militar Ingliż, mifruxa mad-dinja kollha. F’Malta, il-British Forces Broadcasting Service, kien beda jxandar fl-1958 fuq frekwenza tal-FM. Ħafna mill-programmi mxandra kienu impurtati mill-Ingilterra, jew diretti ‘live’, biss xi wħud kienu ppreżentati jew irrekordjati f’Malta. L-aħbarijiet kienu jixxandru b’kollegament dirett ma’ Londra. F’Malta kien hemm bosta nies ingaġġati ma’ dan l-istazzjon, xi wħud minnhom anki bħala preżentaturi u apparti l-Ingliżi kienu bosta l-Maltin li kienu jisimgħu l-programmi tiegħu. F’Malta, il-BFBS waqaf jittrażmetti fil-25 ta’ Marzu, 1979, ftit jiem biss qabel l-għeluq tal-bażi militari Ingliża, fil-31 ta’ Marzu. Fl-aħħar jum tax-xandir tiegħu, bħala għeluq ixxandar il-programm ‘Last Night at the Proms’, li fih indaqqu kompożizzjonijiet li jqanqlu emozzjonijiet patrijottiċi fil-ġens Ingliż, bħal Pomp and Circumstance u Land of Hope and Glory. Wara, l-istazzjon għalaq bi programm jismu ‘Farewell to Malta’, li fih, ir-Rear Admiral Oswald Nigel Amherst Cecil, KBE, C.B., il-Kap Kmandant tal-Forzi Ingliżi f’Malta, ta l-addijo lill-Maltin. L-istazzjon għalaq bil-Last Post, l-Innu Malti u fl-aħħar l-Innu Ingliż. Sors u ħajr: Michael Cassar.

BĦAJRA    1. Għalqa mimlija bettieħ jew dulliegħ u frott ieħor tal-ilma. 2. Għadira (bħal baħar żgħir fil-magħluq). Idj: ‘Wara li ħadulu l-bħajra għamel l-għarix’ – jiġ., fittex is-sigurta jew il-protezzjoni meta kien tard wisq. Sors: Kif Ngħiduha, ta’ Gino u Anna Muscat Azzopradi.

BIĊĊIENI, Il-   Inħawi, illum fl-abitat ta’ Ħaż-Żabbar, li jagħti lejn il-Kottonera, fit-Triq il-Kbira u l-madwar. E.B. Vella fil-ktieb tiegħu Ħaż-Żabbar bil-Ġrajja Tiegħu, (1926), jispeċifika li kien hemm Strada e Vicolo Biċċieni, u jgħid hekk: ‘Din triq dejqa ħafna, li tgħaqqad lil Strada Reale ma’ Strada Santa Domenica’. Jgħid ukoll li l-art kienet tal-patrijiet Tereżjani u l-isem Biċċieni ġej mill-kelma biċċa, għaliex din il-ħara kienet maqtugħa għalija’. Skont E.S.I. dan kien laqam ġej minn beċċun. Skont J. A. dan l-isem ġej mill-kunjom Piccinino. J.A. jgħid li dan it-toponomu jeżisti f’Għawdex ukoll. Wettinger jgħid li Ta’ Bixeni kien x’aktarx l-isem ta’ xi għelieqi li hu jaħseb li kienu fl-inħawi illum magħrufa Tal-Biċċieni.

BIDILLU    Purtinar. Wieħed inkarigat jieħu ħsieb id-doveri relatati maż-żamma tal-binja, bħal skola jew każin. Idj: ‘Qisni l-bidillu ta’ kulħadd’ – jiġ., qisni wieħed imġiegħel innaddaf jew nirranġa dak kollu li ħaddieħor mhux jagħti kasu.

BIDNI/JA   Aġġ. Xi ħaġa jew xi ħadd mibni sew. Bniedem imġissem. Ġebel imdaqqas sew. Frott imlaħħam tajjeb. Eż. żebbuġ bidni, jew tin bidni.  IL-BIDNI   Qasam ta’ art li jinsab fuq għolja lejn Wied il-Għajn, qrib il-kappella tal-Madonna tad-Dawl. Mhux wisq ‘il bogħod sa ftit żmien ilu kien hemm dolmen li donnu għeb. Hawn jinsab l-hekk imsejjaħ ‘Iċ-Ċirku’, sit arkeoloġiku li Temi Zammit kien skava fl-1915.  IL-BIDNIJA  Inħawi oħra li jinsabu fuq għolja fin-naħa ta’ Burmarrad u Għajn Riħana.

BIEB ALLA   Din il-frażi kienet tintuża hekk: ‘Sejjer għal bieb Alla’, jiġ., sejjer għal għonq it-triq, bħallikieku dak li jkun, meta jgħid din il-frażi, jafda fil-ħniena ta’ Alla biex jasal fejn għandu jasal fis-sliem. Espr. ‘telaq għal bieb Alla’ – mar mingħajr ħadd ma jaf fejn kellu jmur. Din il-frażi nsibuha fl-istorja, Ix-Xbejba tal-Irdum (1879) ta’ Ġużè Muscat Azzopardi: ‘… Wieħed mill-ġirien … u erba’ xebbiet oħra ltiema telqu kollha mal-familja Dingli għal bieb Alla.’ Sors: Toni Bajjada u Rakkonti Oħra, Ġużè Muscat Azzopardi, p. 46. Fid-Damma A de S. jispjega din il-frażi hekk: ‘Alababalla’ – Per la porta di Dio. Tgħid, meta ngħidu x’ala biebi nkunu qed nirreferu għal sitwazzjoni fejn wieħed ma jafx fejn sejjer?

BIEB IL-BELT   Ara: PUTIRJAL.

BIEB IL-FALZ    Bieb moħbi, norm., f’dar kbira li jagħti għal xi parti oħra tad-dar. Il-bieb ta’ wara tad-dar. Kwalunkwe wieħed mill-bibien tal-ġnub tal-knisja. Sorsi: E.S.I., u J.A.

BIEB  IL-GŻIRA   Magħrufa wkoll bħala Bieb il-Fawwara. Din l-arkata nbniet fl-1796 mill-familja Testaferrata li kellha l-artijiet f’dawk l-inħawi. Dan sar meta nfetħet triq qalb l-għelieqi li jagħtu lejn il-Gżira. Fuq l-arkata għad hemm l-arma tal-familja Testaferrata. Fil-ktieb tiegħu, Place-Names of the Maltese Islands, Wettinger issemmi żewġ lokalitajiet b’dan l-isem, wieħed minnhom magħruf bħala il-Bieb tal-Gżira tal-Msida. Intant illum, qrib fejn kien hemm l-Empire Stadium, l-arkata hi iżolata qrib bankina fi triq traffikuża, qisha ħuta barra mill-ilma. L-iskrizzjoni fuq il-Bieb tgħid hekk:

                      D.O.M.
          Publicae Privatæque Commoditat Viam
          ex Praedis Baronis Testaferrata
          Amplificatam
          Fr. Nicolaus Butius
          Ex Rudi in Meliorem Formam
          Sterni curavit Anno MDCCXCVI

Bil-Malti din tfisser:  ‘D.O.M. [Deus Optimus Maximus] (Alla u l-akbar) – Magħmula għal kumdità tal-pubbliku u tal-privat mill-ġid tal-Baruni Testaferrata. It-triq ġiet imtejba sew mill-istat li kienet fiha minn Fra Nikola Butius fis-sena 1796’.

Ara: https://en.wikipedia.org/wiki/Fawwara_Gate

BIEB IL-GĦARREQIN    Id-daħla li tagħti għall-Imdina min-naħa ta’ isfel, jiġ., min-naħa tal-Punent, magħrufa aħjar bħala Bieb il-Griegi. Din id-daħla hi mibnija fi stil Barokk. Għadu sal-lum mhux ċert għaliex dan il-bieb jissejjaħ hekk. Jista’ jkun illi hawn kien hawn xi komunità jew familja Griega tgħix qrib sew ta’ din id-daħla. E.S.I., fit-tifsira tiegħu ta’ ‘Għarreqin’, jgħid li dan kien appel. li l-Maltin kienu mdorrija jsejħu bih lill-Griegi inġenerali. ‘Għarrieqi’ tirriferi għal xi ħadd li juża l-lampik, jiġ. xi ħadd li jgħarreq bil-fwar l-essenza mill-fjuri jew pjanti. Tifsira oħra tal-kelma ‘għarrieqi’ hi rif. għal ambjent fejn faċli jimtela bl-ilma, jiġ., post li jegħreq meta tagħmel ix-xita.

BIEB IS-SULTAN      Id-daħla fis-swar tal-Cottonera li tinsab barra l-Birgu, qrib il-kulleġġ ta’ Saint Edwards. Dan il-bieb majjestuż kien mibni fl-1675, fi żmien il-Gran Mastru Nicholas Cottoner, bħala wieħed mis-seba’ bibien minn fejn wieħed kellu aċċess fis-swar tal-Kottonera. Din id-daħla hi msejħa wkoll Bieb Notre Dame. Fuq il-faċċata ta’ dan il-bieb, li kien iddisinjat b’mod sabiħ mill-arkitett Romano Carapecchia, jidher il-bust tal-Gran Mastru Nicholas Cottoner. Jissejjaħ Bieb is-Sultan, minħabba l-bust tal-bronż li juri lil dan il-Gran Mastru fi żmien dan kien meqjus mill-Maltin bħala s-Sultan tal-pajjiż.  Leġġenda ħelwa tgħid li xi mkien fid-direzzjoni fejn qed iħares dan il-wiċċ hemm teżor moħbi. Illum din il-binja li hi iżolata mill-bqija tas-swar, isservi bħala l-uffiċċju prinċipali tal-Fondazzjoni Wirt Artna.

BIEBA     Ara:   LBIEBA

BIEQJA    Reċipjent tax-xaqquf jew materjal ieħor li jintuża biex jimtela bl-ilma għal diversi użu. Skutella fonda, biss iżgħar minn friskatur li tkun aktar wiesgħa mid-diametru tal-wiċċ milli ta’ taħt. Bieqja ta’ ‘tliet tlus / tettlus (M.A.V.) ZALZIERA;. Reċipjent li jimtela bl-ilma biex l-għasafar jixorbu minnu. Fid-dizzjunarju tiegħu, J.A. jittraduċi din il-kelma bl-Ing. bħala, a small earthenware bowl.

BIES, IL-   Fost il-falkuni li jpassu minn fuq Malta hemm il-bies (is. xj. Falco peregrinus, Ing. peregrine alcon); Il-bies, magħruf ukoll bħala l-bies prim, hi l-aktar tajra veloċi fid-dinja. Fi żminijiet oħra dan l-għasfur kien mhux biss ipassi iżda anki jbejjet fil-gżejjer Maltin. Fil-Medjuevu il-bies kien jitrabba u jitrawwem biex jintuża għall-kaċċa ta’ għasafar oħrajn. Ir-Re Federiku t-Tieni, kien ta’ spiss jirċievi minn Malta falkuni ta’ dan it-tip għall-passatemp tiegħu. Ġieli kienu jintbagħtu falkuniera Sqallin lejn Malta apposta biex jaqbdu dan l-għasfur u jrawmuh huma. Fil-bidu tas-seklu ħmistax, il-falkunier uffiċjali Malti kien jitħallas sitt uqijiet tad-deheb fis-sena biex jikkaċċa u jrawwem il-bies f’isem il-Viċiré ta’ Sqallija. Fl-1530, l-Imperatur ta’ Spanja, Karlu V, għadda l-gżejjer Maltin lill-Ordni ta’ San Ġwann għar-renta nominali ta’ żewġ bisien fis-sena. Dawn kienu jingħataw fit-2 ta’ Novembru lill-Viċirè ta’ Sqallija. Il-bies ġie mmortalizzat bil-film The Maltese Falcon (1941). It-titlu tal-film jirriferi għal statwa tal-fidda li kienet tirrafigura dan l-għasfur marbut mal-istorja tal-Ordni. Qawl: Kull għasfur imur mar-riħ, biss il-bies imur kontrih. Ara: ‘The Maltese Falconry in Malta: 1239-1500’,  ta’ Stanley Fiorini fi Treasures of Malta, Easter 2001, no 20, Vol VII, no. 2, pp. 59-64. Ara wkoll: The Maltese Falcon Goes to Hollywood. Agħfas hawn: https://kliemustorja.com/2019/05/10/the-maltese-falcon-goes-to-hollywood/

BIFFSTEKK    Kelma li tidher fid-dizzjunarju ta’ V. Busuttil (1900), imfissra bl-Ing. bħala beef steak. Waħda mill-ewwel kliem misluf mill-Ingliż. Wieħed jassumi li din il-kelma, il-Maltin tgħallmuha fit-tisjir li kienu jsajru lill-uffiċjali tan-Navy u l-Armata Ingliża.

BIGĦA    Merkanzija.  Qawl: Kulħadd ifaħħar il-bigħa tiegħu. (M.A.V., 1828).

BIGHI   Fis-sena 1650, il-Kavallier Fra Giovanni Bighi xtara biċċa art fuq l-għolja li tifred il-bajja tal-Kalkara minn dik tar-Rinella, magħrufa bħala Tas-Salvatur. Wara ħafna żmien, Fra Bighi qabbad lil Lorenzo Gafà jibnilu villa u magħha kappella bħala r-residenza tal-villeġġatura tiegħu. Sfortunatament, il-Kavallier Bighi ma laħaqx gawda l-villa għax miet fl-imxija tal-pesta li laqtet lil Malta fl-1676. Kienet marda oħra li ġiegħlet lil din il-proprjetà tkun żviluppata f’bini aktar imponenti. Fl-1827, Malta ntlaqtet mill-imxija tal-ĠIDRI, li nfirxet ma’ kullimkien u qatlet ħafna nies. Setgħet kienet ukoll il-Gwerra ta’ Navarrino fl-istess sena li ġabet ħafna feruti lejn Malta li ġagħlet lil-Gvernatur Frederick Ponsonby jieħu taħt idejh l-artijiet kollha ta’ Fra Bighi biex fuqhom ikun jista’ jinbena sptar. Fl-1830 beda x-xogħol fuq dan l-isptar biex jintuża esklussivament mir-Royal Navy. L-isptar sewa għoxrin elf lira sterlina. Dan kien l-ewwel bini ta’ ċerta importanza li l-Ingliżi bnew f’Malta. Il-kumpless tal-binjiet ittella’ fi stil Neoklassiku, skont id-disinn tal-inġinier militari George Whitmore. Dan id-disinn sar bi ħsieb biex fil-kolletività tal-binjiet jagħtu xeħta ta’ akropolis. Dan l-istil jintgħaraf l-aktar meta wieħed iħares lejn il-promontorju ta’ Bighi min-naħa tal-Belt. Fl-1903, inbnew żewġ blokki oħra, waħda tagħti għal fuq il-bajja tar-Rinella u l-oħra tagħti għal fuq il-bajja tal-Kalkara. L-isptar navali ngħalaq fl-1970. Illum parti minn dan il-kumpless isservi bħala l-uffiċċju amministrattiv ta’ Heritage Malta, kif ukoll bħala ċ-Ċentru Nazzjonali għall-Konservazzjoni u Restawr tal-Wirt Kulturali Malti. Parti oħra tal-bini sservi bħala Esplora, ċentru ta’ għarfin u tagħlim popolari tax-xjenza. Ara: ‘Bighi Naval Hospital – Of Whitmore and Xerri’ ta’ Andrè Zammit, The Sunday Times, June 6, 1999; A Chronicle of 20th Century Malta ta’ Michael Cassar, p. 336.

BIJAMBÒ / GIANGÒ    Strument żgħir tal-ħalq li għadu jintuża l-aktar mid-daqqaqa folkloristiċi Sqallin. Idj: ‘Illum donnu qam bil-bijambò’ – jiġ., il-persuna inkwistjoni qamet bil-buli; burdata ħażina. Bl-Isqalli dan l-istrument mużikali żgħir hu magħruf bħala scacciapensieri jew maranzano. Dan jindaqq billi jinżamm max-xuftejn bejn is-swaba, waqt li b’saba’ wieħed jintgħafas il-fildiferru li jkun imwaħħal mal-qaws ċkejken tal-metall. L-oriġ. tal-biambò jidher li ġej mill-Asja, u hu strument magħruf sew fit-Turkija. Biss, hu magħruf ukoll mill-Ispanjoli, u fil-fatt l-isem Malti jidher li ġej minn hemm, għax fi Spanja dan jissejjah bħala Birimbao jew Berimbao. Ing. Jews’ harp. L-etim. Ing. hi inċerta, biss jidher li l-kelma Jews hi korruzzjoni tal-kelma jaws, għal mod kif jindaqq l-istrument. 3. Anki fil-Brażil il-kelma berimbao tirriferi għal strument tal-mużika li jagħmel ħoss simili; biss fis-sura tiegħu hu strumment differenti għal kollox għax dan hu qisu qaws twil. Mal-qaws tintrabat min-naħa għall-oħra korda rqieqa tal-metall li tinġibed bħal korda ta’ vjolin. F’tarf ta’ dan il-qaws titwaħħal qargħa niexfa. Din il-qargħa tgħin biex iġġiegħel il-ħoss tal-korda jitqawwa.

BIKKJERIN    Tazza tal-ħġieġ żgħira li minnha wieħed jista’ jixrob xorb, norm. daqs grokk whiskey, eċċ.

BIL-BIEX   1. Espr. li tfisser ‘bix-xorti’ jew xi ħaġa li tiġri b’kumbinazzjoni. 2. Logħba tat-tfal iż-żgħar, magħrufa wkoll bħala TIEGĦLA, għaliex fiha t-tfal iżommu oġġett nitfa fil-ponn ta’ idhom u jaħbuh idejhom taħt il-mejda. Imbagħad meta jagħtu s-sinjal jgħollu idejhom biex dak jew dawk li jkun/u fuq in-naħa l-oħra tal-mejda jippruva/w jaqtgħu f’liema id hu moħbi l-oġġett. Din il-logħba jew simili għandha diversi ismijiet, fosthom, ĦĠEJRA.,  ĊAMILLIERI u ĦAĠRA MAĠRA. Sors prinċipali: E.S.I.

BILĠRI   Malti arkajku. Malajr, minnufih, bil-ġiri. Fl-istorja ‘Bin il-mara l-għarfa jġib il-għadam tal-Iljunfanti’, Patri Manwel Magri jirrakkonta hekk:’ […] xeħitha fuq spallejh u bilġri telaq għal għand ix-xiħa […]’. Ġorġ Mifsud Chircop (1994).

BIN      Ara: BEN.

BINNIJA    Bejta fejn it-tiġieġ ibidu l-bajd. Sors: J.A. Qawl: Fuq il-binnija jidden is-serduq – jiġ., wieħed iħossu żgur u ħieles meta jkun f’daru. Sors: Il-Qawl Iqul (1989).

BIQA     1. Ħabel irqiq li bih jorbtu l-qatgħet tal-qamħ, xgħir, silla, eċċ. 2. Ħabel irqiq li jintrabat mal-qrun tal-bhejjem tax-xogħol (l-aktar il-baqar) ħalli l-bidwi jkun jista’ jikkontrolla l-bhima waqt li din tkun miexja.

BIR TAS-SKIEKEN  Bir immaġinarju, frott il-fantasija tan-nies, li ħafn kienu jemmnu li kien jeżisti fi żmien meta l-Inkwiżizzjoni kellha s-sede tagħha fil-Birgu (1571-1798).  L-abitanti tal-Birgu, kienu jemmnu li f’dan il-palazz, il-priġunieri setgħu jinżammu f’bir bis-skieken bix-xfafar ippuntati ’l fuq, biex l-kkundannat jintefa’ fih u li minnu ma setgħu joħorġu qatt. Idj: Is-sigriet intefa’ fil-bir tas-skieken – jiġ., sigriet mogħti lil xi ħadd jindifen u jibqa’ mistur għal dejjem.  Ara: GUVA.

BIRGU   L-eqdem fost it-tliet ibliet tal-Kottonera. Minħabba l-pożizzjoni ġeostrateġika ta’ din il-belt u l-Kastell Sant’Anġlu, minn hawn kien isir ħafna tbaħħir u kummerċ. Matul is-sekli, hawn kienu jirmiġġjaw bosta bastimenti tal-qawwiet li kienu jokkupaw lil Malta.  L-isem ta’ din il-belt ġej minn borgo, li bit-Taljan hi rif. għall-kastell li nbena’ fil-promontorju tal-Birgu fi żmien l-antik. Illum din il-belt tissejjaħ ukoll Città Vittoriosa, titlu mogħni lil din il-Belt mill-Gran Mastru Jean de Valette, preċiżament wara l-Assedju l-Kbir.

BIRJOLA     Tip ta’ beritta  tixbah il-MILSA. Qawl: Il-fartas la tmisslux il-birjola, jiġ., aħjar ma tikxifx in-nuqqasijiet ta’ ħaddieħor.  

BIRRA   Xarba popolari ħafna. L-ewwel li l-birra bdiet tkun prodotta f’Malta kien fl-1929. Din x’aktarx bdiet tinħadem għall-baħrin u s-suldati barranin aktar milli għall-Maltin. Dan għaliex ix-xarba tal-Maltin sa dak iż-żmien kien il-kafè, it-te u l-kokotina. Għalkemm ħafna jaħsbu li l-birra daħlet f’Malta fi żmien l-Ingliżi, biss, din isemmiha M.A.V. fil-Lexicon. (1796).

BISBULA   Pjanta (Is. xj. Plantago major; Ing. ratsail plantain). Tikber fis-selvaġġ, u taqbad malajr fejn hemm ftit ħamrija, anki fit-toroq. Hemm diversi speċi ta’ din il-pjanta, bħall-bisbula selvaġġja u l-bisbula tal-ilma. Fil-kura tradizzjonali kienu jqiegħdu din il-pjanta fuq id-dieħes biex tinżel in-nefħa. (G. Lanfranco 2017).

BISESTILI       Avveniment li jiġri darba kull erba’ snin. Perijodu ta’ erba’ snin.

BISKUTTIN, IL-   Dan hu l-isem ta’ ġnien pubbliku li kien jinsab bejn il-Mall, il-Furjana u l-Belt Valletta, x’imkien fejn illum hemm l-ispazju qrib il-monument ta’ Kristu Re. (Ara r-ritratt). L-isem għandu x’jaqsam mas-siġar u l-veġetazzjoni li kien hemm għax Temi Żammit jgħid li dan it-toponomu ħareġ mit-Taljan, Boschettino li jiġ., bosk żgħir. (1935). Sors: J.A.

BISKOTTI    Tip ta’ galletti li kienu jittieklu mill-baħħara fuq il-bastimenti. Bil-mod li kien jissajjar il-biskott dan seta’ jkun maħżun għal ħafna żmien twil mingħajr ma jiħżien. Dan għalhekk kien jinħadem l-aktar għall-baħħara meta l-bastimenti kienu jsalpaw għal ħafna ġimgħat jew xhur qabel ma jidħlu f’xi port biex jerġgħu jissuplixxu lilhom infushom b’ikel frisk. Il-biskotti kienu jissajru – fi żmien l-Ordni fl-ifran, il-Belt, u fi żmien l-Ingliżi fl-ifran il-Birgu, fejn illum hemm il-Mużew Marittimu Nazzjonali. Orig. Tal. biscotto u Fr. bis + cuit – M. imsajjar darbtejn.

BISKWIN   Espr. ‘Qisha pupa tal-biskwin’ – tingħad għal xi tifla żgħira b’ġilda fina. Etim. Bisque jew bisquit tfisser xi ħaġa msajra darbtejn. Il-pupi msejħin Bisque kienu magħmulin mill-porċellana u mpinġijin b’kuluri li jagħtu xeħta lil-ġilda bħallikieku hi ta’ vera. Il-forom kienu jissajru darbtejn, l-ewwel darba f’temperatura ta’ 1,260  ċentigradu, imbagħad wara li jingħataw iż-żebgħa għat-tieni darba, kienu jerġgħu jissajru f’temperatura aktar baxxa. Dawn it-tip ta’ pupi bdew isiru fi Franza madwar l-1865, u wara anki fil-Ġermanja. Il-pupi tal-biskwin baqgħu popolari sa madwar is-snin tletin.

BIXKILLA  Qoffa tal-qasab bil-għalaq; tkun ta’ ħafna daqsijiet skont l-użu li tkun maħsuba għalih. Tintuża l-aktar biex iġorr fiha x-xirja, imma kien hawn minnhom żgħar għall-ġarr ta’ frott bħat-tut, ċawsli, frawli, jew anke għaċ-ċombini tal-bizzilla. Qawl: Min (jaf) jagħmel bixkilla, jaf jagħmel QARTALLA – jiġ., min hu kapaċi jħawwad bil-ftit jaf ukoll iħawwad bil-kbir. Fig. v. BIXKEL – jiġ. ħawwad xi ħaġa minn taħt – ikkomplika l-affarijiet bħal meta bixkel xi qoffa tal-qasab. Sqal. fixkilla. Lat. fiscella. v. bixjek / bexkel:  għamel qfief tal-qasab.

BIXKLA  Ngħidu ‘Daħħluh fil-bixkla’, jiġ. daħħluh f’xi taħwida li mhux faċli li joħroġ minnha. Wisq probabbli din il-kelma ġejja minn BIXKILLA. J.A. jgħid li meta wieħed ibixkel jew ibexkel ikun qiegħed jaħdem il-qasab billi jdaħħal u jdawwar minn naħa għall-oħra biex il-qoffa tieħu s-sura tagħha. Mela b’mod fig., min ibixkel ikun qiegħed jimmanipula fil-veru sens tal-kelma u jikkumplika xi ħaġa biex jasal fejn irid. Sorsi: J.A. u E.S.I. Biss, Ġino u Anna Muscat Azzopardi fil-ktieb Kif Ngħiduha huma tal-fehma ‘bixkla’ ġejja mil-logħba tal-karti briscola.

BIŻIBILJU     Ara: VIŻIBILJU.

BIZZILLA    Xogħol minsuġ fuq disinn bil-ħajt, bħal rakkmu tal-ħarir.  Xogħol li jirrikjedi ħafna tislib ta’ ħajt biċ-ċombini, mehmuża bil-labar fuq trajbu. Dan hu xogħol tradizzjonali li ilu jinħadem f’Malta u Għawdex għal mijiet tas-snin. Ix-xogħol tal-bizzilla kien isir l-aktar bħala drapp iddisinjat li jiksi l-artal, jew bħala addizzjoni għal-libsa tas-saċerdot. Xogħol ieħor tal-bizzilla kien isir għall-ilbiesi u velijiet tan-nisa sinjuri fis-sekli sbatax, tmintax u dsatax. Il-bizzilla kienet u għadha xi ħaġa ta’ preġju li tingħata mill-omm lit-tifla bħala parti mid-dota. Idj: L-affari ħarġet bizzilla, jiġ., ix–xogħol jew l-affari saret bi preċiżjoni kbira. Ara: TRAJBU.  Sqalli. Pizzu. pizziteddu. Jista’ jkun li hemm xi konnessjoni bejn ix-xogħol tas-sengħa fih innifsu u l-fatt li dan kien iżejjen pizz imwaħħal mal-għata tal-mant li n-nisa kienu jilbsu fi żmien is-seklu sbatax.  Intant insibu bandu li kien ħareġ il-Gran Mastru Lascaris fis-7 ta’ Frar tal-1658, li kien intitolat: Proibizione Sopra li Manti di Pizzilla. Tal. Pizzo. Sors etim. J.A. Ara: Gozo Lace: an Introduction to Lacemaking in the Maltese Islands, Consiglia Azzopardi.

BJAD  TAL-QOTON     Il-ġewż tal-qoton meta jkun lest għal qtugħ. Ing. Cotton pods.

BJADA    Tebgħa bajda ħalib li tfiġġ fl-għajn. Ing. Cataract. Kelma li nsibuha fil-kitba ta’ P.P. Saydon, ‘Siltiet minn ktieb Tobija’, fejn ir-rakkont jgħid hekk: ‘…fuq għajnejja trabbietli bjada’. Sors: (Ġabra ta’ Proża għat-Tfal. Ed. R. Vella Tomlin, p. 161).

BJANKETT Materjal artab magħġun bħal pejst, jew żebgħa bajda li jintuża kemm bħala stokk biex jimla l-injam u jissiġillaħ mix-xita; jew inkella biex jimla t-tila jew materjal ieħor bħala perparament qabel ma l-pittur jibda jpinġi. Il-bjankett kien utli biex it-tila ma tindilikx biż-żejt u titerra. Intant, il-bjankett bħala materja prima ġej mill-ġebel jew trab li kien jinqata’ mill-barrrieri fejn hemm blat vulkaniku, bħal pereż f’Solfataro / Pozzuoli, ħdejn Napli. X’aktarx li l-bjankett li kien impurtat f’Malta kien jiġi minn hemm. Illum flok il-bjankett jintuża l-ġesso (Tal. gesso), għall-istess skopijiet. Ħajr: Ino Bonello.

BLANDUN   Xemgħa twila u ħoxna magħmula mill-għasel pur, twila aktar mis-soltu li sserraħ f’gandlier fuq il-preżbiterju mill-Għid il-Kbir sal-festa ta’ Lapsi. Il-blandun jintuża wkoll fir-rit tal-magħmudija. Il-blandun jirrappreżenta lil Kristu rxoxt, għax wara l-qawmien Tiegħu sar Hu d-dawl tad-dinja. Mal-blandun jitwaħħlu bħal ħames ġandriet li jirrappreżentaw il-ħames ħwawar li bihom indilek il-ġisem ta’ Kristu qabel id-difna. Fuq il-blandun jitpinġa s-salib u fuqu jkun hemm l-ittri Griegi, A għal Alfa (il-bidu) u O għal Omega (t-tmiem), li jfissru l-bidu u t-tmiem tal-bniedem. Idj: ‘Qisu blandun’ – tingħad għal xi raġel twil u sabiħ. Ing. Paschal Candle li ġejja mil-Lhudi Pexaw.

BLIS   Isem ieħor għax-xitan. M.A.V. (1796 jagħti l-espr. ‘Għandek ras ta’ Blis,’ xi ħadd li għandu rasu stinata.

BLU / BLUN / BLUNA, IL-   Prodott, magħmul mill-ultramarin sintetiku u l-bikarbonat tas-soda. L-użu ta’ dan l-oġġett tal-ħasil kien komuni ħafna min-nofs is-seklu dsatax sa nofs is-seklu għoxrin. Għall-ewwel dan kien prodott esportat fi kwantitajiet kbar mill-Ingilterra lejn l-Amerika. Fl-Amerika prodott simili beda jkun maħdum u esportat mad-dinja kollha, kemm bħala trab kif ukoll bħala kubu żgħir kaħlani, 2 x 2 ċm. Dan jintuża l-aktar biex jitlaħalħu l-ħwejjeġ bojod wara li jinħaslu. Il-kubu kien jitkebbeb f’ċarruta u jintefa’ fl-ilma biex it-trab jinħall u jitħallat mal-ħwejjeġ ħalli jneħħi dik il-kwalità ta’ kulur safrani u l-abjad jidher aktar bajdani. Raġuni oħra għalfejn it-trab tal-bluna jintuża hi biex jipproduċi linka b’kulur blu sabiħ. Tintuża wkoll maż-żebgħa bajdanija tax-xagħar biex dan jidher aktar bajdani. Minn meta fil-ħasil beda jintuża l-bleach, il-bluna bil-mod il-mod inqatgħet mill-użu tagħha.

BLUŻA    Drapp li jintlibes fuq kollox u li jinqafel minn wara, użat l-aktar mill-ħaddiema manwali biex din tipproteġġi kontra t-tiċpis. Ġagaga. BLUŻA TAT-TFAL   L-istess tip ta’ ilbies iżda li kien jintlibes mit-tfal tal-iskola biex dawn ma jħammġux ħwejjiġhom. Fardal tat-trabi.

BNEJTA    (Damma.) Tfajla mhux miżżewġa. Qawl: Il-ħajja tal-bnejta bħal mendil fil-mejda. ‘[…] La vita della zitellina o zitella é come il pagliaccio in tavola […].

B. O.   Abbrevjazzjoni li tfisser Board of Ordnance. Sinjal antik li jinsab ħafna drabi pinġut u mnaqqax fil-ġebel biex jindika li dak il-post jew dak l-ambjent tal-madwar hu  proprjetà tas-servizzi Ingliżi. Ara: SIEQ IT-TiĠIEĠA.

BODBOD   Il-maskil tal-mogħża. Idj: ‘Qisu bodbod!’ – tingħad għal xi ħadd li ma jimpurtah minn xejn. Bniedem ta’ bla manjieri, injorant u ta’ rasu. Aġġ. Badbadi, raġel iffissat biex ikollu x’jaqsam man-nisa.

BOKKADOPRA     Ara: RIBALTA.

BOKKAPORT   Fetħa fuq il-GVERTA tal-bastiment li minnha wieħed ikun jista’ jinżel minn skalapiża biex jiġi fuq livell aktar baxx. Tal. boccaporta.

BOLLA TAL-PAPA   Fil-kuntest l-aktar strett tat-tifsira tal-kelma, il-bolla hi dak id-digriet jew dokument li l-Papa jippubblika meta jagħmel stqarrija ta’ importanza kbira. Il-bolla tista’ tkun maħruġa biex tkun imħabbra xi domma li tiddikjara xi twemmin tal-fidi. Din l-istqarrija jew proklama tista’ tkun ukoll tip ta’ komunikazzjoni li biha l-Papa jagħti l-awtorizzazzjoni jew id-direzzjoni tiegħu fil-politika amministrattiva tal-Knisja Kattolika. Il-bolla tal-Papa hi wkoll dak id-dokument maħruġ mill-Papa li jagħti kwalunkwe awtorità biex isir xi avveniment reliġjuż. Il-bolla tal-Papa tingħata wkoll meta jkun skomunikat xi ħadd mill-Knisja Kattolika. Fuq livell ieħor, bil-bolla, il-Papa jista’ jagħti privileġġ jew dispensa lil xi djoċesi, parroċċa, istituzzjoni jew xi nies partikulari. Fil-Malti nsibu l-espr. ‘Dak miżżewweġ bil-bolla’ – jiġ., il-koppja ngħatat id-dispensa, bħal meta din tkun magħmula minn għarajjes li huma kuġini ta’ xulxin. L-ewwel bolla tal-Papa kienet ħarġet fis-seklu sitta, għalkemm dak iż-żmien dan it-terminu ma kienx jintuża. Mis-seklu tnax ’il quddiem dawn id-dokumenti beda jkollhom siġill magħmul miċ-ċomb, jew mix-xema’ jew mid-deheb mdewweb. Fil-fatt il-kelma ‘bolla’ ġejja mil-Lat. bullire; M. dewweb. Fuq naħa ta’ dan is-siġill beda jkun hemm iddisinjati l-uċuħ ta’ San Pietru u San Pawl, u fuq in-naħa l-oħra l-isem tal-Papa li jkun ħareġ il-bolla. Matul is-sekli ħarġu kwantità kbira ta’ bolli, fosthom:

1206 – Religiosam Vitam: B’din il-bolla l-Papa Onorju III stabbilixxa l-Ordni Dumnikan.
1520 – Exsurge Domine: Il-Papa Ljun X ordna lil Luteru jirtira 41 
mid-90 teżi li kien ippubblika kontra l-Knisja Kattolika u t-twemmin tagħha.
1564 – Benedictus Deus: Il-Papa Piju IV rratifika d-digrieti tal-Konċilju ta’ Trento.
1738 – In eminenti apostolatus specula: Il-Papa Klement XII ipprojbixxa li l-Kattoliċi jidħlu fil-Mażunerija.
1868 – Aeterni Patris: Il-Papa Piju IX sejjaħ il-Konċilju Vatikan I.
1871 – Pastor Aeternus: Il-Papa Piju IX stabbilixxa l-infallibilità tal-Papa.
1950 – Munificentissimus Deus: Il-Papa Piju XII iddefinixxa l-Assunzjoni tal-Madonna.

BOLQA   Fil-logħba tat-‘trentun’ dan hu l-pass li bih il-lagħabi jaqbeż il-limitu stabbilit. Idj. ‘ħallas il-bolqa’ – Fl-istess logħba wieħed jista’ jħallas lura biex ikun jista’ jerġa’ jidħol fil-logħba.  BOLOQ   v. Qabeż il-limitu. Fig. din tfisser li dak li jkun qabeż l-età. Boloq sew – jiġ., xjaħ sew.

BOLREJS     (Ing. ball bearing race)   Ara : KARETTUN TAL-BOLREJS.

BOMA   1. Fuq il-jott dan hu l-arblu l-mimdud li jżomm id-drapp tal-qala’ stirat ’l isfel u miġbud fit-tul. Il-boma tiċċaqlaq skont il-firxa tal-qala’ kif jiddireġih it-tmunir. Ing. Boom.  2. Fil-Birgu, il-boma tirriferi wkoll għall-arblu li miegħu jittellgħu l-istatwi taż-żewġ qaddisin ta’ din il-belt, jiġ., San Lawrenz u San Duminku. L-arblu jintrabat mat-Torri (Kavalier) ta’ San Ġwann, biex jintuża bħala grabja; dan hu l-arblu ħiereġ minn mas-sur li bil-ħbula tiegħu titella’ l-istatwa fuq il-kolonna. Il-boma tkun miżmuma bi ħbula stirati minn kull ġenb u minn fuq, biex l-istatwa meta tittella’ tkun immanuvrata tajjeb. 3. Bastun tal-kultellazzi. Ara: KULTELLAZZ.

BOMBI  IL- / BIEB  IL-   Imsejjaħ hekk minħabba ż-żewġ balal kbar dekorattiv tal-ġebel li hemm fuq żewġ pilastri, wieħed kull naħa tal-Bieb tal-Bombi. Qabel, din id-daħla kienet magħrufa wkoll bħala Porta dei Cannoni. Illum dawn iż-żewġ ‘balal’ u l-pilastri li jżommuhom qegħdin imbegħdin mill-bibien, fuq il-bankini tal-ġnub. Oriġ. id-daħla għall-Furjana kienet minn bieb wieħed biss, li nbena fl-1721, fi żmien il-Gran Mastru Perellos. Fuq dan il-bieb hemm l-iskrizzjoni: Dum thraces ubique pugnoin sede sic tuta consto –  li bil-Malti tfisser: ‘filwaqt li qed niġġieled mat-Torok – kulħadd qiegħed fil-kwiet tad-dar tiegħu’. It-tieni bieb inbena fi żmien l-Ingliżi, preċiżament fl-1857, biex jagħmel aktar komdu d-dħul u l-ħruġ minn din id-daħla għall-karozzini. Hawn insibu t-tieni skrizzjoni bil-Latin li tgħid: Ad majorem populi commoditate, li bil-Malti tfisser ‘Għall-kumdità akbar tal-poplu’. Interessanti li wieħed ikun jaf li biex sar dan it-tieni bieb, il-Kunsill fil-Gvern, fl-1857, kien ivvota fondi ta’ għaxar liri sterlini biss (Euro 25)!  Wieħed jiddubita kemm din is-somma kienet suffiċjenti biex isir dan ix-xogħol strutturali. Ara: FLUS ANTIKI.

BOMBLU   1. Kontenitur imżaqqaq tal-fuħħar b’għonq dejjaq li jżomm l-ilma tax-xorb. 2. Fig. Bniedem b’żaqqu ħoxna. Idj:  ‘Sirt qisek bomblu!’ – tingħad lil xi ħadd li jkun ħxien. Tal. bombola. Ing.pitcher.

BOMBOS  / BUMBARD Logħba tat-tfal. Wieħed mit-tfal joqgħod milwi ‘l quddiem, wiċċu ’l isfel lejn l-art, iserraħ fuq idejh u saqajh, waqt li jżomm dahru ’l fuq u rasu imgeddsa ’l isfel. Imbagħad sħabu jittattantaw jaqbżuh billi jieħdu ġirja u kif jaslu fuqu jqiegħdu idejhom fuq dahar it-tifel mimdud. G. Lanfranco, Logħob Taqbil u Ġugarelli tat-tfal Maltin.

BONA   Idj:  ‘Ikrah daqs id-dagħa ta’ Bona’ –  Paragun ta’ persuna jew oġġett mad-dagħa li wieħed seta’ jisma’ f’Bona. Bona kien l-isem antik ta’ Abbana, port ewlieni fl-Alġerija. Fis-seklu dsatax kienu emigraw eluf ta’ Maltin lejn l-Afrika ta’ Fuq biex isibu x-xogħol. Fl-1842 fl-Alġerija kien hemm mal-5,000 emigrant Malti, li sal-1865 saru 10,000, u li wara żdiedu anke sal-14,000-il elf, imqassmin f’komunitajiet imdaqqsa f’diversi bliet fl-Alġerija, fosthom dik ta’ Bona. Fis-seklu dsatax kien isir ħafna kummerċ bejn Bona u Malta, l-aktar fl-importazzjoni tal-barrin. L-idjoma x’aktarx tikxef kemm jaħsadna d-dagħa Malti meta dan nisimgħuh meta nkunu msifrin. Ara: BARBARIJA.  Ara: The Great Exodus ta’ Lawrence E. Attard, P.E.G. Ltd, 1989; http://www.maltamigration.com; Studies in Maltese Folkore ta’ Joseph Cassar Pullicino p. 73.

BONAVOLJA    Ara: BANAVOLJA.

BONĊ / BUNĊ    Il-boċċa tal-ħġieġ li tkun akbar minn boċċi oħrajn li jintużaw fil-logħob tat-tfal. Il-bunċ jitpoġġa ħafna drabi f’ringiela ma’ boċċi oħrajn u minn jolqtu jirbaħ l-aktar punti u kultant jista’ jekk il-ftehim ikun hekk, anki meta jolqtu jirbħu u jżommu għalih.

BONTON   Riferenza għal nies li jgħoddu ruthom bħala ta’ klassi għolja. Nies sta bene u ta’ manjieri sofistikati. Nies puliti. Etim. Fr. bon ton li għanda ħafna tifsiriet: décence, covenance, élégance, goût, politesse.

BOQQA    Ħalq mimli ilma. Ngħidu, ‘xrobt boqqa ilma’ jew, ‘mort ħadt boqqa kafé’; idj: ‘Dak il-bniedem boqqa brodu!’ – jiġ., persuna ta’ karattru ħażin; kiesaħ.  Tal. bocca.

BOQXIEX    1. Flus; muniti ta’ flus ta’ ftit siwi. Espr. ‘Mhux sejjer naħdem għal boqxix’. Kelma li kienet tintuża fl-antik biex tirriferi għat-tips tal-wejter, (mill-Għ. baqxix). 2. Tubu muskolari li jinsab fl-annimali kif ukoll fil-bniedem, bejn il-gerżuma u l-istonku, twil daqs 30 ċm li jservi ta’ passaġġ li minnu jinżel l-ikel. (is. xj. Oesophagus). Ara:  ĠISEM IL-BNIEDEM.  3. Għodda tal-mastrudaxxa, magħmula apposta biex tinċana x-xifer tal-injam fit-tond. Ing. spoke shave.  

   

BORBONI   L-oriġini ta’ din il-familja rjali tnissel mill-fergħa tad-dinastija Kapetja, jiġ., minn żmien Hugh Capet, magħruf ukoll bħala Hugo Magnus, li rrenja fuq il-Franki mis-sena 987 sas-sena 996. Mill-1589 ’il quddiem, id-dinastija tal-Borboni żammet għal bosta sekli l-poter monarkiku, mhux biss fi Franza iżda anki f’diversi pajjiżi oħra, kemm Ewropej kif ukoll fil-kontinent Amerikan. Fis-seklu tmintax u s-seklu dsatax, bis-saħħa ta’ bosta żwiġijiet u gwerer, il-Borboni firxu l-imperu tagħhom fi Spanja, Napli, Sqallija, Parma u l-Lussemburgu – f’dan tal-aħħar id-dixxendenti ta’ din id-dinastija għadha ‘tirrenja’ sal-lum bħala dukat (Ing. Grand Duchy). Fi Franza l-familja rjali tal-Borboni (Bourbon bil-Franċiż) tneħħiet mill-poter fl-1792, b’riżultat tar-Rivoluzzjoni Franċiża (1789). Mill-fergħa Spanjola tal-Borboni ħarġet il-familja monarkika li mill-1734 mexxiet ir-Renju taż-Żewġ Sqalliji (jiġ. Napli u Sqallija). Kien ir-Re Borboniku Ferdinandu ta’ Napli li fl-1798 li talab lill-Ammirall Orazju Nelson biex jgħin lill-Maltin jeħilsu mill-Franċiżi waqt l-Imblokk. L-istess Re kien offiż bil-kbir hekk kif l-Ingliżi ħadu lil Malta taħt idejhom u flok tellgħu l-bandiera Borbonika, tellgħu dik Ingliża. L-Ingliżi neħħew kull tama li r-Re Borboniku jieħu lura ’l Malta, kif suppost, meta l-ewwel iffirmaw it-Trattat ta’ Amiens (1802), u wara dak ta’ Vienna (1814) biex żammew Malta taħt idejhom. Wieħed min-nobbli tal-familja Borbonika ta’ Franza, il-Konti Louis Charles de Beaujaulais, li kien it-tifel tad-Duka Philippe d’Orlean, wasal Malta fl-aħħar jiem ta’ ħajtu, fit-8 ta’ Mejju 1808, ibati mill-marda tat-tuberkolożi, u miet ġimagħtejn biss wara l-wasla tiegħu. Hu ndifen fil-knisja ta’ San Ġwann, il-Belt. Ħu dan il-Konti, Louis Philippe, hekk kif sar Re ta’ Franza fl-1830, ikkommissjona qabar għal ħuh fl-1833, u dan illum isebbaħ il-Kappella ta’ Franza fil-Konkatridal. Konnessjoni oħra mal-Borboni hi ż-żjara li kien għamel ir-Re Ferdinandu II ta’ Napli mal-mara tiegħu f’Malta, f’Ġunju tas-sena 1844. Dan ir-re kien magħruf bħala Re Bomba.

BORDI / BURDI   1. Isem ieħor għax-xitla tas-sogħda li minnha kien isir il-ħabel tas-siġġijiet u anki twapet. Ara: SOGĦDA. L-isem xjentifiku ta’ din il-pjanta hu Cyperus papyrus. Din hi pjanta li tikber fejn hemm ħafna ilma staġnat.  2. Drapp magħmul minn din l-istess pjanta b’kuluri varjegati.

BORDLIEQA / BURDLIEQA  (D) Porcellana. Pjanta li tittiekel bħala insalata. Magħrufa bil-Malti wkoll bħala ‘lgħab ix-xiħ’. Tingħata wkoll bħala ikel lill-kanali. Qawl: Il-ħlieqa xi darba / xi drabi ssir bordlieqa. Lat. Portulaca oleracea. Sors: E.S.I.

BORINA / DEBORINA   Tip ta’ pass meqjus ħafif u mhux mgħaġġel, taż-żwiemel, meta dawn ikunu qed itellqu. Eż. ngħidu, ‘Dak iż-żiemel miexi bid-deborina.’ – jiġ., jittrotta, miexi rasu la ġenba, bla għaġla partikolari. Oriġ. Tal. andar di burina espr. li tintuża aktar b’dan il-mod: burinare una vela – jiġ., il-mod kif il-qala’ tal-bastiment jinżamm stirat la ġenba, b’mod li r-riħ jaħbat b’angolu ta’ 70 grad, u għaldaqstant id-dgħajsa timxi b’ċerta ħeffa moderata. Sors: Dizionario Portatile – Maltese, Inglese, Italiano, F. Vella (F. Vella, 1843) u E.S.I.

BORMLA   Waħda mit-’Tlett Ibliet’ tal-Kottonera, magħrufa wkoll bħala Cospicua. L-isem ta’ din il-belt x’aktarx ġej minn Bur Mula, li jfisser ‘l-għelieqi tas-sinjur’. Bormla hi l-belt l-aktar żagħżugħa mit-Tlett Ibliet, biss illum għandha l-ikbar popolazzjoni fosthom. M.A.V. (1796), jgħid li wara l-Belt, din kienet l-aktar belt abitata f’Malta.

BORQOM    1. Ir-rita li fiha tkun miġbura t-tarbija fil-ġuf, u li tista’ titwieled biha. Ing. caul.  2. Drapp oħxon u b’saħħtu li fl-antik kien jintlibes biex jipproteġi l-ġellieda mid-daqqiet tas-sejf. Idj. ‘Kellu l-borqom, xejn ma jinfdu’. Sors: Ward ta’ Qari Malti, 1936, p. 77.  3. Xagħar ħafif ħafna fuq il-wiċċ li ġieli jitwieldu bih it-trabi. Skont l-għajdut folkloristiku, il-borqom iħares lit-tarbija mill-għajn ħażina. Sors: E.S.I.  BORQMI   Appel. Għal bniedem li ma jista’ ħadd għalih. Għ. burqu – velu. Qabb. mal-Għ. burqa, li jilbsu n-nisa Musulmani, eż., dawk Afgani.

BORRA    1. B’din il-kelma llum nifhmu tip ta’ silġ li jinżel ħafif aktar minn dak is-silġ li mdorrijin naraw jinżel f’xi xita qliel. Vassalli jagħti t-tifsira bit-Tal. bħala fiocco di neve. Dan is-silġ rari narawh. 2. Għoqod imfettħin tat-tajjar. 3. Trab u materjal ieħor li jinġabar f’għoqod ħfief qishom xagħar, l-aktar fl-irkejjen tad-dar fejn ikun ilu ma jinkines. Tifsira oħra bit-Tal. vento gelato. Sors: E.S.I. u J.A.

BORSA  LA    Din il-binja tinsab fi Triq ir-Repubblika, il-Belt, aktar ’l isfel mill-Palazz tal-President. Dan il-post kien mibni fl-1857 bħala ‘La Banca di Commercio’ u għaldaqstant kien intenzjonat bħala ċentru fejn jiltaqgħu l-kummerċjanti Maltin. Hawn kien hawn anki żewġ banek. Il-faċċata ta’ din il-binja kienet iddisinjata fl-istil neo-klassiku minn Giuseppe Bonavia. Ara: The Malta Chamber of Commerce, 1848 – 1979. ta’ Carmelo Vasallo, (1998).

BOTNA     1. Il-parti ta’ isfel taż-żaqq li taqbeż ‘il barra meta timtela.  BOTON   (D.) 2. Feto, ventre. Boton fniek. Bosta frieħ minn ġuf wieħed. Tliet-it tfal ta’ boton wieħed, tre gemelli. E.S.I. jispjega din il-kelma bħala l-pl. ta’ botna. Għad ta’ ulied jew bhejjem li twieldu minn omm fl-istess ħlas. 2. Ħxejjex jew frott li jikber f’rimja waħda.  Bl-Għ. بطن  batan tfisser żaqq. BOTNI Aġġ. li jirriferi għal bniedem li għandu żaqqu mqabbża ’l barra. Bniedem QERQNI. Sors: E.S.I. G.B.F. (1845): pigmeo. Bniedem qsajjar.

BOTT, BIL-   Malti arkajku, espr., ‘bil-bott’. F’salt. Fl-istorja ‘Il-Fieres’, li P. Manwel Magri (1851 – 1907) ġabar minn fomm in-nies, insibu hekk,  ‘[…]  Il-Malti tbaxxa, qisu għarkobbtejh, ħebb għall-iswed, bil-bott, ħatfu u qalbu waranijiet […]’ Sors: Ġorġ Mifsud Chirchop, (1994). Etim. Tal. di botto, f’daqqa waħda. 

BOTTEGIN   Ħanut żgħir, bħal kiosk jew bar ta’ ċertu ċokon. Mill-bottegin jinbiegħu xorb, bħal luminati, birrer u affarijiet simili u xi ikel ħafif. Biss, kultant insibu wkoll rif. fejn fih kienu jissajru l-fniek u l-patata moqlija. Il-bottegin kien dak il-ħanut żgħir li jinfetaħ fis-sala tat-teatru fejn in-nies imorru jixtru xi ħaġa żgħira tal-ikel jew xorb waqt l-intervall. (Ing. tuck shop).

BOVU    Bastiment żgħir antik tal-merkanzija bi tliet arbli u mezzana li kien jagħmel vjaġġi żgħar.

BOXXLA    1. Strument tan-navigazzjoni fuq il-bastimenti. Idj: ‘Dak il-bniedem tilifli l-boxxla!’, jiġ., ‘dak skurmentani’.  Idj. ‘Mur għand boxxla xjaten’. Tal: bussola.  2. Antiporta, bieb, norm. bil-ħġieġ li jkun eżatt wara l-bieb ta’ barra tad-dar. Kelma li kienet tintuża l-aktar min-nies tal-Kottonera. Prob. l-oriġ., ta’ dan it-terminu ġej mill-iskrin kbir tal-injam li tara ssib ma’ wiċċek meta tidħol mill-bieb tal-knisja ;l ġewwa.  Qab. mal-kelma Taljana bussare li bil-Malti tfisser tħabbat il-bieb.

               

BOXXLU   Fl-antik din kienet kaxxa tal-votazzjoni b’żewġ jew tlett ikxaxen li kien jintuża mill-kulleġġ tal-qassisin, mill-membri tal-fratellanzi jew mis-soċji tal-każini tal-baned biex jeleġġu lil xi ħadd jew jiddeċidu fuq xi kwistjoni jew oħra b’vot sigriet. Kull votant kien idaħħal il-pala ta’ idu fit-toqba tal-boxxlu biex jitfa’ f’waħda mit-tlett ikxaxen li hemm taħt il-boċċa li tiswa vot skont il-preferenza tiegħu. B’hekk, mingħajr ma jidher il-votant jista’ jdawwar il-pala ta’ idu lejn naħa jew oħra skont fejn hemm il-kaxxa li hu jrid jitfa’ l-vot. Fil-każ tal-boxxlu fir-ritratt, hemm tlett ikxaxen, wieħed fejn jista’ jitfa’ l-vot favur, ieħor kontra, u ieħor fejn wieħed kien jista’ jitfa’ l-vot ta’ astensjoni.

BOZZA    1. Bozza tad-elettriku; lampa. 2. Buqar kbir ta’ fuq il-mejda li kapaċi jżomm fih ħafna likwidu. Ing. flagon. Sorsi: G.B.F. (1845) u E.S.I. Etim. Sqal. bozza, vaso per tener vino. 3. Nefħa fil-ġisem. 4. BOZZA TAS-SILĠ Qarraba (ara: KARRABA) jew KANTIMPLORA. Ing. Ice pail. 5. BOZZA TAL-ISTATWA Għata/u tal-ħġieġ x’aktarx jjaq u għoli li jintuża biex fih jitqiegħed xi oġġett prezzjuż, bħal statwa, arloġġ ornamentali, jew xi bukkett tal-ganutell, biex ikun protett mit-tbabis jew mit-trab. Ngħidu, ‘għax ma tagħmlux f’bozza!’ lil xi ħadd li jkun irid jipproteġi żżejjed lil xi ħadd jew xi oġġett. IMBUZZAT Aġġ. għal oġġett imżaqqaq. Sors. J.A. BOZZA TAL-ANKRA Il-boċċa ta’ fuq tal-ankra li magħha tintrabat il-katina jew ħabel, Sors: E.S.I. Skont J. Caruana din jgħidulha, anell tal-ankra, Sors: Termini Nawtiċi (2019).  G.B.F. u J.A. jagħtuha bl-Ing. bħala shank painter – li hu l-ħabel li jintrabat mal-bozza tal-ankra biex din tinżamm mal-katina u mal-buq tal-bastiment meta tittella’. X’aktarx l-ispjega ta’ E.S.I. hi t-tajba.

BQAJLA     Isem ieħor għall-ispinaċi. Qawl: Qajla qajla ssibha l-bqajla. Sors: Il-Qawl Iqul, p. 227.

BRAĊĊAL     1. Tip ta’ lqugħ tal-metall parti mill-armatura li tintlibes mis-suldat fuq id-driegħ waqt il-ġlied biex tilqa’ d-daqqiet tax-xabla waqt il-ġlid.  2. Faxxa tad-drapp li jilbsu l-uffiċjali biex juru l-grad li huma jappartjenu għalih.

BRADELLA      Dik il-parti ċatta tal-injam li tistrieħ taħt il-PEDESTAL u li sserraħ fuq il-BANKUN. Fiha jidħlu l-lasti tar-reffiegħa minn quddiem għal wara. L-istatwi tal-Ġimgħa l-Kbira norm. iserrħu direttament fuq il-bradella. Tal. Predella – bassa piattaforma che serve di base a un base mobile; es. la predella di una catedra. V. Busuttil (1900) jispjega din il-kelma hekk: a stool, a  foot stool, an altar stool. Jgħidilha wkoll predella.

BRAĠ       Munzell ġebel.  Plural: IBRAĠ.

BRAGA   1. Ċinga li tintrabat madwar l-INGROPPA taż-żiemel u li ddur maż-żiemel mill-WIRK ma’ żaqq iż-żiemel .Jgħidulha wkoll dafan jew dafar. 2. Ħabel li jintuża biex jintrabat miegħu oġġett tqil. 3. Strixxa karta li l-legatur jinkolla biha fuq paġna mqatta. E.S.I. 4. Malja tal-għawm. J.A. Etim. Sqalli vraca. Quella parte dei finimenti del cavallo ta’ tiro che pende sotto la groppiera ed investe le coscie. (Nuovo Dizionario Siciliano – Italiano, ta’ Vincenzo Mortillaro, 1854). Ing. breeches of harness. Ara: Ara: Qiegħda fuq il-Ponta ta’ Lsieni, ta’ Ġużi Gatt, 2005, p. 93. 

BRAJBU   Talba antika partikolari li fiha jissemma Kristu msallab kif ukoll il-Madonna. Ġieli jissemma wkoll San Ġwann l-Evanġelista. Ġieli fit-talba issir ukoll allużjoni għall-Ġudizzju Universali. Jingħad li min kien jgħid din it-talba, preferibbilment tliet darbiet kuljum imur il-Ġenna dritt. Sors: G. Lanfranco (2017).

BRAJMLA   Logħba pwerili tat-tfal fejn waqt li tifel joqgħod milwi ‘l isfel sħabu tfal oħra jibdew l-ewwel jgħaddu minn taħt saqajħ imbagħad jaqbżu minn fuq dahru. Etim. Brajmla, barmil żgħir. Sors: G.B.F. (1845) u E.S.I.

BRAKK,  KELB TAL-   Kelb tal-kaċċa li jkun mgħallem iġib il-kaċċa li jkun waqqa’ sidu. Ing. Retriever.

BRANDA    Tip ta’ sodda tad-drapp. Xibka li tiddendel minn kull tarf tagħha bil-ħbula ma’ xi mkien sod biex wieħed jimtedd fiha biex jistrieħ jew jitbandal. Fl-antik il-branda kienet tintuża mis-suldati jew baħrin fuq il-bastimenti.

BRANKUTLU / BRENKUTLU    1. Tip ta’ bebbuxu tal-baħar, komuni ħafna fil-Mediterran u ibħra oħra (is. xj. Cerithium vulgatum, Ing. horn-shell). Dan il-bebbuxu għandu l-forma ta’ spirall imtawwal u mmaljat waqt li fit-tul tiegħu jieħu x-xeħta ta’ lembut rasu ‘l isfel. Norm. dan il-bebbuxu jgħix moħbi fil-ħama jew fir-ramel. Magħruf ukoll bħala ‘bebbuxu granċ’ jew ‘eremit’. Hemm ukoll tip ta’ bebbuxu tal-art, magħruf bħala ‘brankutlu tal-art’. Ismijiet oħra għal dan il-bebbuxu huma ‘żugromblu’ jew ‘trajbu’ (is. xj. Runinia decolleata). Etim. brancutulo minn branca (driegħ) – rif. għall-bosta ‘dirgħajn’ jew swaba’ rqaq li joħorġu mill-bebbuxu tal-baħar ta’ dan it-tip.   2. Tip ta’ nokklu fix-xagħar li jieħu forma ta’ spiral li jintelaq la ġenba fuq il-ġbin. Anki A. de S. isemmi dan it-tip ta’ nokklu ħiereġ fuq in-ngħas bħala ‘brankutlu’. F’xi żmien lejn il-ħamsinijiet u s-sittinijiet dan l-istil ta’ xagħar kien moda.   3. Fig. tifel imqareb.

BRARED   Dan hu l-laqam ta’ Vincenzo Borg, wieħed mill-mexxejja tal-Maltin fi żmien l-Imblokk tal-Franċiżi (1798 – 1800). Borg kien kummerċjant tal-qoton minn Birkirkara. Jingħad li kien imlaqqam ‘Brared’ għaliex fost affarijiet oħra kien ibigħ il-brared (pl. ta’ BARRADA).  Fi żmien l-imblokk tal-Franċiżi kien jikkmanda l-battaljun tal-Għargħur (fejn tal-Balal). Kien iffinanzja b’mod tajjeb il-manteniment tas-suldati waqt is-sentejn li l-Maltin kienu qed jeħduha kontra l-Franċiżi. Bejn l-1801 u l-1804, l-Ingliżi tawh il-kariga ta’ logutenent ta’ Birkirkara u tal-Mosta. Fl-1833, l-Ingliżi onorawh billi ngħata t-titlu ta’ Kavallier tal-Ordni ta’ San Mikiel u ta’ San Ġorġ. Borg miet fl-1837.  Ara:  Art Twelidi ta’ Joseph Galea, pp. 28-29;   Dictionary of Maltese Biographies, ed. Michael J. Schiavone.

BRATTATUR / BRATTUR    Bniedem qarrieqi. Xi ħadd li jinganna. Brikkun, frodatur. E.S.I. jgħidlu brattatur filwaqt li Falzon u M. Dimech (1901) jgħidulu, brattur. Etim. Sqal. barataturi.

BRAXIA, TA’   Żona li tinsab bejn Bieb il-Bombi u l-Blata l-Bajda. L-isem proprju ta’ dawn l-inħawi kien Ta’ Braqxija. Il-ġenettiv Ta’, jagħti wieħed x’jifhem li din l-art kienet xi darba tinħadem minn, jew inkella kienet proprjetà ta’ xi ħadd magħruf b’dan il-laqam. G. Wettinger jgħid li hu possibbli li l-kelma ‘braqxija’ hi appellattiv femminili tal-maskil ‘berxaq’, li jfisser ‘kulur varjegat’. Ta’ Braksja (jinkiteb Ta’ Braxia) illum iservi biss ta’ riferenza għaċ-ċimiterju li jieħu l-istess isem. Dan kien inbena fis-sena 1857 biex jindifnu l-Ingliżi Protestanti biss. Dan iċ-ċimiterju kien l-ewwel biċċa xogħol tal-Perit Emanuele Luigi Galizia, l-istess perit li ddisinja iċ-Ċimiterju tal-Addolorata u ċ-Ċimiterju tat-Torok li hemm il-Marsa. F’Ta’ Braxia hemm midfuna mal-4,800 persuna, fil-parti l-kbira tagħhom Ingliżi li kienu jservu fil-Militar u fin-Navy, u l-familjari tagħhom. Hemm ukoll xi residenti oħra barranin, fosthom anki xi Amerikani u anki xi ftit Maltin. F’sezzjoni żgħira, wara ħajt li jifred din il-parti mill-bqija taċ-ċimiterju, hemm ukoll oqbra tal-Lhud. Iċ-ċimiterju Ebrew hu eqdem għax kien jintuża diġà fl-1831. Ta’ Braxia għadu sal-lum jintuża għad-dfin. Hemm jieħdu ħsieb ir-restawr u l-manutenzjoni tiegħu l-membri tal-Friends of the Ta’ Braxia Cemetery, li huma wkoll membri ta’ Din l-Art Ħelwa. Sors: Dr Andy Welsh. Ara: Ta’ Braxia Cemetery, ktieb gwida ta’ Alan Keighley (ippubblikat minn Din l-Art Ħelwa, 2010); ‘Friends of Ta’ Braxia’, Chev. Charles Gatt, Vigilo, n. 4, October 2013, pp. 24, 25.

BRAZZOL   1. Qanneb jew ħarir li jintuża għax-xolfa tas-sajd tal-ħut. 2. Qasba twila li tintuża biex jinqabdu l-lampuki jew il-pixxispad.  3. Għodda li tintuża biex iżżomm l-injam sod meta dan ikun qiegħed jiġi sserrat. Sqal. vrazzolu; ħabel twil daqs driegħ (Tal. braccio) biex jgħin iżomm l-oġġett f’postu. 4. Parti mis-sistema biex iżomm biċċiet mill-arblu tal-qala’ f’postu.  Sors etim: J.A.

BREĊĊA  Ara:  PREXXA.

BREJBES / BREJBEX    Ix-xitan. M.A.V. jgħidlu, diavolo che tenta.

BREJBU / VERBUM    Talba.

BREJKU  Kliem tqil u li ma jinftehimx. Idj: ‘Int ġej bil-brejku?’ – tingħad lil xi ħadd li għandu fehma stramba, jew ikun qed jipprova jdawwar il-kliem. G.P. Badger, kittieb u stampatur Ingliż li għex Malta għal ħabta ta’ 1838-41, ried jinvestiga r-raġuni għaliex fin-naħat tal-Għarb, Għawdex, il-Malti mitkellem mhux biss kien djalettali, iżda kien ukoll jitgħawweġ b’tali mod li s-sillabi tal-kliem kienu jkunu maqluba.  Instab li dawk li kienu jippronunzjaw il-kliem b’dan il-mod x’aktarx kienu xi individwi, u mhux il-kotra tar-raħal.  Eż. tal-kliem bil-Brejku: ‘Immorru jiena u inti?’  li bil-Brejku tingħad ‘Rumu najji u linki ?’ Qawl: Min jimxi bil-brejku ma jasal imkien. Oriġ. Sq. braicu li ġejja mit-Tal. ebraico.  Ara:  E.S.I. u L-Ilsien Malti l-Bierah u l-Lum ta’ Mons.  L. Cachia, pp. 57.

BREVJAR / BREVJARJU   Il-ktieb tat-talb imqassam f’erba’ volumi, wieħed għal kull staġjun, li dawk kollha li għandhom l-ORDNI SAGRI jaqraw f’diversi ħinijiet tal-jum. Il-ktieb li qabel kien ikun ippubblikat bil-Latin, u hu intenzjonat l-aktar għall-qassisin u oħrajn bħalhom biex minnu jaqraw is-salmi, innijiet u bosta talb f’ħinijiet partikulari tal-jum matul is-sena kollha skont is-sigħat kanoniċi kif stabiliti mill-Knisja Kattolika. L-ewwel brevjarju kien dak Franġiskan, approvat u stabilit mill-Papa Nikola III (Papat : 1277 – 1280).

BRIGANTIN    Bastiment, forma ta’ xini żgħir li kien jintuża l-aktar fis-seklu sbatax u tmintax. Kellu erbatax-il bank għall-qaddiefa. Kien jintuża kemm għall-ġarr tal-merkanzija, kif ukoll għal skopijiet ta’ gwerra. Il-brigantin kien ta’ spiss jakkumpanja xwieni oħrajn fil-battalji kontra l-għadu. Ital. brigantine; Ing. barquentine, brig.   

BRIGATA    1. Grupp żgħir ta’ reġimenti jew battaljuni – norm. ta’ 2,000 sa 3,300 suldat, li jkun taħt il-kmand ta’ Brigadier.  2. Għaqda ta’ żgħażagħ bl-uniformi li jkunu mgħallma diversi suġġetti b’ċerta dixxiplina u bid-drill pjuttost militari. 3. Fil-kuntest Malti nsibu wkoll is-Salesian Boys and Girls’ Brigade, għaqda li kienet imwaqqfa fl-1909 fuq l-istil u bażi ta’ prinċipji tal-Boy Scouts, kemxejn wara li dawn tal-aħħar kienu mwaqqfin fir-Renju Unit, fl-1908, kif ukoll il-Brigata Laburista.

BRIGATA LABURISTA   Fis-sena 1959, il-Partit Laburista waqqaf il-Brigata Laburista, bil-ħsieb li f’din l-għaqda jissieħbu tfal ta’ familji b’simpatija mal-Partit. Skont l-istatut tal-għaqda l-iskopijiet ewlenin kienu dawn: ‘i. li trawwem il-membri fit-twemmin tal-Partit Laburista; ii. li tnissel kuxjenza nazzjonali, u iii. li tkabbar l-edukazzjoni u l-ispirtu sportiv fost il-membri’. Il-Brigata Laburista kienet intiża li tiġbor it-tfal biex dawn isibu sfog ieħor ta’ rikreazzjoni u fl-istess ħin jitrawmu fl-irwol simili għal dak tal-Iskawts. Billi l-Iskawts kienu xi ħaġa maħluqa mill-Ingliżi, l-ideaturi tal-Brigata Laburista ma ridux li t-tfal jidhru li qegħdin jikkupjaw dak li kienu jagħmlu l-Iskawts. Għaldaqstant l-ordnijiet tad-drill lit-tfal tal-Brigata kienu jingħataw bil-Malti u mhux bl-Ingliż. L-uniformi tal-Brigata kienet ta’ kulur abjad u aħmar, simbolu tal-bandiera Maltija. Ftit wara li nħolqot il-Brigata, il-Gvern kien daħħal liġi li tipprojbixxi li t-tfal jilbsu xi uniformi, u wara ftit kienet inqatgħet ukoll li l-ebda tifel taħt it-tnax-il sena ma seta’ jidħol ġo każin ta’ xi partit politiku. Xorta waħda, fis-snin sittin, it-tfal membri tal-Brigata kienu jgħoddu mal-elfejn ruħ imxerrda fi 22 lokalità. Xi wħud minn dawn il-fergħat kellhom anki l-banda tagħhom, li kienet iddoqq waqt il-parati organizzati mill-partit. Minħabba li l-Partit Laburista dak iż-żmien kien fi ġlieda kontra l-Kleru f’Malta, l-Isqof kien iwissi lill-poplu li t-tfal ma għandhomx jitħallew jidħlu f’din l-għaqda. Kienu anki ħarġu struzzjonijiet biex il-konfessuri jsaqsu lit-tfal li jmorru jqerru għandhom jekk dawn humiex membri tal-Brigata. Il-gruppi tal-Brigata kienu naqsu ħafna fid-disgħinijiet, u fl-2008, l-Eżekuttiv tal-Partit Laburista ddeċida li jxolji uffiċjalment il-Brigata Laburista. Ara: Brigata Laburista – ’il Quddiem Imxi ta’ Ġużè Zerafa, SKS Sensiela Kotba Soċjalisti, 1984. Ħajr: Joseph (J.C.) Azzopardi. Ara: ‘Reminiscenses of a kid’s brigade’ (interview with Joe Debono Grech), Malta Today, 7th December 2008.

BRILLANTI   Nom jew aġġ. li jirriferi għall-attur li jingħata l-parti ta’ karattru ferrieħi u ċajtier fuq il-palk. Attur komiku li juri spirtu pront.  KUMMIEDJA BRILLANTI  Huma msejħa hekk dawk id-drammi umoristiċi fejn l-iskript jkun imfassal b’mod ħafif u li fih ikun hemm ċajt u tmiem ferrieħi. Il-kummiedja brillanti taf l-oriġini tagħha mill-commedia dell’arte. Ħajr: Alan Fenech.

BRILLI   Sett (partita) brilli jkun jikkonsisti f’disa’ MAZZARELLI pjuttost bħal skittles; tmienja l-istess u wieħed ikollu bħal boċċa n-naħa ta’ fuq. Jitwaqqfu ħdejn xulxin fl-art fuq disinn ta’ maqrut. Il-brilli tal-kantunieri jissejħu ‘qriemeċ’, ta’ bejn il-qriemeċ jissejħu s-‘sekondi’, u tan-nofs jissejjaħ ‘is-sultan’. Il-logħob isir b’boċċa kemxejn kbira tal-injam mill-messa (sinjal miftiehem) u t-tieni darba jsir mill-ħażż fejn tieqaf il-boċċa fl-ewwel tefgħa. Il-punti jintrebħu skont kemm brilli jintlaqtu u jittwaqqgħu mit-tim / mill-individwu. Il-logħba tintrebaħ minn min jgħaqqad il-punti l-ewwel.  Din il-logħba fil-preżent għadek tista’ taraha tintlagħab fl-Għarb, San Lawrenz u Ta’ Kerċem.  Ara: Il-Ħajja f’Għawdex, ta’ Anton F. Attard,  pp. 14-15.

BRIXKLA    Logħba tal-karti li tintlagħab l-aktar bejn tnejn jew erba’ lagħaba (żewġ koppji). Il-mazz ikun ta’ erbgħin. Kull lagħabi jingħata tliet karti tal-logħob, li jżomm moħbija f’idu, u l-bqija jkunu mqiegħda fuq il-mejda. Fost dawn ikun hemm  il-karta li tissejjah il-brixkla. Din il-logħba tirrikjedi li l-koppji lagħaba jagħmlu sinjali b’għajnejhom lil xulxin biex jiftehmu bejniethom. Fil-logħba tingħad il-frażi, ‘din mhux bixkla!’ (Ing. ‘that’s foul play’). Jirbaħ min iġib 61 punt u fuqhom minn total ta’ 120. Sq. briscula. Fr. Brisque li tfisser suldat veteran, għaliex fi Franza din il-logħba kienet popolari ħafna mas-suldati kif ukoll ma-baħrin. Ara: LOGĦOB TaL-KARTI. Ara wkoll: Card Games played in Malta 1530 up to present’, fuq l-istess website.  Ikklikkja hawn: https://kliemustorja.com/2024/02/22/card-games-in-malta-1530-up-to-present/

BROKK   Fergħa żgħira li jkollha minn tnejn sa erba’ għejun, maqtugħa minn siġra tal-frott bħala tilqima tax-xitwa. Din tiddeffes bħal feles fiz-zokk maħsud ta’ siġra selvaġġa, iżda li tkun tal-istess familja biex tal-aħħar tkun imlaqqma biex tagħmel il-frott.  Ngħidu, ’tilqimgħa bil-brokk. Tal. brocco. Ing. scion.

BRONJA    Is. xj. Triton  variegatum.  Bebbuxu tal-baħar kbir li jilkber sa 30 ċm.  Fl-antik, it-taħħan kien idoqq il-bronja biex jinforma lill-bdiewa tal-madwar li hu kien lest biex jibda t-tħin tal-qamħ. Dan kien isir meta r-riħ kien ikun qawwi biżżejjed biex idawwar l-antenni tal-mitħna. It-taħħan kien idoqq il-bronja billi jonfoħ minn toqba li jkun taqqab fit-tarf tal-bebbuxu. L-istess meta x-xogħol kien jitlesta, it-taħħan kien idoqq il-bronja biex in-nies riġi tiġbor il-qamħ mitħun. Fig. Mnieħer ta’ xi persuna meta dan ikun ħamrani bix-xorb.

BRUĠA    Din kienet logħba tat-tfal li jsemmieha Agius de Soldanis fid-Damma ta’ Kliem eċċ. A. de S. jgħid li din kienet magħrufa wkoll bħala ‘grani’ – minħabba li kienet tintlagħab b’munita tal-ħabba. Fil-logħba sempliċi għall-aħħar it-tfal – tnejn jew aktar – jgħollu l-munita wara li jiddikjaraw u jew aħjar, jippruvaw jaqtgħu fuq liema naħa ser taqa’ l-munita meta tmiss l-art, jew wiċċha l-fuq (testa) jew wiċċha ‘isfel (A. de S. jsejjaħ din in-naħa tal-munita ‘kruċ’), probabbilment għal salib tal-Ordni ta’ San Ġwann li jidher fuq in-naħa ta’ wara tal-munita. Interessanti li dawn iż-żewġ termini fi żmienu kienu jingħadu bit-Taljan. Illum din il-logħba ngħidulha wiċċ jew irġejjen. (Erin Serracino Inglott (E.S.I.) jagħti spjega totalment differenti ta’ din il-logħba. Hu jgħid li din kienet tintlagħab ukoll bil-ħbub. It-tfal isibu ċangatura u kull tifel jizzikka b’subgħu mal-art il-ħabba bil-mod il-mod sa fuq iċ-ċangatura bl-iskop li l-munita finalment taqa’ fix-xaqq ta’ bejn iċ-ċangatura u l-oħra ta’ ħdejha. Jekk il-munita taqbeż il-fil, kien jgħidu ‘jobloq’ jiġifieri il-munita tkun marret lil hinn mil-limitu. Dwar l-oriġini tal-isem, Aquilina (J.A.)  jgħid li l-kelma ġejja jew mit-Tal. bruciare jew inkella minn brigiare, rompere jew spezzare. Tal. E.S.I. jikkwota lil Dozy u jgħid li din il-kelma ġejja mill-Għarbi burġ ħofra miftuħa min-naħa waħda biss.  

BRUKA    Isem. xj. Tamarix africana Poir. Siġra magħrufa wkoll bħala tamarisk. Il-weraq tagħha jixbah kemxejn dawk tas-siġar taż-żnuber għaliex bħalhom dawn huma qishom labar twal iktar milli weraq normali. Dawn is-siġar jieħdu ħafna mill-arja umda tal-baħar għax jassorbu l-melħ mill-ħamrija u għalhekk huma pjanti ornamentali addattati għal xatt il-baħar.  It-Tamarix gallica L. hi bħalha, biss tagħmel fjuri roża u għalhekk magħrufa bħala bruka tal-ward roża.

BTIR    Kelma li tingħad fil-frażi, btir il-ward. L-essenza li toħroġ mill-ward. Kelma li tinsab fir-rumanz Raġel bil-Għaqal, p. 6, fejn l-awtur Ġużè Galea jgħid hekk: ‘[…] in-naħal joħroġ bl-eluf mill-imġiebaħ, jagħżel u jiġbor l-oħla btir mill-ward […]’.

BU   Ċerti kunjomijiet u laqmijiet jibdew b’dan il-prefiss, eż. Buhagiar, Buttigieg, Busietta, Busuttil, eċċ. Prob. li dawn il-kunjomijiet, bħal ħafna oħrajn, bdew bħala laqmijiet. Il-laqmijiet bħal ‘butwila’ jew ‘busufu’, eċċ., jindikaw il-karatteristika partikulari fl-apparenza u l-manjieri tal-persuna. Għaldaqstant għandna nifhmu li kunjom bħal Buhagiar kien jirriferi għal xi ħadd li jaħdem fil-ġebel jew sid ta’ barriera. L-istess Buttigieg, seta’ kien sid jew bejjiegħ tat-tiġieġ. Biż-żmien, il-laqam sar kunjom u dan inxtered ma’ Malta kollha. Il-prefiss Bu ġej mill-Għ. abu sid jew inkella missier. Fid-dinja Għarbija, bniedem li jbigħ il-ħġieġ hu magħruf bħala bużġieġ. Bu jintuża wkoll bħala appellativ ta’ ċerti annimali, insetti, jew għasafar, eż. bugħarwien, bugħaddas (għasfur) buħarrat (insett).

BUBUN / BUBÙ    1. Ġellewża kbira li kienet tintuża fil-logħob tal-boċċi, meta t-tfal kienu jilgħabu bil-lewż. 2. Nefħa kbira u iebsa daqs boċċa (glandola) li tikber taħt l-abt. Din in-nefħa kienet sintomu ewlieni tal-marda tal-pesta, (għalhekk insejħu l-pesta ‘bubonika’). Ara: PESTA. Espr: ‘Issa għaqqadna l-bubun!’ – dan ifisser li issa wasal il-mument / wasal xi ħadd, li se jħalli impatt. Espr li tingħad: dejjaqtli l-bubun.

BUDA    Pjanta. Is. xj. Typha latifolia. Ing. bulrush, broadleaf cattail, cat-o-nine tail Fig. Tingħad lil xi ħadd li jħobb jiftaħar b’li m’għandux. Tingħad ukoll għal xi ħadd li hu mistmerr, (Karm Fenech). Tal. buda jew biodo.

BUDENBU      1. Laqam ieħor għax-xitan.  2. Isem ieħor għal tip ta’ kelb il-baħar magħruf bħala ‘pixxivolpi’.

BUFIES    Fost il-ħrejjef li Patri Manwel Magri (1851 – 1907) ġabar minn fomm in-nies, hemm dik ta’ ‘Bufies’. Bufies kienet dak ir-raħal, pajjiż jew art ’il bogħod maħluq mill-fantasija ta’ min jirrakkonta l-storja, fejn kull min imur hemm ma jiġi qatt lura. Fl-istorja li jirrakkonta Magri, nsibu mara marida li riedet lil żewġha jmur Bufies biex iġibilha ‘l-Ilma tal-Ħajja’, bi skuża, għax riedet teħles minnu darba għal dejjem, għax kif qalet hi, ‘min imur, […] ‘Bufies għax minn hemm ma jiġux nies […]’.

BUĠĠARRUN     Sodomist.  Tal. antik, buggerone u Sq. buzzarruni.

BUĠIJA    Kontenitur, magħmul ġeneralment f’għamla ta’ ċilindru żgħir wieqaf u bi plattin madwaru biex iżomm ix-xemgħa wieqfa. Din ix-xemgħa tista’ tinġarr bil-plattin mill-manku mwaħħal fil-ġenb. Il-funzjoni tal-buġija hi wkoll li tilqa’ ir-RUTTAM li jdub u jqattar mix-xemgħa. Fil-liturġija l-użu tal-buġija mill-prelati tal-Knisja, kien sinjal ta’ privileġġ li kien jingħata l-aktar lill-Monsinjuri tal-Katidrali ta’ Malta u Għawdex, jew lill-provinċjal tal-patrijiet. Fil-purċissjoni wara ċ-ċelebrant li jkollu dan il-privileġġ kien ikun hemm żewġ abbatini, wieħed bil-buġija u l-ieħor bil-messal. L-http://www.etimo.it jgħid li l-kelma oriġinat mill-isem ta’ Biġjaja, belt fl-Afrika ta’ Fuq, fejn minn dejjem kien hemm produzzjoni kbira tax-xema’. Tal. bugia; Fr. bougie. Ħajr: Anton F. Attard.

BUKAGĦWAR   Insett iswed, tip ta’ ħanfusa. Is. xj. Atheucus sacer. Magħruf ukoll bħala ‘nannu karwat’. Dan l-insett qisu wirdiena żgħira jgħix fit-trab u magħruf li mill-ħmieġ tal-art (kagħwar) jaf jirrombla ballun biex fih ikun jista’ jbid il-bajd u jfaqqas il-ġeneru tiegħu. Dan l-insett nafuh bħala l-iskarabew, li kien meqjum fl-Eġittu, annimal sagru, li kien jissimbolizza l-ħajja. Il-ballun tal-ħmieġ li jġorr kien simbolu tax-xemx. Ara: ĦANFUS.

BUKKUN    Biċċa ħobż; ħalq mimli ħobż. Idj: i.) ‘Sejjer niekol bukkun’; Idj: ii.) ‘Fik bukkun!’ Tal. boccone  ħalq.  Ara:  LOQMA u SEBA’ BUKKUNI.

BULEBEN / BULEBEL, TA’  Rif. għar-roqgħa mdaqqsa ta’ art li tinsab bejn Ħal Tarxien u ż-Żejtun. Sal-1614 f’dawk l-inħawi kien hemm kappella ddedikata lil San Anard, u oħra ddedikata liż-żewġ qaddisin San Nikola u Sant’Andrija. Dawn kollha twaqqgħu biex il-beni tagħhom intużaw fil-bini tal-knisja parrokkjali ta’ Ħal Tarxien. Bulebel kien ukoll il-fewdu ta’ barunija li kienet tappartjeni lill-familja ta’ Azzopardi, titlu li kien ħolqu l-Gran Mastru de Rohan. It-Tarxiniżi u ż-Żwieten għandhom frażi: ‘Mela jien għandi Ta’ Bulebel?’ jiġ., ‘Mela qed taħseb li jien sinjur!’ Ġieli kien hemm  min jgħid: ‘Mela taħseb li xtrajt ta’ Bulebel?’ Espr. oħra kienet: ‘Dak għandu ta’ Buleben, tafx!’ – jiġ., dak tant għandu flus li ma jafx x’se jagħmel bihom. Il-prefiss ‘Bu’ jindika li l-post għandu xi karatteristika partikulari, x’aktarx ta’ kobor; f’dan il-każ l-inħawi huma ‘bu’ u ‘lebiena’, jiġ. art xotta u sħuna. Illum f’Buleben hemm mibnija żona industrijali mdaqqsa. Ħajr: Joseph A. Farrugia minn Ħal Tarxien. Ara: Il-Knisja Parrokkjali ta’ Ħal Tarxien ta’ Vincent Borg; Triqat Ħal Tarxien ta’ Joseph A. Farrugia; Ħal Tarxien ta’ Vincent Battistino.

BULI   / BURI    Stat mentali ta’ meta bniedem iħossu mdejjaq. Ngħidu, ‘buri iswed’, jiġ., dwejjaq kbar.  Ngħidu: ‘Illum qam bil-buri’.

BULJUT     Laħam taċ-ċanga mgħolli. Laħam tal-buljut. G.B.F. (1845). Laħam mgħolli u mneħħi mill-brodu.  Espr., ‘tawh xebgħa u għamluh buljut’. Sors: E.S.I. u J. A.

BULUBIF   Laħam taċ-ċanga msajjar, mgħaffeġ, u ppriservat f’laned żgħar.  Ing. Bully Beef.  Jissejjaħ ukoll corned beef għaliex dan il-laħam magħġun hu priżervat bil-frak tal-melħ. Fis-seklu sbatax dan kien ikel prim għas-suldati u l-baħrin, matul il-vjaġġi twal, jew waqt xi kampanja militari ‘il bogħod minn pajjiżhom. Il-bulubif kien ikkunsmat bil-kbir mis-suldati fi żmien l-Ewwel Gwerra Dinjija. Il-kelma Bully Beef ġejja mill-Franċiż boeuf bouilli – M. laħam taċ-ċanga mgħolli.

BULUTTIN / BULETTIN Speċi ta’ ċertifikat li l-kappillan kien jagħti lill-parruċċana tiegħu bħala konferma tat-tqarbin li dawn irċevew matul is-sena kollha. Il-Knisja kienet tobbliga li t-tqarbin kellu jsir almenu, jekk mhux ta’ spiss, żgur fl-Għid il-Kbir, għax dan kien wieħed mill-PREĊETTI TAL-KNISJA. Mingħajr il-bulettin il-ġenituri ma setgħux jgħammdu lill-uliedhom, u lanqas ma kont tista’ tagħmilha ta’ parrinu la fil-magħmudija u l-anqas fil-griżma. Il-bulettin kien jitpartat ma’ wieħed ġdid kull sena, jew inkella kien jiġi ttimbrat mill-ġdid mill-kappilan. Din l-użanza li bdiet fiż-żmien bikri tas-seklu sbatax, tkompliet sal-Konċilju Vatikan II (1965).  Ara: Drawwiet mill-Ħajja mill-Istorja ta’ Malta, ta’ Guido Lanfranco, pp. 53-55.

BUMARIN /BUMERIN   Mammiferu anfibju, magħruf ukoll bħala monka, li jgħix fil-Mediterran u fil-Lvant tal-Atlantiku. Illum wasal biex jinqered għal kollox għax fadal biss mat-350 (2011)  minn dan l-ispeċi. Fil-Mediterran dan jgħix l-aktar madwar il-gżejjer Griegi u jelled ħafna drabi f’għerien taħt il-baħar. Idj: ‘Jorqod daqs bumerin’ – rif. Din tingħad għal xi ħadd li mdorri jorqod ħafna. Is. xj.  Monachus monachus.  Ing. monk seal.

BUMBAJĦETT   Tip ta’ elmu li f’Malta konna nassoċjawh l-aktar mal-militar Ingliż tal-era Vittorjana. L-isem proprju tiegħu hu Bombay Bowler jew Pith Hat (pith hu dak il-materjal qisu sufra li kien jiksi l-kappell minn ġewwa). Dan il-materjal hu magħmul mill-ġewwieni taz-zokk tal-pjanta (is. xj. Aescheymnomene aspera), li tikber l-aktar f’imkejjen ta’ għadajjar fl-Indja. Il-bumbajħett għandu żewġ pizzi, wieħed fuq quddiem u ieħor fuq wara biex jipproteġu mix-xemx u x-xita. Dan it-tip ta’ kappell kien ħafif, u fl-istess ħin resistenti. Biż-żmien, anki l-pulizija Ingliżi bdew jilbsu dan it-tip ta’ elmu. F’Malta, il-membri tal-Forzi Armati u l-Pulizija ta’ Malta jilbsu tip ta’ Bumbajħett f’okkażjonijiet ċerimonjali. L-isem speċifiku ta’ dan il-kappell hu, Wolseley Hat, imsemmi għal Field Marshal Sir Garnet Wolseley, (1833-1933).

BUMBARD  L-istess bħal BOMBOS.

BUMBARDA   1. Kanun ta’ daqs kbir li kien jintuża fl-antik. 2. Il-ħofra fl-art magħmula mill-isparatura ta’ xi balla jew ta’ xi splużjoni minnha. 3. Tip ta’ bastiment antik.

BUMBARDUN   Strumment tad-daqq li kien żviluppat gradwalment għal dak li hu llum fit-tletinijiet tas-seklu dsatax. Hemm diversi tipi ta’ bumbardun. Dan l-istrument għandu bokkin tar-ram u l-ħoss li joħroġ minnu huwa dejjem baxx. Hemm il-bumbardun magħruf bħala tuba, u hemm oħrajn ikbar, goffi, tant, li jduru madwar it-tronk tal-bniedem; dawn huma magħrufa bħala halicorn. Dan l-istrument jindaqq ħafna kemm fl-orkestri, f’kunċerti teatrali, kif ukoll hu wkoll popolari ħafna fil-parati u marċi militari.

BUMBETTA   Tip ta’ lampa tal-pitrolju li tinġarr fl-idejn minn post għal ieħor. Fl-antik, qabel it-torċijiet tal-batterija, il-pulizija kienu joħorġu jagħmlu r-ronda tagħhom billejl bil-bumbetta. Il-bumbetta kienet ukoll tintuża mill-bdiewa jew raħħala li jsuqu l-karrettun billejl. Tal. bombetta.

BUMBU / BIMBI   Kelma li kienu jużaw il-kbar mat-trabi biex jisquhom il-ħalib jew l-ilma mill-flixkun. Kienu jgħidu: ‘trid bumbu?’ jew ‘ejja ħa nagħtik bumbu’. E.S.I. jgħid li din il-kelma ġejja mill-Ing. bumbo li l-Ingliżi wkoll kienu jużaw mat-tfal, li tfisser, xarba kwalunkwe. Biss, fid-dizzjunarji kollha tal-Ing. li qallibt din il-kelma dejjem sibtha tirreferi għal taħlita ta’ xorb alkoħoliku, magħmula mill-ġinn, rum, zokkor u kannella, eċċ., li jġagħlna nifhmu li l-Ingliżi kienu jużaw din il-kelma b’mod ironiku u b’sens ta’ umoriżmu. BIMBI  G.B.F. (1845) jgħid li din hi kelma li l-kbar kienu jużaw mat-tfal biex jirriferu għall-inbid. Ara: Kliem it-tfal fl-istess website. Ikklikkja hawn: 

KLIEM it-TFAL

BUNIXXIEF   Is. xj. Hordeum murinum. Pjanta li tixber fis-salvaġġ li s-sbula tagħha tixbah ħafna lil dik tax-xgħir. Fi żmieni, it-tfal kienu, forsi għadhom iħobbu ħafna jilgħabu b’din is-sbula billi jgarawha lil xulxin, għax il-ponot tagħha jaqbdu malajr mad-drapp, l-aktar meta l-istess tfal ikunu libsin xi lbies tas-suf. Bħala ċajta ġieli kienu jdeffsuha mill-keffa tal-qalza u jħossuha tiela bil-mod il-mod mas-sieq sa kemm tasal ħdejn il-qalziet ta’ taħt.

BUQ   1. Kull oġġett li hu vojt minn ġewwa. 2. Tip ta’ trumbetta twila li tiftaħ sew min-naħa ta’ fejn joħroġ il-ħoss tad-daqq. 3. Tip ta’ xkubetta. 4. Il-partijiet tal-ġnub ta’ bastiment jew dgħajsa magħmulin minn planki jew pjanċi mwaħħlin ma’ xulxin. v. tbewwaq, sar vojt. Ngħidu, ‘għandi l-istonku mbewwaq’ – jiġ., inħoss l-istonku vojt, u fl-istess ħin bla aptit.  Ara: OPRI  TAL-BAĦAR.

BUQANA   Kanal tal-ilma għat-tisqija tal-għelieqi. Isem ta’ post taħt l-Imdina, lejn il-Mosta.  Ara:  FEWDU.  Etim. Bu+qana, il-post fejn l-ilma jimxi minn qana għal oħra.

BUQRAJQ  1. Għodda, forma ta’ skalpell li tintuża biex titqaċċat ir-ras tar-rivits. 2. Għasfur. Is. xj. Caprimungus europaeus. Ing. European Nightjar. Nom li Temi Zammit juża fl-istorja ‘Franswà’. Meta dan iż-żagħżugħ imur isewwi xuxtu (jaqta’ xagħru) għand il-barbier u sab li dan qatagħhielu, iż-żejjed Franswà ried jagħmel għalih b’mus. Il-barbier ‘…sgiċċa bħal buqrajq ’il barra’. Ara: Nies Bla Sabar, (ed. Toni Cortis), p. 21. 2. Ing. Shearing chisel.

          

BUR   Art moxa, tajba biss għal MERGĦA. F’Malta hawn bosta nħawi li isimhom jibda bil-prefiss ‘bur’, eż. Burmarrad, Birżebbuġa, suppost (Burżebbuġa)  u Bormla (Bur Mula), Bur ta’ Santa Duminka f’Ħaż-Żabbar u Bur tas-Swieqi. Fil-ktieb Place-Names of the Maltese Islands (1300-1800) ta’ Godfrey Wettinger, hemm imniżżla mad-90 post li isimhom jinkludi dan il-prefiss. Ing. meadow.

BURDAT   Aġġ. għad-drapp li jinħadem u jkun ippreżentat b’mod li jidher irrigat. Fl-antik wieħed kien jilbes qmis jew sidrija tal-bordi. ĦAL BORDI u GĦADIRET IL-BORDI   Inħawi qrib Ħal Lija fejn xi darba kienet tikber din il-pjanta. Etim. Għ. burdi – drapp magħmul mis-suf u li ħafna drabi jkun varjegat.

BURDATA   Tbaħħir ta’ bastiment meta r-riħ ikun ġej mill-ġenb tal-qala’. Idj: ‘Illum burdata ħażina’.

BURDLIEQA     Ara: BORDLIEQA.

BURI    Ara: BULI.  

BURINA   Ċima tal-qlugħ. Sors: V. B. (1900). Prob. għandha x’taqsam mal-kelma BORINA / DEBORINA.

BUTTAZZA   Bettija. Nom li jinsab fil-ħrafa ‘Id-dinja ta’ Taħt’ li ġabar Patri Manwel Magri, ‘[…] Intix tara dik il-buttazza tal-inbid fejn il-baħar? […]’ Ġorġ Mifsud Chircop, (1994). J. Aquilina jgħid li bl-Ingliż tfisser, vat jew barrel.

BUTTAFORA    1. Fit-teatru, din kienet il-lista li tinżamm wara l-kwinti biex l-atturi jkunu jafu s-sekwenza meta jmisshom joħorġu fuq il-palk. 2. Rif. għal dik il-persuna li tkun wara l-kwinti inkarigata biex tindika lill-atturi li wasal il-mument li għandhom joħroġu jirrextaw. Norm. il-buttafori kien imiss b’subajgħ lill-atturi biex jagħtihom is-sinjal. Appena jagħmel hekk dan kien jaqra l-ewwel linja tad-djalogu li jmiss biex ifakkar lill-attur x’għandu jgħid. Tal. buttafuori.

BUTTAR     L-artiġjan li jaħdem il-btieti (pl. ta’ BETTIJA).

BUTTUN    Misluta.   Sors: V. B. (1900).

BUVETT   Għodda li biha l-mastrudaxxa jnaqqax il-ġenb tat-tavla eċċ., meta jkun irid iħaffer kanal irqajjaq li fih tidħol injama oħra bi preċiżjoni. Dan it-tip ta’ xogħol isir norm. fil-ħanek taż-żewġ bibien jew tat-twieqi, fejn bieba tmiss mal-oħra, kif ukoll f’xogħol dekorattiv fl-għamara. Ing. grooving plane. Etim. Fr. buvet.

BUXAKKA / BUXAQQA   Terħa wiesgħa, twila tas-satin, ikkulurita li kienet tintlibes l-aktar fil-festa mir-raħħala. Etim. Sqal. fusciacca – terħa simili, ħafna drabi tal-ħarir, li kienet tintlibes min-nies tal-kampanja. Sors: Description of Malta and Gozo ta’ George Percy Badger (1838). P.P. Castagna (1865) jgħid li din kienet waħda mill-premijiet li r-rebbieħa tat’tiġrijiet tal-bhejjem kienu jistgħu jirbħu apparti xi milsa kappell jew beritta.

BUXWEJKA   Razza ta’ tiġieġ li llum jgħidulhom tal-Kina. Idj: ‘mara ta’ buxwejka’ – rif. għal xi mara li tkun baqgħet niexfa u żgħira fl-istatura tagħha.  Ara: KINA.

BUŻILLIS  / BUSILLIS   Problema, ostaklu, saram, taħwida nobis. Espr:  ‘Taf x’inhu l-bużillis….’   Oriġ. din il-kelma ġejja mill-frażi bil-Lat. indiebus illis, kliem li nsibuh fil-bidu tal-Vanġelu, li jfisser: ‘F’dak iż-żmien….’. Interessanti li fit-Taljan il-kelma ‘busillis’ insibuha fil-Lezioni Sopra il Burchiello, (1733) fejn Giovanni Papini jfisser il-poeżiji ta’ Domenico di Giovanni, magħruf aħjar bħal il Burchiello, (1404 – 1449). Papini jgħid preċiżament hekk: ‘[…] in diebus illi. Di qui viene il detto questo è il busillis […]’ Mela l-espressjoni busillis mhix korruzzjoni bil-Malti tal-frażi Latina għax kienet u għadha tingħad hekk bit-Taljan. Ir-raġuni għaliex din il-frażi nħolqot bil-Latin hi mid-dehra xi darba fl-antik kien hemm xi skribi li l-frażi, indiebus illis, bdew jikkupjawha ħażin, u flokha bdew jiktbu, indie busillis li grammatikalment ma tfisser xejn. Għaldaqstant kien hemm Latinisti li bdew isaqsu: din busillis xi tfisser? B’hekk din il-kelma ġiet assoċjata ma’ kull tip ta’ problema li diffiċli li ssib tarfha.

BUŻULLIEQA    Is. xj.  Blennius pholis. Ħuta żgħira li tgħix qrib il-kosta. Il-qoxra ta’ din il-ħuta ddellek u tiżloq ħafna. Ing. Smooth blenny. Idj: ‘Jiżloq daqs bużullieqa’ – rif. għal xi ħadd li jaħrab minn kelmtu.

BUŻŻU   1.  Is. xj. Holothuria holothuria. Ing. Sea cucumber. Qallut il-baħar. 2. Fig. Bniedem xiħ ta’ temperament buruż jew li jitlagħlu malajr. Sqal. grassacciuolo, malfatto. Tal. buzzo broncio. NANNUBUŻŻU  Rif. għal xi ħadd xiħ li dejjem igerger.  Buzzaro ? Sors etim: J.A.

BUZZETT     Ara:  ABBOZZ.

BUZZUN   Ara: BEZZUN.

BWA    Strument tal-mużika, bħal tambur.

BXIMA     Is-sekonda, plaċenta u affarijiet oħra li joħorġu mat-tarbija fit-twelid. E.S.I. (D.) cuticola, seconda, secondina.

BŻALLU    1. Għamla ta’ ċombin li jitkebbeb miegħu t-tajjar jew il-ħajt. 2.  Logħba bħax-XIXU. 3. Logħba magħrufa wkoll bħala piżallu jew bħala ħames ċagħkiet.  Din hi logħba fejn it-tfal jaqbdu xi ftit piżelli f’idhom u jgħolluhom fl-ajru u jipprovaw jilqgħuhom f’idhom qabel ma jaqgħu fl-art. Idj: “int ġej bil-bżallu llum jew?” – tingħad lil xi ħadd li jkun ġej biċ-ċajt jew qed jipprova jkun diffiċli. Etim. Tal. pisello – oriġ. rif. għall-forma taċ-ċombin. V. Busuttil (1900) jittraduċiha bl-Ing. bħala the seven balls game. Ara:  Logħob Taqbil u Ġugarelli ta’ Guido Lanfranco.

BŻAR     Fid-Damma, Agius de Soldanis  isemmi diversi tipi ta’ bżar, kemm dak aħmar, aħdar, twil, qsajjar u anki kwadru. Il-bżar kien ġieli jkun imfarrak u mħallat mal-qronfol (Tal. garofalo – E.S.I. jgħid mal-imsiemer tal-qronfol) u l-kannella, biss ma jgħidx għalfejn – x’aktarx bħala taħlita ta’ ħwawar biex itejbu t-togħma jew jikkonservaw ċertu ikel. A. de S. jgħid ukoll li din il-kelma tirreferi għal tip ta’ fertilizzant (Tal. Letame jew stabbio, kif ukoll hi riferenza għall-post fejn jintrefa’ l-fertilizzant). Anki E.S.I., jispjega l-bżar bħala demel imfarrak li jkun għamel ħafna żmien fix-xemx biex jintuża fir-raba’ bħala fertilizzant.  M.A.V. juża din il-kelma fil-qawl: Min għandu l-bżar iroxxu fuq il-kromb (Tal. cavoli). Imbagħad jispjega l-qawl hekk: min għandu l-flus u rikkezzi ħafna drabi jagħmel użu minnhom bil-ħela u fil-vojt. Ara: DEMEL.

A *    B *    Ċ *    C *    D *   E *    F *

Ġ *    G *    GĦ *    H *    Ħ *    I *    J *    K *

L *    M *     N *     O *     P  *    Q *    R  *     S * 

T *     U *     V *    W *     X *     Ż *    Z *

Ara hawn … https://sites.google.com/site/kliemustorja/home/titlu/introduzzjoni/dwar-l-awtur/a

Pubblikazzjonijiet tal-istess awtur  –  ikklikkja hawn:  https://kliemustorja.com/informazzjoni-dwar-pubblikazzjonijiet-ohra-tal-istess-awtur/

 

Sorsi bibliografiċi l-aktar imfittxija mill-awtur

* E.S.I.           Il-Miklem Malti, Volumi 1-10, ta’ Erin Seraccino Inglott,  (1989).

* F.V.             Maltese Grammar for the Use of the English, ta’ Francis Vella. (1831).

* F. Vella      Dizionario Portatile – Maltese, Italiano, Inglese ta’ F.Vella, (1843).  

* G.B.F.         Dizionario – Maltese, Italiano, Inglese, ta’ Giovann Battista Falzon, (1845).

* J.A.             Maltese-English Dictionary, Vol. I & II, ta’ Joseph Aquilina, (1987 & 1990)

* M.A.V.       Lexicon ta’ Ktyb Yl Klym Malti Mfysser byl-Latin u Byt-Taljan eċċ., MDCCXCVI, ta’ Mikiel Anton Vassalli, (1796).

* (D)           DAMMA Tal Kliem Kartaginis mscerred fel Fom tal Maltin u Ghaucin, ta’ Gianfrangesku Agius Sultana, (circa 1757 – 1769).

*                 Dizzjunarju Malti-Ingliż, ta’ V. Busuttil, (1900).

 *               G. Lanfranco, 2017. Minn Fomm Il-Poplu. Klabb Kotba Maltin. 2017.