m

A *   B *   Ċ *   C *   D *   E *   F *

Ġ *   G *   GĦ *   H *   Ħ *   I *    J *    K *

L *   M *    N *    O *    P *    Q *    R *    S * 

T *    U *    V *   W *    X *    Ż *    Z *

MABXAR * MABQAR * MAĊINA * MAĊĊ * MADAFFA * MADALENA * MADALENA, DUWA TAL- * MADALENA, XAGĦAR TAL- * MADLIENA * MADMAD * MADRAB * MADREPERLA * MAESTRO SCUDIERE (ara: GRAN VISKONTI) * MAĠBAR TAL-BARRANIN *  MAĠMAR * MAGAZZINAĠĠ * (I)MAGĦDJA * MAGĦLAQ * MAGĦLEF * MAGĦMUL * MAGĦSAR / MAGĦSRA * MAGĦSEB * MAGĦŻEL * MAĦAFI * MAĦBEŻ * MAĦDAR * MAĦĠUBA * MAĦLAT * MAĦLUT * MAĦRA * MAĦRAS * MAĦRUĠA * MAĦMUL (ara: ĦAMALLU) * MAĦRUN  * MAĦTUN * MAĦŻNIER * MAJJIERA * MAJJOLIKA * MAJMUNA * MAJNA * MAJSI * MAKAKK * MAKAKKERIJA / MAKKJETTA * MAKKU * MAKRAMÈ * MALAMENT * MALATA * MALAMIRA * MALANDRIN * MALKU * MALL, IL- * MALLUT * MALTA, ALLEGORIJA TA’ * MAMBAR *MANANNI * MANDAR / MANDRA * MANDRAĠĠ * MANGJA * MANIFIKU / MANIFK * MANIGOLD * MANIKOMJU * MANIKOTT * MANILJA * MANNA * MANOĊĊA * MANQAX * MANSAB * MANTIKILJA * MANTWA * MANUMORTA * MANWELLA * MANXÒ * MAPPAMONDU * MAQGĦAD * MAQJEL * MAQLUBA, IL- * MAQTUX * MARASMA / MARAŻMU * MARBAT * MARĊA * MARDA TAL-BIĊĊA * MARDÌ GRASS * MARELLA * MARFA * MARĠ * MARĦAB * MARKAPUNT * MARKATUR * MARKEŻIN (ara: MARKIŻ) * MARKIŻ * MARLOĊĊ * MARMURAT, TORTA TAL- * MAROZZA * MARRUBJA * MARSHALL AID * MARSUTTIN * MARWELLA * MARŻEBB/A * MARZIPAN * MASKLU/A * MASRI * MASSA FRUMENTARIA * MASTAZZOL * MASTELLA TAL-ĦASIL * MASTER * MASTIZZ * MASTKA / MASKTA / MASTIKA * MASTRA * MASTRANZA * MATMATA * MATMURA * MATNAZZ * MATRA * MATRIĊI * MATTAĊIN * *MATTINATI * MAXRABIJA / MUXRABIJA * MAXTAR (ara: MAXTURA) * MAXTURA * MAŻETTA * MAŻUN * MAZKAL / MAZKAN * MAZZAMORRA * MAZZARELL * MAZZIER * MAZZUGA * MBAJJA / MBE / NBE * MĊEWLAĦ * MDALLA * MDANNA * MDEJRA * MDINA * MEGALITIKU * MEHER / MIEHEL * MEHRIEŻ * MEJJILLA * MEJLAQ * MEJT * MEJXA * MEKKUK * MELĦ * MELISSA * MELITA * MELUD/A *  MELL * MEMORJAL * MENDIL * MENHIR * MENORAH * MENQA * MENSA * MENTQA * MENSIJA, TAL- * MENSULA / MENSOLA * MENZA * MENZEL * MERAQ * MERĊA * MERDQTUX * MERGUN (ara:ŻUGRAGA) * MERQTU U FTITU * MERŻUQ * MESS * MESSALIN * MEZZA * MĠIEBAĦ * MĠIEGĦED * MGĦAKKMA (ara: ĠILJU) * MGĦASAK * MĦAKKA * MĦALLEF ĊKEJKEN * MĦALLEF TAL-UQIJA * (ara: UQIJA) * MIBDUL * MIBWEL (ara: AWRINAR) * MIDDIJA * MIDFNA * MIDILKA * MIDLILA * MIDRA * MIDWAL/A * MIEĠI * MIFREX * MIFSUD * MIĠRA / MIĠRA L-FERĦA * MIKINSA * MILE END * MILGĦUBA * MILQGĦA * MILSA * MILWA ĦAJT / TAL-MARELLA * MIMMI * MINBAR * MINĊOTT / MINĊOTT TAL-ĦJATA * MINĊUTTIERA * MINDIL / MINDIEL / MINDEL / MENDIEL * MINFAĦ * MINFES * MINĠEL / MINĠLA * MINĠUS * MINĠWIN / MINĠWIEL * MINJU (ara: NOGĦRA) * MINGĦUL * MINJU (ara:NOGĦRA) * MINKEB * MINTNA / MINTNA, TAL- * MINTOFFJAN / MINTUFFJAN * MIRAKLI, TAL- * MIRATUR * MIRKEB * MIRRA * MIRU * MISRAĦ * MISRUR * MISSIER * MISTIER * MISTOĦBIJA * MISTRA * MITĦNA TAT-TABAK * MITĦNA TAŻ-ŻEBBUĠ * MITRA * MITRAĦ * MITWA * MIXTA * MIXX (ara: QIXX) * MIŻATA * MIŻERIKORDJA * MIŻIEB * MIŻMER *MIŻWED * MIŻŻ * MKAFKAF (ara: KAFKAF) * MLANĠAS * MLEFF * MLEJĦA * MLEJKA * MNARA * MNARJA * MNIEFAĦ * MNIEGĦEL * MNUT * MODD * MOĠRA * MOGĦDIJA * MOĦMI (ara: ĦAMI) * MOĦOR / MOHOR * MOĦSI * MOLA * MOLK / MOLOKH * MONDELLU * MONDI * MONTE DI PIETÀ * MONTE DI REDENZIONE * MONTGOMERY HOUSE * MONUMENT, IL- * MOQBEJL * MOQRAN * MOQSAR * MORRA * MORTORJU * MOSĦAĦ (ara: ASSAĦĦ) * MOST * MOTA * MOXA * MOXT / MOXT TAN-NEWL * MOXX * MPAR * MPESPES * MQABBA * MQAGĦAD (ara: ERBA’ MQAGĦAD) * MQALLA’ * MQAMMAR * MQASS TAN-NAR * MQATA * MQIETGĦA * MRADD* MRAMMA / MRAMMA, BORĠ TAL-(I) / MRAMMA, ĠURDIEN TAL-(I) * MRANĠAT * MRASI * MREDDGĦA * MREJKBA * MREWĦA TAL-PIRJOL / TAT-TAWES * MSAWWAB * MSAWWAR *  MSELĦA * MSELL * MSELLA * MSERKA * MSIDA * MTAĦLEB * MTERQA * MTIRA * MUĊĊU * MULA * MULUDA / MILUDA * MUNA * MUNĠBELL * MUNIĊIPJU * MUNTIERA / MUNTIERA TAL-ĦADID * MUNTUN * MUNXAR * MUNZELL * MUQRAN (ara: MOQRAN) * MURUNELL * MUSAN/A * MUSBILGĦAFJA * MUSBIEĦ * M.U.S.E.U.M. * MUSKAT * MUSKETT * MUSKETTIERA * MUSTAĊĊUN * MUSTARDA * MUSTARDINA * MUSTAXIJA * MUSULEW * MUTALGĦA * MUXI * MUXMAT * MUŻULIN * MUZAZZ / MUZALZ / MUZZAJZ * MUZZETTA / MOZZETTA * MXUM/A * MŻAKKAR 

MABXAR    Lok fejn jingħataw l-aħbarijiet. F. Vella (1843).

MABQAR       Merħla kbira ta’ baqar. Razzett tal-baqar.  M.A.V. (1796) jittraduċi din il-kelma bħala, mandra di buoi.

MAĊĊ     Inħawi fejn jikbru ħafna siġar; bosk żgħir. Rif. għal art li tkun mimlija bil-bajtar tax-xewk. Maċċ qasab – żona, norm. fil-widien, fejn jikber il-qasab b’mod li jiksi l-qiegħ kollu tal-wied.

MAĊINA, IL-    Il-binja u l-makkinarju li fi żmien l-Ordni, kien jintuża biex jittellgħu u jitneħħew l-arbli minn fuq il-vaxxelli. Din il-binja ħadet l-isem mill-kelma la macchina fejn l-ittri ‘ch’ li norm. għandha l-ħoss ‘k’ bdew jiġu ppronunzjati ‘ċ’, x’aktarx fi żmien l-Ingliżi. L-istruttura tal-injam tal-Maċina tbiddlet fl-1864. Fl-1927, l-istruttura tal-makkinarju twaqqgħet meta minflokha beda jintuża l-floating crane. Tal. macchina, ordigno per muovere grandi pesi. Sors etim. : J. Aquilina, 1990.

MADAFFA     Għodda tal-injam li l-ballata kienu jużaw biex biha jippressaw it-torba. Fl-antik kienu anki jballtu t-toroq bil-madaffa biex ma jtirx it-trab u l-art tkun aktar soda. Sqal. mataffu.

MADALENA  Dan l-isem jissemma fit-Testment il-Ġdid. Il-Madalena kienet dik li ħaslet riġlejn Kristu bil-balzmu u l-fwejjaħ. DUWA TAL-MADALENA  Oġġett li jiswa l-flus, u / jew hu tajjeb biex ifejjaq. Idj: ‘Qisu qiegħed jagħti d-duwa tal-Madalena’ – tingħad għal xi bejjiegħ li jbigħ b’ċerta reqqa u tqanċiċ esaġerat. XAGĦAR  TAL-MADALENA  Tip ta’ qamħ imsejjaħ  hekk.

MADLIENA   Post li jinsab fuq għolja fin-naħa ta’ Baħar ic-Ċagħaq. L-isem ġej mill-kappella antika ddedikata lil Maria Madalena. Fl-1878, hawn inbniet, il-Fortizza li ġġib l-istess isem, biex din, flimkien ma fortizzi oħra fuq l-istess front tiddefendi l-Majjistral ta’ Malta. Wara xi snin beda jinbena wkoll il-ħajt twil ta’ difiża, imsejjaħ il-Victoria Lines. Ara: VICTORIA LINES.

MADMAD   1. Injama ingastata fil-minċott tat-tmun li tintuża bħala laċċ. 2. Injama li titpoġġa fuq għonq il-gendus biex dan ikun ikkontrollat hu u jġorr l-għodda tal-ħrit. 3. Rif. fig. li tirreferi għan-nuqqas ta’ libertà li l-individwu jew il-poplu inġenerali jsofri minħabba l-impożżizzjoni ta’ min jaħkem fuqu. Ngħidu, ‘il-poplu għadu jgħix taħt il-madmad tat-tiranni’.

MADRAB     (D.) ‘[…] Appoggio fatto in un muretto per sostenere qualche edificio […] . Ara: DELFIN.

MADREPERLA   Il-ġewwieni tal-qoxra ta’ ċertu tip ta’ molluski li jkun pjuttost bajdani, u b’kuluri jisfumaw u jleqqu. Din il-qoxra ta’ ġewwa hi magħmula minn argonit, jiġ., tip ta’ kalċju karbonat ikkristalizzat.  Minn dan il-materjal isiru ħafna oġġetti, l-aktar, affarijiet ta’ tiżjin li jvarjaw minn buttuni u ġiżirani, sa affarijiet dekorattivi li jinsabu fuq oġġetti sagri, jew ta’ żina fuq ċerti tipi ta’ għamara.                 

MAĠBAR TAL-BARRANIN     (D.) Tal. ospizio.  Dar tal-kenn għall-barranin. Lukanda.

MAĠMAR    Bieqja għall-ġamar.

MAĠRA    Nixxiegħa tal-ilma.

MAGAZZINAĠĠ    Il-ħlas tal-kera ta’ maħżen. Il-kera li wieħed iħallas lid-dwana meta l-merkanzija, hekk kif titniżżel minn abbord, tinżamm fl-imħażen tad-dwana sakemm din tinġabar min-negozjant.

MAGRU     1. Dak il-jum jew jiem meta wieħed kien obbligat iżomm astinenza u ma jiekolx laħam. MAGRU STRETT    Jum li ma jiswiex li jittiekel la laħam u lanqas lattiċini. 2. Rif. għal xi ħadd magħlub. Ara: SAWM U ASTINENZA.

MAGĦDJA    Isem mogħti lit-trasport bil-mirkeb żgħir bejn Malta u Għawdex, li kien jopera bi ħlas fi żmien is-seklu ħmistax. Dan jissemma anki minn A. de S. (ċ. 1750 – 1767). 

MAGĦLAQ     1. Post fil-magħluq.  2. Għatu ta’ nassa tal-ħut.  IL-MAGĦLAQ   Post in-naħa ta’ wara t-tempju tal-Imnajdra fejn kienu nstabu fdalijiet ta’ iljunfant ta’ daqs qsajjar li jmorru lura l-eluf kbar tas-snin.

MAGĦLEF     (pl. mgħalef). 1. Oġġett jew kamra fejn jintrefa’ l-għalf għall-bhejjem. Xkora jew ċurniena li titqiegħed taħt il-geddum tal-bhima biex din tiekol l-għalf minnha. Il-maxtura fejn jintgħalfu l-bhejjem (F.V. 1831) 2.  L-għalf innifsu jissejjaħ hekk ukoll. eż., magħlef tal-ħut.

MAGĦMUL     1.  Seħer li bih xi ħadd isofri minħabba ’l-għajn ħażina’; seħer maħdum b’riti u invokazzjoni li jkunu saru apposta minn xi ħadd biex jagħmel il-ħsara. Biex dan is-seħer ma jaħdimx, il-vittma tagħmel is-swaba forma ta’ qrun jew inkella ġġorr fuqha oġġetti li għandhom il-forma ta’ qrun. Dan għaliex il-qrun għandu l-kapaċità li jwaqqaf u jibagħat lura s-seħer għand min bagħtu. Apparti dan, hemm diversi modi oħra biex jitneħħa l-magħmul.  Ara:   GĦAJN ĦAŻINA.

MAGĦSEB      L-għerq jew il-vina li timxi man-nofs, mill-bidu sat-tarf tal-werqa fi nsibu f’bosta pjanti. Bl-Għ. għaseb tfisser nerv. 

MAGĦSAR / MAGĦSRA    Oġġett li jagħsar, jew li bih ikun ippressat il-meraq tal-frott, eċċ. Hemm il-magħsar li jippressa u jagħsar l-għeneb, u magħsar li jippressa l-polpa taż-żebbuġ biex joħroġ iż-żejt. Fil-każ tal-imtieħen taż-żebbuġ li nħadmu fi żmien ir-Rumani f’Malta, dawn kultant jissejħu magħsar ukoll. Biss, xogħolhom ma kienx dak li jagħsar iżda li jitħan iż-żebbuġ biex jissepara l-laħam mill-għadma. Hemm magħsar ieħor aktar sempliċi u żgħir u li jintuża fil-kċina tal-lum. Dan hu l-magħsar tal-larinġ. Dan l-oġġett, norm. tal-plastik jew ħġieġ, ikollu bħal ħotba fin-nofs u madwarha speċi ta’ snien ippuntati ’l fuq biex il-larinġ jingħasar fuqhom.

MAGĦŻEL   1. Fus jew rażża tar-rota tar-raddiena tal-insiġ.  2. Wieħed minn ħafna bsaten li jżommu r-rota tal-karettun imwaħħla fil-minċott tal-buttun. 3. Għodda tal-injam li tintuża biex jitkebbeb miegħu s-suf tan-nagħaġ biex dan jinbaram u jsir ħjut. 4. Tip ieħor ta’ magħżel jintuża wkoll biex jinħadem il-ganutell billi miegħu jkunu mmaljati l-ħjut tal-fidda jew materjal ieħor qabel ma’ dan jinħadem skont id-disinji ppreparati.  

MAHRUN     (D.)  Nifdi l-mahrun. Ripigliare il pegno dato. Ara: RAHAN.

MAĦAFI   Kelma antika li kienet tintuża fil-frażi ‘bil-maħafi’, jiġ., bil-biża’. Eż. Hemm bżonn li meta taqsam it-triq, dan tagħmlu bil-maħafi. Oriġ. Għ. ma’ kħaf –  خوف  kħawf: biża’. M. bil-biża’. kħawwef – jiġ., beżża’. Sors: J.A.

MAĦANQA   Kullar li jintrabat ma’ għonq il-bhima, kemm jekk gendus jew mogħża. Maktur ta’ kul tip li wieħed idawwar ma’ għonqu biex jilqa’ kontra r-riħ, jew sempliċment għaż-żina.

MAĦBEL    Il-post fejn jinħadmu u jinħażnu l-ħbula.  Ara: KURDARA.

MAĦBEŻ    1. Il-forn (kemm bħala l-oġġett li fih jissajjar il-ħobż Ing. oven) kif ukoll il-binja fejn isir il-produzzjoni tal-ħobż (tal-forn Ing. bakery). 2. Il-LUĦ (tip ta’ pala twila) li bih jiddaħħal u jinħareġ il-ħobż mill-forn. 3. Reċipjent li fih jinħema l-ħobż. 4. Infurnatura, it-tisjira ta’ kwantità ta’ ħobż f’daqqa. Qawl: Meta tara maħbeż la żżidx ieħor – ħallieh l-ewwel jaħbeż. (M.A.V. 1828) jispjega din il-kelma bit-Tal. bħala fornata di pane. Il-qawl ifisser li meta ħaġa qed issir kif għandha ssir tippruvax tgħabbija aktar għax tirrovina kollox.  

MAĦDAR      Ġemgħa ta’ nies li takkumpanja l-għarajjes fit-tieġ. Ara: ĦADDARA.

MAĦĠUBA   Rif. għall-għarusa li tkun waslet biex tiżżewweġ. Fil-mument li l-għarusa tagħti l-kelma tagħha taż-żwieġ lill-għarus hi kienet obbligata li tmur id-dar ta’ ommha u missierha u ma toħroġx aktar qabel jum it-tieġ jekk mhux mal-għarus. Jekk din tażżarda toħroġ minn darha, anki jekk biex tmur tisma’ l-quddies, l-għarus kellu d-dritt li jeħles ħesrem mill-patt taż-żwieġ. M.A.V. (1796) jikkonferma li fi żmienu din it-tradizzjoni kienet għadha sseħħ f’ċerti rħula. ĦAĠEB   v. Ħeba; rekken; warrab minn għajnejn in-nies. Sors: M.A.V (1796).

MAĦĦUĦA   Il-ġewwieni tal-ġellewża meta din tkun niexfa, bi ftit ħjut jew bil-moffa u għalhekk mhix tajba biex tittiekel.

MAĦLA    Xkora żgħira li tintrabat ma’ geddum il-bagħal eċċ., biex minnha l-bhima tiekol  il-MAGĦLEF.

MAĦLAT   Logħba tat-tfal li tintlagħab bil-boċċa l-kbira (il-bunċ) tal-ħġieġ. Il-lagħbi jirbaħ meta jirnexxilu jizzika l-boċċa li jkun immira għaliha, minn postha, biex tidħol fi tliet toqbiet fl-art għal tliet darbiet. Deskrizzjoni sħiħa ta’ din il-logħba tinsab fil-ktieb, Mill-Ħajja ta’ l-Imgħoddi, ta’ Anton F. Attard.         

MAĦRA    Il-lok fejn wieħed jaħra. (D.) Voce di inguria e vale quanto in Italiano uom di nulla, coglione, minchione.

MAĦRAS    Torri tal-għassa, bħal dawk li fi żmien il-Medjuevu u fi żmien l-Ordni kienu nbnew apposta mal-kosta biex jagħtu l-allarm meta l-bastimenti tal-għadu kienu jidhru fuq ix-xefaq.

MAĦRUĠA     (D.)  ‘[…] Donna col morbo francese […]’.

MAĦTUN      Bniedem li hu ċirkonċiż.

MAĦŻNIER     Wieħed li hu mqabbad biex jieħu ħsieb il-maħżen / l-imħażen. Ing. storekeeper.

MAJJIERA     Il-majjieri jiffurmaw speċi ta’ kustilji tal-injam li jitwaħħlu fil-qiegħ tad-dgħajsa, mal-prim biex iżommu l-planki sodi tal-qiegħ flimkien. Mal-majjieri mbagħad jissammru l-istamnari aktar ’il fuq biex iżommu l-planki tal-opramorta sodi. Ara: STAMNARA.   Ara:  OPRI  TAL-BAĦAR.

MAJJISTRU, ARBLU    Jgħidulu wkoll, il-majjistru, jew l-arblu tal-imgħallma. L-arblu tan-nofs u l-itwal arblu tal-bastiment.

MAJJISTRU, PATRI      Patri li jgħallem it-teoloġija norm. lin-novizzi.

MAJJOLIKA   Ħafna mill-kontenituri taċ-ċeramika msejħa majjolika kienu jiġu impurtati f’Malta minn Caltagirone, fi Sqallija. Dawn il-kontenituri kienu jintużaw biex fihom titqiegħed xi taħlita ta’ ħxejjex jew xorb mediċinali. Kwantità ta’ dan il-fuħħar dekorattiv illum jinsab fil-Mużew tal-Arti, il-Belt, (MUŻA), waqt li oħrajn jinsabu mxerrdin f’kollezzjonijiet privati. Dawn il-kontenituri nirreferu għalihom b’diversi ismijiet, skont il-forma u l-użu tagħhom; eż. ‘arbarello’, ‘bomba’ jew ‘anfora’. Ħafna minn dawn il-ġarar ma kellhomx għata u kienu jingħalqu biss bi drapp marbut madwar l-għonq. Oħrajn kien ikollhom għata taċ-ċeramika, eż. forma ta’ wiċċ ta’ ras ta’ kokka. Għaldaqstant, dawn il-ġarar kienu jissejħu ‘cucca’ (kokka). Id-dekorazzjoni fuq iż-żaqq ta’ dawn il-kontenituri tvarja. Xi wħud għandhom disinn ta’ pjanti, oħrajn armi ta’ xi Gran Mastru, immaġini  ta’ xi qaddis, jew inkella s-serp ta’ Aesklepius, li fil-kultura Griega antika dan kien jirrappreżenta x-xjenza tal-mediċina.  Ara: ‘Antique maiolica in Maltese connections’ ta’ Lara Bugeja fi Treasures of Malta no 34, Christmas 2005, Vol XII no 1, pp. 11-15.  ‘Medicinal Majolica Jars’ ta’ Paul Cassar, fi Treasures of Malta, Summer 1996, Vol II no 3, pp. 25-28.             

MAJMUNA    Il-ġebla ta’ Majmuna hi magħmula minn blokka tal-irħam ta’ żmien Ruman, li ntużat bħala għata fuq qabar Musulman. Fuqha hemm iskrizzjoni bil-Kufiks (l-eqdem tip ta’ kalligrafija tal-iskrittura Għarbija li kienet popolari l-aktar mis-seklu 8 sas-seklu 10 W.K.) L-iskrizzjoni hi talba li fiha tissemma Majmuna, tfajla ta’ 12-il sena, li mietet fit-12 ta’ Marzu tal-1174. Parti minn din l-iskrizzjoni hi meħuda mit-test tal-Koran. Il-provenjenza ta’ din il-ġebla mhix magħrufa, għalkemm ħafna jaħsbu li din kienet instabet fis-Sannat, Għawdex. Fl-1839, din il-ġebla ġiet f’idejn il-familja Xara, biss, fl-1845 ingħatat lill-Bibljoteka. L-iskrizzjoni ġiet iddeċifrata minn ċertu Andrej Jakovlevic Italinski, li kien Ambaxxatur Russu f’Istanbul.  Kien imbagħad Temi Zammit li qaleb din l-iskrizzjoni għall-Malti.  Illum din tinsab għall-wiri fil-Mużew tal-Arkeoloġija, r-Rabat, Għawdex. TA’ MAJMUNA  rif. għall-inħawi qrib ix-Xewkija, Għawdex. It-talba miktuba fuq il-ġebla tgħid hekk:

B'isem Alla l-ħanin, u sella għalih in-nibi [profeta] Muhammed
U għal niesu u sellem għalihom tislima.
Lili Alla l-kobor ta' dejjem iżda l-ħolqien tiegħu ried jintemmu. Intom ta' 
dan f'Rasul [messaġġier] Alla għandkom xhieda sewwa.
Dan hu l-qabar ta' Majmuna bint Hasan, bin Ali il-Ħadli minn Gabes ta' Susa.
Mietet, il-ħniena t'Alla għaliha, nhar il-Ħamis fis-16 tax-xahar Xahban 
il-Kbir fis-sena 569 [1174 W.K.] 
U hi tixhed li ma hemmx Alla ħlief Alla l-waħdieni li ma għandux xirka.
Saqsi lilek innifsek, jekk hemmx fl-art min jibqa'.
Il-mewt ħarġitni, jaħasra, minn ħajti l-qasira. Kont bieżla f'għemili u kull
ma għamilt magħdud u jibqa'.
Ja min jara l-qabar li ġewwa fih jiena mibnija, it-trab għabbar ix-xfar 
u t-truf ta' għajnejja.
F'maqgħadi u f'dari xejn ħlief biki u x'ikun fil-qawmien tiegħi meta jiġi
min ħalaqna.

Ara:   Malta – The Medieval Millenium, ta’ Charles Dalli, pp. 86, 87; ‘New Light on Majmuna’s Tomb’ ta’ Giovanni Bonello , Histories of Malta – Deceptions and Perceptions, pp. 9 – 12.

MAJSI     Isem ieħor għal Tumas.

MAJNA    1. v. Baxxa jew niżżel xi oġġett ’l isfel. Għajta li ta’ spiss tintuża bħala ordni jew sinjal biex wieħed iniżżel oġġett, eż., tagħbija b’ħabel jew bl-idejn minn fuq għal isfel. 2. Fig. L-istess v. jintuża biex wieħed jiddeskrivi bniedem li saħħtu tkun marret lura. Espr. ‘Saħħtu majnat waħda sew’. Etim. Sqal. ammainari.  

MAKAKK    Is. xj. Macacca sylvanus. Tip ta’ xadina li tgħix f’diversi partijiet tad-dinja, fosthom anki f’xi wħud mill-pajjiżi tal-Mediterran. F’Ġibiltà hemm kolonja sħiħa ta’ dawn ix-xadini li jgħixu fuq il-għolja muntanjuża li l-Ingliżi jafuha bħala The Rock, u li tat l-isem lil Ġibiltà. Dawn ix-xadini huma magħrufa għal kemm jilħqilhom, bil-‘makakkerija’ tagħhom. Jista’ jkun għaldaqstant li l-aġġettiv makak ġej mix-xebh fl-aġir ta’ min ikun stuż. Fis-seklu l-ieħor ħafna Maltin kienu ingaġġati mar-Royal u l-Merchant Navy, u waħda mill-waqfiet tagħhom kienet tkun f’Ġibilta’ u għaldaqstant setgħu kienu raw lil dawn l-annimali u nnutaw kemm jilħqilhom. Tal. macacco. Ing. Barbary Macaque. Idj:  ‘Kemm hu makakk’ – rif. għal xi ħadd stuż u li jilħaqlu b’mod li jista’ jqarraq b’dak li jkun. MAKAKKERIJA  Rif. għal xi ħsieb jew pjan intelliġenti, l-aktar biex wieħed iqarraq b’ħaddieħor. Minkejja dan, bit-Taljan l-appel. ‘makkakk’ jirriferi bil-kuntlarju għal bniedem sempliċi u injorant.

MAKKJETTA   1. Skeċċ komiku għal fuq il-palk li ħafna drabi jkun maħdum minn attur wieħed u li norm. tinkludi fih kant b’lirika umoristika. 2. Kanzunetta ferrieħa, bosta drabi b’laqta’ umoristika. Il-makkjetti jmorru lura sal-ewwel snin tas-seklu għoxrin. Carlo Satariano kien wieħed mill-ewwel makkjettisti Maltin. Makkjetta magħrufa tiegħu hi, Maddalena (1932). Charles Clews ikkompona u kanta wkoll bosta makkjetti. Fost dawk l-aktar magħrufa hemm Rosa Marie (195…) u Sparaw Għal Qamar (196…) Kultant il-makkjetti kienu jixbhu l-għana fl-istil tagħhom. Eż’. ta’ dan insibu l-makkjetta, Taxi Mary (1971) ta’ Fredu Abela (l-Bamboċċu) u George Azzopardi. Tal. schizzo vivace di persona di carattere comico e satirico. Sors etim. J.A. 

MAKKU   Is. xj. Aphia minuta. Ħuta żgħira li ġieli tissejjaħ nemusa. Din il-ħuta, meta tinqabad fi kwantità, titgħalla biex issir soppa, jew tinqela biex biha jagħmlu l-pulpetti. Idj: ‘Jew makku jew baliena’, tingħad għal xi ħadd li fl-aġir tiegħu jesaġera u m’għandux triq tan-nofs. Ing. White bait.  Sqal. macchu.   

MAKRAMÉ   Tip ta’ ħjata ta’ drapp magħmul mill-qoton, spag tal-qanneb, lenza, jew ħajt ieħor, norm. bi ħjut ħoxnin. Il-ħjata biex isir oġġett tkun magħmula minn serje ta’ għoqiedi. Ix-xogħol tal-makramè f’Malta kien u għadu popolari ma’ sezzjoni ta’ nies, l-aktar fix-xogħol tad-drapp dekorattiv. Kien hawn anki min jagħmel ċurnieni bil-makramè biex jintużaw għall-kaċċa. Etim. Fr. macamé, iżda oriġ. Għarbija / Torka. Minn żmien is-sittinijiet ’l hawn fl-Amerka u fl-Ewropa dan ix-xogħol bil-makramè kien sar popolari ħafna mal-hippies.

MALAMENT   Avverbju li jirriferi għal xi ħadd li qiegħed imut. Ngħidu, ‘dak jinsab malament tant li ngħata l-griżma’, jiġ., jinsab ħażin ħafna, magħdur u wasal fl-aħħar ta’ ħajtu.

MALAMIRA   Fi stat ħażin ta’ saħħa. Espr., ‘għamluh malamira’, tingħad meta xi ħadd jaqla’ xi xeba’ papali. Sors: Damma u E.S.I.

MALANDRIN      V. Busuttil (1900)  jispjega din il-kelma bħala qattiel jew highwayman. Etim. TAl. malandrino.

MALATA    Kwantità ekwivalenti għal nofs tagħbija ċnagen li tittella’ mill-barriera. Sors: J.A. Etim. malata, tkaħħal bit-tajn u l-ilma. 

MALKU   Idj: ‘Idu daqs ta’ Malku’. Din l-idjoma tirriferi għal xi ħadd li ta’ xejn b’xejn jagħti daqqa ta’ ħarta. L-idjoma tipparaguna bniedem vjolenti u b’id b’saħħitha ma’ dik ta’ Malku (jew Malchus), li kien is-servjent ta’ Qajfas li jissemma fil-Vanġelu (Ġwanni 18, 10). Naqraw illi meta s-suldati ta’ Qajfas marru jarrestaw lil Kristu fl-Ort tal-Ġetsemani, San Pietru silet is-sejf tiegħu u qata’ barra widnet Malku. Fit-test ma tissemmiex ir-raġuni għaliex San Pietru għamel hekk. Jista’ jkun li din l-idjoma qed timplika li dan Malku seta’ ħebb għal Kristu billi tah daqqa ta’ ħarta bil-pala ta’ idu, u minħabba f’hekk San Pietru indaħal biex jiddefendih.

MALL,  IL-   Dan il-ġnien fil-Furjana kien inbena fl-1656, mill-Gran Mastru Lascaris, biex hemm il-Kavallieri tal-Ordni setgħu jilgħabu l-logħba tal-pallamaglio. Din kienet logħba msejħa wkoll croque, li fiha l-lagħaba, kienu, b’mazza twila tal-injam, jagħtu daqqiet fuq ballun żgħir tal-injam, waqt li jimmirawh lejn speċi ta’ nagħla mwaħħla rasha ‘l isfel fl-art. Fl-1802, il-ġnien tal-Mall sar parti mill-ġnien botaniku ta’ Sarria. Imbagħad fl-1855, dan il-ġnien beda jagħmel parti mill-ġnien tal-Argotti. Fil-Mall illum insibu tmien monumenti li jfakkru persuni, l-aktar filantropi, u politiċi Maltin. Dawn huma: Aloysius Pisani, kirurgu, – il-Marquis Giuseppe Scicluna, kummerċjant u filantropu – Luigi Preziosi, oftalmologu – Sir Filippo Sciberras,  tabib u politiku – Sir Ugo Mifsud, Prim Ministru ta’ Malta (1928-29); il-Markiż Vincenzo Bugeja, negozjant u filantropu; Sir Adrian Dingli, leġislatur u Prim Imħallef tal-Qrati, u Nicholas Papaffy, negozjant u filantropu. Tal. Pagliomaglio.

MALLUT   Drapp oħxon maħdum mis-suf jew mill-ġilda tan-ngħaġ jew tal-mogħoż. Dan kien ta’ spiss jintuża biex isiru l-kvieret jew lbies tar-raħlin. Kien drapp li jintuża wkoll għall-vistu. kabozza tal-patrijiet. (D.)  ‘[…] arbagio. Romagnolo. – Panno grossolano di lana usato per le tende / dagli poveri […].

MALTA,  ALLEGORIJA TA’  Raffigurazzjoni viżwali ta’ Malta u l-poplu Malti bħala gwerriera u difensuri tal-gżira u tar-reliġjon – mara liebsa l-kurazza, b’xabla f’id waħda, u b’tarka fl-id l-oħra. Dan bħallikieku din il-figura femminili hi divinità li qed tiddefendi ‘l niesha mill-għadu. L-eqdem raffigurazzjoni ta’ dan il-mottiv insibuh fil-kor tal-Katidral tal-Imdina, li llum hu esebit fil-Mużew tal-Katidral. Dan id-disinn imnaqqax fl-injam, imur lura sas-seklu ħmistax. Raffigurazzjoni oħra antika li tmur lura sal-1705 hi l-istatwa fuq il-kolonna li hemm f’Misraħ ir-Rebħa, il-Birgu. Fi gżiritna hawn diversi bliet u rħula, fejn fil-festa tal-qaddis patrun tittella’ l-istatwa ta’ ‘Malta’, fuq kolonna, fil-pjazza tal-lokal. Id-drawwa li tittella’ din l-istatwa fuq pedestall x’aktarx kienet ispirata mill-Monument tal-Assedju li hemm il-Birgu. Fost l-ibliet li fil-festa tagħhom tittella’ din l-istatwa tal-kartapesta hemm: Bormla, Ħaż-Żabbar (ritratt), l-Isla, in-Naxxar, il-Mellieħa u x-Xagħra, Għawdex. Għal xi wħud minn dawn l-ibliet, l-istatwa għandha tifsira speċjali minħabba li huma bliet li kellhom x’jaqsmu mal-Ordni ta’ San Ġwann u għaldaqstant, mar-rebħa tal-Assedju l-Kbir. Ara: Malta The Mediaeval Millenium, ta’ Charles Dalli,  pp. 266, 267.   

MAMBAR     (D.) Siġġu li fuqu kienu jelldu in-nisa tqal.

MANANNI      Isem ieħor għal Maria Anni jew Anna.

MANDAR  / MANDRA   Post fejn jieklu l-annimali. MNAJDRA  Diminuttiv ta’ mandar. Post żgħir fejn jinżammu l-annimali. Dan l-isem qed jimplika li t-tempju tal-Imnajdra kien għal xi żmien jintuża mir-raħħala bħala mandra għall-annimali. Ngħidu, ‘biex kilt għamilt kullimkien mandra’ – akkuża li wieħed jagħmel lil xi ħadd meta dan iħammeġ ħafna waqt l-ikel jew jagħmel diżordni sħiħa waqt xogħlu.

MANDRAĠĠ, IL-  Sa nofs is-seklu 20, dan kien ambjent partikolari tal-Belt, mibni ta’ ħorrox borrox fin-naħa tal-Punent tal-Belt Valletta, fuq ix-xaqliba ta’ Triq Marsamxett, u li fih kien jinkorpora parti minn Triq San Mark, Triq Santa Luċija, u Triq San Patrizju. Oriġinarjment, il-Mandraġġ kellu jkun manderacchio, jiġifieri, ħofra maqtugħa ġol-blat li tasal sal-baħar li kellha sservi ta’ menqa għall-bastimenti u bċejjeċ oħra tal-baħar tal-Ordni ta’ San Ġwann. Ix-xogħol kellu jieqaf nofs leħja meta t-tħaffir kien wasal f’ċertu fond. Bl-abbandun ta’ dan il-proġett il-ħofra kbira fil-blat li kienet żviluppat bdiet timtela b’binijiet ta’ kull tip, kerrejja, mezzanini u kmamar, kollha ġo xulxin, b’konsegwenza li dan l-ambjent sar iffullat u maħmuġ. B’kollox, il-Mandraġġ kien jagħmel daqs 12,000 metru kwadru u fih laħaq kellu daqs 250 abitazzjoni li fihom kienu jgħixu 1,200 (H. Ganado, 1974). Biex tidħol fil-Mandraġġ, stajt jew tgħaddi minn daħla, bħal mina, imsejħa ta’ San Mark, magħrufa bħala taċ-Ċintura, inkella, kont tista’ tidħol minn mina oħra f’tarf Triq Santa Luċija, magħrufa bħala t-tomba ta’ San Mark. Fil-Mandraġġ kien hemm triq waħda biss li sserrep u li minnha kienu jinfirxu sqaqin dojoq u mudlama. F’Novembru tal-1948, ir-residenti kienu mġiegħla joħorġu minn hemm u ngħataw residenza alternattiva f’postijiet diversi fil-Belt jew f’lokalitajiet oħra barra l-Belt. Ftit snin wara l-binjiet kollha tal-Mandraġġ bdew jitwaqqgħu.

MANĠJA    Ara: REPÒ.

MANIFIKU / MANIFK    Titlu ta’ rispett mogħti l-aktar lin-nutara. Tal. magnifico.

MANIGOLD   Bniedem ixxellerat u ta’ karattru ħażin. Bniedem li juża saħħtu biex jiddomina u jaħqar lil ħaddieħor; bniedem kattiv. Il-bojja kien ukoll magħruf bħala manigold. Dan il-karattru jidher ħafna drabi f’pitturi li jirrappreżentaw il-martirju tal-qaddisin. F’din il-pittura naraw il-manigold jew il-bojja li ttortura lil Santa Katarina. Tal. Manigoldo.

MANIKOMJU   Sptar għall-pazjenti li jsofru minn mard mentali, post ta’ l-imġienen. Tal. Manicomio.  Oriġ. Gr.  Mania: ġenn  + Komion : sptar. Ara:  FRANKUNI,  TA’.

MANIKOTT     Tip ta’ borża maħduma f’forma ta’ tubu, mimlija bit-tajjar u mgħottija bid-drapp minn barra li tintlibes min-nisa biex din iżżommilhom idejhom sħan. Ing. muffens. Muffettee. Tal. manicotti  –  M. idejn sħan. Kelma oħra li tfisser l-istess ħaġa hi MANXÒ. Jista’ jkun li din tal-aħħar ġejja mill-Franċiż, mains chaudes, li tfisser idejn sħan. Sors: V.B. (1900).

MANILJA  1. Logħba tal-karti li x’aktarx daħlet f’Malta mill-Italja (Tal. maniglia). Skont it-Treccani, din il-logħba tintlab l-aktar fi Spanja u fi Franza u hemm xi tnax-il varjazzjoni tagħha. Simili għall-bridge. Fil-logħba tintuża l-kelma VAŻA. Il-logħba tissemma minn V.B. (1900). 2. Tip ta’ spaner. Ing. spanner , wrench, screw key. Ara: KELB.

MANNA     Tissemma fil-Ktieb tan-Numri u fl-Exodus bħala dak l-ikel li b’mod mirakoluż waqa’ mis-sema biex il-Lhud, li kienu ħarbu mill-Eġittu jkollhom x’jieklu. F’mument meta l-poplu Iżraelit kien qed isofri l-ġuħ, Alla bagħat il-manna. (Ex. 16.3.) Hemm diversi interpretazzjonijiet dwar x’tip ta’ ikel il-manna setgħet kienet. Hawn minn jiddeskrivi l-manna bħala: a) wejfer tas-silġ b’togħma ta’ għasel; b) tip ta’ faqqiegħ li kien jikber fid-deżert; ċ) bdelljum – tip ta’ gomma jew reżina tas-siġra tal-mirra, li għandha togħma tajba. Ngħidu, ‘X’int tistenna? Il-manna taqa’ f’ħalqek?’ Ara:  MUNA.  

MANOĊĊA   Tajra tal-karti li t-tfal jieħdu gost itajru meta jkun hemm xi żiffa kontinwa għaddejja. Din il-kelma tintuża l-aktar fiż-Żejtun. Il-manoċċa kont tordnaha u tixtriha mingħand xi ħadd dilettant li jaħdem it-tajr tal-karti. Daqs ħamsin sena ilu kienet tiswa sold. Kultant, ikunu t-tfal stess jew il-ġenituri tagħhom li jfasslu u jaħdmu t-tajra. Kull ma jinħtieġ huma qasba minn dawk li jikbru fil-widien, imxaqqa fi tnejn mat-tl tagħha, u karta ħafifa, (karti tat-tajr) ħafna drabi kkulurita u ta’ ċertu daqs. Bi ftit kolla magħmula mid-dqiq imħallat ma’ ftit ħalib u ilma, il-karta teħel mal-qasba. Bi spaga twila wieħed ikun jista’ jżomm it-tajra hekk kif din ittir ’il fuq fl-għoli waqt li tinġibed u titbandal mar-riħ. Kelma oħra għall-istess oġġett hi ĦAMIEMA. Etim. Sqal. Manuzza. M. drapp jew karti li jeħel mal-libsa biex jittieħed il-qies ddisinjat minn fuqhom. Tip ta’ karta strazza, biss eħfef.

MANQAX      Skalpell żgħir li l-iskultur jonqox bih. Ing. small chisel.

MANSAB  1. L-ambjent fejn jitqiegħed ix-xbiek biex jinqabdu l-għasafar. Ix-xbiek jitqiegħed fuq art lixxa u fit-truf jitqiegħdu għasafar f’gaġeġ żgħar bl-iskop li bl-għana tagħhom jattiraw għasafar oħra biex jinżlu ħdejhom u hekk jinqabdu fix-xbiek li n-nassab jaqleb fuqhom. 2. Post fejn bniedem ‘jintasab’ biex jistrieħ. 3. Siġġu qisu tron fejn dari l-għarusa kienet tintasab waqt ir-riċeviment tat-tieġ. v. nasab. F. Vella  (1843) ukoll jgħid li din il-kelma tfisser siġġu.

MANTIKILJA     Krema tfuħ jew ingwent tat-twaletta. Krema għall-wiċċ. Ċirott jew pomata. Ara: ĊIROTT.

MANTWA    L-isem bil-Malti ta’ Mantova, belt li tinsab fil-Lombardija. Idj: ‘Qegħdin taħt Mantwa’ – jiġ., qegħdin f’qagħda batuta ħafna. Sitwazzjoni fejn xi ħadd ikun qed isofri trattament ħażin ħafna minn xi ħadd. Etim. hi dubjuża. L-espressjoni tagħti wieħed x’jaħseb li din ħarġet minn xi episodju storiku. Biss, Malta qatt ma kellha konnessjoni ma’ Mantwa. X’aktarx dan hu qawl li hu meħud mill-kultura Taljana. Mantwa nfisha sofriet ħafna gwerer u okkupazzjonijiet minn qawwiet barranin, fosthom dawk kontra l-Awstrijaċi u l-Franċiżi. Din il-belt intlaqtet ħafna drabi mill-pesta. Fl-1866, Mantwa ngħaqdet mal-bqija tal-Italja fil-proċess tal-unifikazzjoni. Jinħtieġ aktar riċerka.

MANWELLA    Maqbad, manku li jintuża biex iddawwar bih oġġett – eż., manwella tat-tmun.  Ara: OPRI TAL-BAĦAR.  Sqal. manuedda / Tal. manovella.   1. Għodda tal-ħadid li tintuża biex tillieva l-blat jew il-ġebel fil-barrieri. 2. Bħal zokk twil li bih is-sajjieda jaqbdu l-ħut il-kbir. 3. Għodda li tgħin lin-nies tal-baħar itellgħu d-dgħajsa l-art. 4. Maqbad tat-tmun. Laċċ. Etim. Sq. manuedda, Tal. manovella. Ara: MRADD.

MANUMORTA   Term. leg. Liġi li tipprojbixxi li l-proprjetà tal-art għand sid barrani tinbiegħ jew tingħata lil barrani ieħor. Din il-liġi kienet ġiet stabbilita fil-Medjuevu, f’bosta pajjiżi, fosthom fl-Ingilterra u fi Franza, biex f’każ li xi proprjetà tinbiegħ lil xi persuna jew komunità reliġjuża eċċ., din il-proprjetà ma takkumulax b’mod esaġerat. Skont din il-liġi, jekk l-eredi tal-proprjetà ma jbigħhiex, dik il-proprjetà kellha wara ċertu żmien stipulat taqa’ bi dritt f’idejn l-Istat. F’Malta din il-liġi kienu daħħluha l-Ingliżi fl-1822, fi żmien meta terz mill-proprjetà immobbiljarja f’Malta kienet tappartieni lill-Knisja. Bil-liġi tal-manumorta, jekk xi proprjetà immobbiljarja kienet titħalla bħala wirt lill-Knisja, din  kellha bilfors tbigħha fi żmien sena, inkella l-Istat kellu d-dritt li jissekwestraha. Tal. manomorta. Finalment, it-terminu oriġina mil-Latin Medjevali – manus mortua. M. poter assolut. Ing. mortmain.

MANXÒ      Oġġett tad-drapp mimli bit-tajjar jew drapp ieħor li jintlibes fuq iż-żewġ pali tal-id biex iżommuhom sħan. X’aktarx kelma li ġejja mill-Franċiż, mains chaudes, li tfisser idejn sħan. Sors: V.B. (1900). Ara: MANIKOTT.

MAPPAMONDU   Il-globu li juri l-ġeografija tad-dinja bil-pajjiżi u l-ibħra kollha. Fl-antik dan il-globu kien ikun magħmul minn materjal tal-kartapesta jew tal-metall. Fig. wirk jew sorm –  Ngħidu, ‘x’mappamondu għandha dik ħej!’ meta l-persuna jkollha sormha kbir.

MAQBAR     Post tad-dfin. Post fejn hemm l-oqbra. Ċimiterju. Ara: ZUNTIER.  

MAQGĦAD      Kelma oħra għal siġġu.   Fir-rumanz Is-Salib tal-Fidda, (1939) P. Wistin Born juża dan in-nom kemm-il darba, u qatt ma jgħid siġġu. Fil-ħrafa ‘Tifel jeqred seba’ Ġganti,’ P. Manwel Magri (1851 – 1907) jgħid hekk: ‘[…] Dak (it-tifel) ressaq għal fuq in-nar il-maqgħad u jabni l-ispirtu tan-nar ħadu (lill-ġgant) […]’. 

MAQJEL   (pl. mwieqel). Post magħmul apposta bħala  kenn għall-bhejjem tal-irziezet, bħal baqar u ħnieżer. Fig. ‘Għandek kamartek qisha maqjel’, tingħad meta bniedem iħammeġ jew jżomm kamartu fi stat diżordinat.

MAQLUBA,  IL-  Ħofra kbira u fonda li tinsab barra l-Qrendi. F’din il-ħofra tikber kwantità u varjetà kbira ta’ siġar u pjanti, xi wħud minnhom endemiċi. Għal żmien twil dan kien l-uniku post fejn kienet magħrufa li teżisti s-siġra tal-għargħar (Tetraclinis articulata). Fil-qiegħ tal-Maqluba hemm ukoll masġar żgħir tas-siġra tar-rand, (Ing. laurel), li wkoll saret rari ħafna f’Malta. Din il-ħofra kbira toħloq ambjent ideali u uniku fejn jikbru wkoll diversi speċi ta’ faqqiegħ. X’aktarx li dan l-ambjent tħaffer bil-mod il-mod kull darba li l-wied kaxkar l-ilma tax-xita għal ġo fih. Biż-żmien, dan l-ilma ħaffer il-blat biex żviluppa vojt kbir taħt l-art, speċi ta’-għar sotterran li wara żmien sfronda. Hemm leġġenda li tgħid li xi darba f’dan il-post kien jeżisti raħal (trogloditiku?) fejn in-nies kienu qed jgħixu ħajja ħażina u li Alla b’kastig ġiegħel li jinbela’ fix-xejn, bir-riżultat li llum naraw biss ħofra fonda.

MAQTAR    Ara: LAMPIK.

MAQTUX   1. Bniedem makakk. 2. Bniedem li jaf ikun pjaċevoli u li jiġbdek bil-manjieri tiegħu. 3. Beżbuża jew erba’ żajbriet. Għ. katuxa. Fid-dinja Għarbija din hi t-troffa xagħar li titħalla tikber waħidha fuq il-qurriegħa tar-ras.

MARASMA / MARAŻMU   Lanfranco jsejjaħ lil din il-marda ‘marażmu’.  1. Kundizzjoni jew marda li biha l-bniedem iħoss sens ta’ telqa u debbulizza. Is-sintomi prinċipali huma li l-ġisem tal-marid jitlef ħafna mill-piż (daqs 40%), u li l-ġilda tibda tixxotta żżejjed. Din il-marda hi kkawżata minn nuqqas ta’ nutrijenti essenzjali għall-bniedem. Il-marda jbatu biha l-aktar ix-xjuħ u t-trabi. Fl-antik kien hemm rimedji strambi immens għal din il-marda. Fost dawn kienu jsiru msaħen li fihom jintefgħu xi ħwawar, u l-pazjent kien jieħu banju jew jixrob mill-ilma sħun. Biex wieħed ifiq mill-marasma kienu anki jdendlu amulet jew domna ma’ għonq il-marid. 2. B’mod fig., ‘marasma’ tfisser ‘stat ta’ telqa’ fil-pajjiż fejn l-ekonomija hi staġnata, l-aktar minħabba t-traskuraġni jew in-nuqqas ta’ dehen ta’ min imexxi. Tal. marasmo; Gr. marasmo – M. tħassir. Ara: Drawwiet u Tradizzjonijiet, G. Lanfranco, p. 102, 103.

MARBAT   Ħolqa ma’ fejn jintrabtu l-bhejjem. Nistgħu ngħidu li l-eqdem imrabat jinsabu fit-tempji megalitiċi, mxerrda ma’ Malta u Għawdex. Dawn kienu magħmulin preżumibbilment biex jintrabtu magħhom l-annimal tas-sagrifiċċju. Dawn tarahom kultant imħaffrin fl-art quddiem id-daħla tat-tempju jew inkella ġewwa, qrib xi altar. Fl-antik dawn il-ħoloq kienu magħmulin mill-ġebla nfisha li tkun ingastata fil-ħajt ta’ xi razzett, u mtaqqba b’mod biex tagħmel forma ta’ ħolqa. Biż-żmien il-marbat beda jsir minn ħolqa tal-ħadid li kultant tkun anki marbuta ma’ xi ħajt tal-faċċata jew ma’ xi bieb.

MARĊA   Materja safranija li tagħti fl-aħdar li tnixxi min-nuffata. Puss. Demm imħassar. Tal. marcia.

MARDA TAL-BIĊĊA   Kif spjegat taħt, MIBDUL, din kienet marda li kienet tolqot il-milsa, l-aktar fit-tfal. Għal din il-marda kien hawn rimedju speċjali. Kien isir pellegrinaġġ għall-knisja ta’ Lapsi, li qiegħda qrib il-bajja ta’ San Ġiljan. Sa daqs mitt sena ilu din il-bajja kienet għadha fl-istat kważi naturali tagħha, u fil-bajja kien għad hemm ramla żgħira tħakkek mal-baħar. L-ommijiet kienu jieħdu t-tfal tagħhom li jsofru minn din il-marda taħt l-istatwa ta’ San Ġiljan, biex it-tfajjel jitgħaddas fin-nixxiegħa, li dak iż-żmien kienet għadha tinżel mill-wied, u li kienet imsejħa ‘x-Xmara ta’ San Ġiljan’. Din in-nixxiegħa kienet toħroġ sa nofs ir-ramla. Ċerti tobba kienu jemmnu li n-nixxiegħa kienet tkaxkar magħha minerali terapewtiċi li sa ċertu punt kienu effettivi fil-fejqan. Ara: Drawwiet u Tradizzjonijiet Maltin, ta’ Guido Lanfranco, pp. 103 – 104.

MARDI  GRAS    It-Tlieta tal-Karnival. L-aħħar jum tal-Karnival hu magħruf bħala l-Mardi Gras. Bil-Franċiż din il-frażi tfisser: It-Tlieta tax-xaħam. Dan għaliex l-għada jaħbat Ras ir-Randan u għaldaqstant, dan il-jum hu l-aħħar jum meta l-ikel li fih hemm ix-xaħam jista’ jittiekel. Ara: GIOVEDÌ GRAS  u  KARNIVAL.

MARELLA     Kobba tal-ħajt jew tas-suf imdawra ma’ injama rqiqa u twila daqs 20 ċm, imsejħa MSERKA. Din il-kobba tkun imdeffsa fi speċi ta’ navetta tal-injam imsejħa MEKKUK.  Idj: ‘Il-marelli u l-kobob!’ – din  l-espr. antika waħedha ma tfisser xejn, biss kienet tintuża biex tesprimi stat ta’ sorpriża ta’ dak li jkun qalha.

MARFA    Din hija l-kosta fil-Majjistral ta’ Malta li tħares lejn Kemmuna u Għawdex. L-isem Marfa jista’ jindika li dan hu l-post fejn kienu jittellgħu d-dgħajjes l-art (jintrefgħu). Jista’ jkun ukoll li l-kelma Marfa qed tirreferi għall-post fejn jitilgħu l-passiġġieri, jew tittella’ t-tagħbija abbord l-imriekeb biex dawn jaqsmu lejn Għawdex. Sors etim: E.S.I., Il-Miklem Malti, Is-Sitt Volum, 1979. 

MARĠ       (pl. imraġ). Art bagħli jew saqwi fejn  jirgħu l-merħliet.

MARĦAB    Dar fejn jgħixu flimkien l-irħieb f’komunità. Kunvent, kemm tal-patrijiet, jew inkella dak tas-sorijiet. Kelma li niltaqgħu magħha fir-rumanz, Is-Salib tal-Fidda, (1939), p. 184: ‘[…] Fil-marħab ta’ dik il-knisja hemm Rożina, magħluqa hemm ġew għal għomorha […]’. Ara: RAĦEB.

MARKAN    (D.) Kelma li l-Maltin kienu jużaw biex jirriferu għal Gran Prijur tal-Lingwa ta’ Alvernja. Il-markan kien dak li fil-funzjonijiet tal-Ordni Ġerosolmitana kien dejjem jimxi fuq quddiem ma’ sħabu tal-istess Lingwa, bil-bastun f’idejh biex juri l-preċedenza u d-dinjità tiegħu.

MARKAPUNT    Għodda tal-iskarpan li tintuża biex timmarka fejn għandhom isiru l-punti tal-ħjata fiż-żarbun.

MARKATUR   Għodda bil-ponta li biha wieħed jimmarka sinjal fuq ix-xogħol tal-injam jew tal-ġebel. Ing. scriber.

MARKIŻ   Titlu ta’ grad partikulari fin-nobbiltà li hu ogħla minn dak ta’ Konti, iżda inqas minn dak ta’ Duka. Fi żmien il-Medjuevu dan it-titlu kien jingħata lin-nobbli li jkunu fdati bil-proprjetà fewdali li tappartieni lir-Re, jew lil xi membri tal-familja rjali. Il-Markiż kellu d-dritt jiġbor it-taxxi, kemm fi flus kif ukoll fi prodotti agrikoli, mingħand il-bdiewa li jaħdmu u jgħixu f’dik l-art li kienet proprjetà tiegħu. Fl-istess ħin il-Markiż kien obbligat f’isem l-awtorità li tkun ikkonċedietlu l-art, li jindokra l-proprjetà anki min-nobbli oħrajn. MARKEŻIN It-tifel il-kbir tal-Markiż, li jkun intitolat bħala eredi għat-titlu ta’ missieru. Tal. marche jew Fr. marchis, li t-tnejn jirriferu għat-territorju jew fruntiera, jiġ., dik l-art li tinsab f’xifer il-proprjetà tar-Re.

MARLOĊĊ   Il-bastun twil li jservi ta’ maqbad għall-għodda tal-għelieqi. Ras il-marloċċ tiddeffes f’ħolqa kwadra tal-ħadid, tal-mannara, zappun, mgħażqa, eċċ. Sqal. marruggiu.

MARMURAT, TORTA TAL-   Torta li tkun mimlija b’diversi ingredjenti, bħal lewż imfarrak, zokkor, frak tal-gallettini, biċċiet tal-qxur tal-larinġ u kannella, u miksija biċ-ċikkulata mdewba u konfettura. Dan il-ħelu jisserva l-aktar bħala deżerta jew inkella mat-te. Jidher li l-marmurat kien popolari sew f’Malta fil-bidu tas-seklu għoxrin u aktar tard. X’aktarx il-kelma ‘marmurata’ ġejja minn marmellata, għaliex hawn min jinkludi dan l-ingredjent. Trad., it-torta tal-marmurat kienet tittiekel l-aktar fi żmien il-Milied. Ara: The Way We Ate ta’ Matty Cremona, p. 277; The Food and Cookery of Malta ta’ Anne u Helen Caruana Galizia, pp. 195, 196.   

MAROZZA      (D.)  Isem ieħor għal Maria.

MARQAD   Post fejn jiddaħħlu jorqdu l-annimali. Eżemp. Marqad il-mogħoż. Qawl: F’marqad il-mogħoż ma ssibx sbul. (M.A.V. 1828), jiġ.,  fejn hemm familja numeruża u fil-bżonn qajla ser issib ikel mhux ikkunsmat.

MARRUBJA   Pjanta b’ward abjad żgħir, tixbah il-melissa; hi mill-familja tal-minta. Is. xj. Marrubium vulgare. Ing. common horehound. Fl-antik kienet tingħata lil min kien jieħu xi qatgħa kbira biex tgħaddilu, jew inkella għas-sogħola. Etim. Sqal. marrubiu.

MARSA    (pl. mrasi)     Kelma li ġejja mill-Għarbi u li tfisser post tal-irmiġġ. Port. F’Malta u Għawdex hawn ħames  portijiet jew bajjiet li għandhom dan l-appellativ. Dawn huma, il-Marsa, Marsaxlokk, Marsamexett, Marsaskala u Marsalforn. Fi Sqallija, li bħal Malta kienet maħkuma mill-Għarab, hemm Marsala, u fl-Alġerija hemm Mers el Kebir.

MARSHALL AID   Dan kien il-pjan propost wara t-Tieni Gwerra Dinjija, mis-Segretarju tal-Istat Amerikan George Marshall, lill-President Harry Truman, f’Ġunju tal-1948, biex l-Amerika tgħin lill-pajjiżi kollha Ewropej jerġgħu jġibu l-ekonomija tagħhom fuq saqajha. L-Unjoni Sovjetika rrifjutat li tidħol f’dan il-programm ekonomiku, jew li tħalli l-Istati maħkuma minnha jieħdu xi forma ta’ għajnuna mill-Amerika, biex ma jkunux obbligati lejn l-Istati Uniti. Din l-iskema damet sejra erba’ snin u kienet verament tissejjaħ, The European Recovery Programme (ERP). F’dan il-programm l-Amerika kienet ikkontribwiet b’kollox mat-tlettax-il biljun dollaru. Dawn il-flus ingħataw l-aktar, b’mod u manjiera li ħafna pajjiżi kienu fl-istess ħin obbligati jixtru prodotti Amerikani. Malta wkoll ittantat li tieħu sehem f’din l-iskema. Biss, billi Malta kienet kolonja Ingliża, ma kinetx intitolata għal din l-iskema u  kellha tiddependi fuq il-War Damage Fund li l-Gvern Ingliż kien qiegħed jgħaddilha bil-mod il-mod. Il-kwistjoni tal-Marshall Aid kienet wasslet biex Mintoff, li dak iż-żmien kien Ministru tax-Xogħlijiet, u l-Prim Ministru tiegħu Dr Pawlu Boffa, iġġieldu bl-ikrah, għaliex Mintoff kien jinsisti li Boffa kellu jżomm aktar iebes mal-Gvern Ingliż, biex Malta titħalla tidħol f’din l-iskema. Fit-2 ta’ Ottubru 1949, Mintoff kien għadda mozzjoni f’laqgħa tal-Partit Laburista biex ikun jista’ jġib vot ta’ sfiduċja ħalli Boffa jkun imneħħi minn kap tal-partit. Din il-mozzjoni għaddiet b’244 favur u 141 kontra. Xorta waħda Boffa baqa’ jmexxi l-gvern għaliex kien qiegħed igawdi vot ta’ fiduċja fil-Parlament. Biss, fil-votazzjoni parlamentari dwar l-estimi tal-1950-1951 hu tilef il-maġġoranza u kellu jirriżenja. Sadanittant ta’ min wieħed jgħid li mill-War Damage Fund, Malta l-Ingilterra tat lil Malta mat-30 miljun lira, li dak iż-żmien kienet somma sostanzjali. Ara: Rajt Malta Tinbidel, it-Tielet Ktieb, pp. 356 -369.

MARSUTTIN   Deni tas-sider. Tuberkolożi. MARSUTTLAT   Appel. għal xi ħadd marid b’sidru. Bniedem bla saħħa, x’aktarx minħabba l-effetti tal-marda tat-tuberkolożi. A. de S. jirriferi għal din il-kundizzjoni bħala tisico – jiġ., bniedem li qed ibati minn marda li tneħħi bil-mod il-mod l-enerġija. Etim. malsottile – mit-Taljan, rif. għat-tuberkolożi u mard ieħor li kien magħruf li joqtol il-bniedem f’tul ta’ żmien. M.A.V. (1796) jgħidlu ‘mard irqiq’. Ara:   TUBERKOLOSI.

MARWELLA     (pl. mriewel) 1. Għodda tal-ħadid li tintuża biex tillieva l-blat jew il-ġebel fil-barriera.  2. Bħal zokk twil li bih is-sajjieda jaqbdu l-ħut il-kbir.  3. Għodda li tintuża bħala lieva biex tgħin lin-nies tal-baħar itellgħu d-dgħajsa l-art. Etim. Sqal. manuedda, Tal. manovella. Ing. lever, handspike. Sors: Termini nawtiċi ta’ Joseph Caruana. (2019).

MARŻEBB/A    (pl. mrieżeb). 1.  Ħanfusa.  2. Injama twila daqs 30 ċm bil-qiegħ tagħha ċatt, li taqbadha minn manku b’id waħda. Għodda tal-ħassiela li waqt il-ħasil itaptu biha fuq il-ħwejjeġ biex tgħin id-drapp jitnaddaf mill-ħmieġ. 3. L-istess tip ta’ għodda kienet tintuża mill-ballata (jiġ., nisa li jballtu) biex iwittu t-torba meta jqiegħdu d-deffun fuq il-bjut. 4. Żrinġ żgħir. Ara: BALLATA.

MARŻIPAN    Ħelu magħmul mill-intrita (frak tal-lewż). Dan jintuża mal-figolli jew bħala parti mill-mili tas-sinizza. Il-marzipan jintuża wkoll għall-kisi tal-kejkijiet jew tal-qassatelli. Tal. marzapane.  

MASKARUN     Skultura  forma ta’ ras jew wiċċ ikrah li jitqiegħed bħala ornament fuq il-faċċata tal-bini. Ras grotteska magħmula fil-kartapesta li tintlibes u  tinġar mill-maskerati fil-Karnival. Hawn min jgħidlu BEŻŻALART.

MASKLU/A   1. Tip ta’ mollusk tal-Mediterran li jinsab l-aktar mal-kosta sa fond ta’ 40 metru. Is. xj. Mytilus gallo-provincialis. Ngħidu, ‘dak jiekol anki l-ħaxu tal-masklu’, rif. għal xi ħadd li jiekol kull tip ta’ ikel anki dak li mhux tas-soltu. Ara: ĦAXU TAL-MASKLU 2. Kontenitur tal-metall oħxon li minnu jkunu sparati murtali biex jagħmlu ħoss qawwi, l-aktar bħala salut. Oriġ. l-isparar tal-festa kien isir billi jitqiegħdu diversi maskli ħdejn xulxin u bejn waħda u oħra titqiegħed il-miċċa magħmula minn linja twila ta’ porvli. 2. Bħal kanun żgħir iħares ’il fuq li jintuża biex javża n-nies minn xi periklu ta’ xi żbark jew attakk imminenti. 3. Skartoċċ tal-ħadid li jkun mimli bil-porvli biex bih ikun ikkargat il-kanun. 4. Minċott tal-injam. 5. Għodda li biha tinċana t-truf li jkunu ġejjin għat-tond. Ing. moulding plane. Sqal. Musculu.

MASRI   Kelma li kienet tintuża fl-antik, l-aktar, fis-seklu dsatax, biex tirriferi għall-kittien jew għall-qoton li kien ikun impurtat mill-Eġittu. It-Triq jew it-Telgħa tal-Masri (illum hawn min isejħilha ‘tal-Mażri’) – kienet dik il-parti ta’ Triq San Pawl, in-naħa ta’ Kastilja, fejn apparentament kien hemm min ibigħ il-qoton. Kien hemm telgħa oħra, din id-darba barra x-Xagħra, Għawdex, li wkoll kienet tissejjaħ ‘it-Telgħa tal-Masri. A. de S. jgħid ‘[…] bejjiegħ tal-masri, venditore di lino […]’. Qawl: Għadu l-masri fil-biedja u n-nissieġa ġa tħajru għalih. Hawn naraw li l-masri hu sinonimu mal-qoton, sew jekk hu mkabbar f’Malta kif ukoll jekk ġej mill-Eġittu. Misr hu l-isem bl-Għarbi għall-Eġittu – Misri hu Eġizzjan. (D.) v. Daqq il-masri. scotolare. Ara: DAQQAQ.

MASSA FRUMENTARIA   Fi żmien l-Ordni din kienet l-awtorità li kienet tieħu ħsieb il-ġbir tal-fondi biex jinxtara u jkun impurtat l-ikel il-qamħ u x-xgħir, minn Sqallija. Fi żmien is-seklu sbatax, il-kumitat tal-Massa Frumentaria kien magħmul mill-ġurati tal-Università tal-Belt Valletta. Dan il-kumitat kien jiġbor il-fondi meħtieġa l-aktar, b’mod ta’ self u u b’investimenti. Norm. il-qamħ kien ikun impurtat minn Licata. Bosta negozjanti kienu jinvestu flushom f’dan in-negozju b’mod regolari. Dawn l-investituri setgħu b’dan is-self jaqilgħu mat-tlieta fil-mija fuq il-flus li jkunu ħarġu. Minn dawn l-investituri kienu jintgħażlu xi nies biex f’isem il-fondazzjoni jsalpaw lejn Sqallija ħalli jinnegozjaw il-prezz u jixtru l-qamħ f’isem il-Massa Frumentaria. Ara: Society, Identity and Culture in Early Modern Malta, ta’ Carmel Cassar, p. 59; Towards an Economic History of Eighteenth-Century Malta, Victor Mallia Milanes, pp. 476, 477.

MASTAZZOL   Ħelu magħmul mid-dqiq, zokkor, ħwawar lamtu u nbid ħelu. Tip ta’ ħelu, qisu lekumja, li jkun magħmul tawwali u li jiġġebbed. Dan it-tip ta’ ħelu kien jittiekel anki fi żmien ir-Rumani bħala kejk jew ħelu ieħor fit-tiġijiet. F’okkażjonijjiet bħal dawn, il-mastazzol kien ikun l-aħħar oġġett ta’ ikel li wieħed joffri lill-mistednin meta dawn ikunu waslu biex jitilqu. Tal. Mostacciuolo Tal. mosto: il-meraq tal-frott, eż. tal-għeneb. Skont E.S.I. dan il-ħelu kien jinbiegħ flimkien mall-ħabbgħażiż, l-aktar mill-Għarab.

MASTELLA TAL-ĦASIL   Bħal banju tal-injam magħmul fit-tond li kien jintuża biex jinħasel fih minn kollox, trabi, annimali domestiċi, frott u ħxejjex. Dan ir-reċipjent jista’ wkoll ikun magħmul miż-żingu.  Tal. mastella. 

MASTER    Logħba msejħa hekk. Il-Master hi dik il-ġebla ċatta li taħtha jitqiegħdu l-boċċi tal-logħob. Il-logħba tintlagħab billi kull wieħed mit-tfal jaqbad ġebla oħra ċatta, biss iżgħar, imsejħa ċappella u jgaraha. Meta l-Master jintlaqat, il-boċċi ta’ taħtu jitferrxu. It-tifel jieħu l-boċċi li jkunu l-eqreb taċ-ċappella tiegħu. Meta xi boċċa tkun ’il bogħod indaqs kemm miċ-ċappella kif ukoll mill-Master, it-tifel ma jirbaħhiex, għax skont ir-regola tal-logħba, ‘riħ imb riħ, jirbaħ il-Master’. Il-boċċa tibqa’ tal-Master, naturalment biex jilgħab ħaddieħor.  Ara: Logħob Folkloristiku ta’ Għawdex, 1969, ta’ Anton F. Attard.  p. 13. Ara: RIĦ  IMB  RIĦ.

MASTIZZ    1. Oġġett solidu, eż. deheb mastizz. 2. Mili ta’ ġebel f’ħajt dobblu. Sors: J.A. Sqal. massizzu./ Tal. Masticcio.

MASTKA / MASKTA / MASTIKA   Xarba alkoħolika li tixbah lill-aniżetta u li dari kienet popolari ferm. Grokk maskta kien ikun rakkomandat għal min għandu xi daqsxejn riħ, jew inkella bħala xarba ta’ filgħodu biex iġġib ir-rieq. Il-maskta tinxtorob bħala diġestiv, kif ukoll tintuża biex titħallat u tagħti togħma lil ċertu tip ta’ ħelu. Il-maskta hi magħmula mill-għelk li joħroġ miz-zokk tas-siġra Pistacia lentiscus (M. deru u Ing. mastic tree jew lentisk), li tikber fil-Mediterran sa għoli ta’ ħames metri. F’Malta din is-siġra hi protetta bil-liġi ta’ konservazzjoni. L-għelk tal-maskta, apparti li jintuża biex jinħadem f’xorb, jintuża wkoll fil-mediċina bħala antisettiku. Il-kelma ġejja mill-Grieg maskita. Fil-Greċja dan l-isem jirriferi għal żewġ tipi ta’ xarbiet, waħda tixbah l-ouzu u l-oħra l-Chios Mastiha, li hu tip ta’ likur magħmul mill-brandy. F’Chios, waħda mill-gżejjer Griegi, din ix-xarba hi prodott kummerċjali ta’ importanza kbira. Ix-xorb magħmul mill-maskta hu popolari wkoll fil-Bulgarija u fil-Maċedonja. F’dan tal-aħħar, il-maskta hi kkunsidrata bħala x-xarba nazzjonali. Ara: Ħxejjex Mediċinali u Oħrajn fil-Gżejjer Maltin, Guido Lanfranco, p. 57. Ara wkoll: www.mepa.org.mt/mastic.

MASTRA   1. Tip ta’ morsa li sserraħ fuq trepied. Din tintuża l-aktar biex jintrabtu l-pajpijiet fil-morsa waqt li jkunu qed jinqatgħu u jinħadmu il-kamini fit-truf tal-kanen. Ing. Screw plate.  Etim. dubjuża, biss qbl: ‘[…] Nel linguaggio marino, apertura (detta anche mastra) praticata in un ponte per lasciar passare un albero o un tubo verticale […]’. Sors:  www.treccani.it.    2. Reġistru bl-ismijiet tan-nobbiltà.                  

MASTRANZA     1.  Ġemgħa ta’ artiġjani li jkunu qed jaħdmu fuq l-istess proġett. 2. Il-ħila u l-maestrija tax-xogħol ta’ min hu kapaċi jaħdem fl-artiġjanat. Tal. maestranza.

MATFGĦA    Kanun. Fil-Lexicon insibuha t-tifsira bit-Tal. cannone di guerra. M.A.V. (1796)

MATMATA     V. Busuttil (1900) jiddiskrivi din il-kelma bħala granary. Fit-Tuneżija hemm ta’ raħal żgħir imsemmi hekk, magħmul minn bosta kmamar imħaffra taħt l-art li kollha jagħtu għal ġo bitha ċentrali tal-istess fond. Hawn tgħix komunità ta’ bdiewa fi djar sempliċi ħafna li huma mħaffrin f’livell taħt l-art. Fi kmamar minnhom jinħażen kull tip ta’ ikel.

MATMURA     1. Il-maxtura li fiha jitqiegħed l-għalf tal-annimali. (F.V. 1831). 2. Post taħt l-art fejn jinħażen il-qamħ u affarijiet oħra simili tal-ikel. Qbl. ma’ MATMATA, post fid-deżert tat-Tuneżija.    

MATNAZZ    Bniedem li hu mġissem u magħqud ġmielu. Bniedem immuskulat. Dan l-appel. ħafna drabi jintuża wkoll biex jirriferi għal bniedem ta’ statura qasira, biss imlaħħam b’mod sod. Etim. Sqal. matunazzu, jiġ., fatto di mattoni – M. magħmul mill-briks.

MATRA     Il-merk tal-mira; il-bersall. Ara: MIRATUR.

MATRIĊI   1. Il-forma oriġ. li minnha jkunu stampati jew ikkupjati ritratti jew forom oħra. 2. Aġġ. li jintuża fil-frażi, knisja matriċi. Biex tkun vera Matriċi, il-knisja omm trid taddotta lill-parroċċa bint, u l-isqof jistabbilixxi għeliem kif il-parroċċa bint (il-filjali) għandha turi r-rispett lill-parroċċa omm. Pereż: Meta Ta’ Sannat, ix-Xagħra, in-Nadur u ż-Żebbuġ saru parroċċa, l-isqof semma x’kienu ngħataw bħala dota u ordna lill-kappillani l-ġodda biex jagħtu xemgħa ta’ libbra lill-Arċipriet tal-Matriċi ta’ Santa Marija, fir-Rabat, bħala għelm ta’ suġġestjoni lejh. Fost knejjes oħrajn li jissejħu matriċi nsibu: Santa Katarina taż-Żurrieq, il-Lunzjata ta’ Ħal Tarxien, San Lawrenz il-Birgu, il-Porto Salvu l-Belt, San Ġorġ, Ħal Qormi, Stella Maris, Tas-Sliema u Santa Marija tal-Gudja. Il-knisja parrokkjali ta’ Santa Liena hi arċimatriċi għax minnha ħarġu diversi parroċċi oħra kemm f’Birkirkara kif ukoll f’irħula oħra. Tal. Matrice. Sors prinċipali: Anton F. Attard. 

MATTAĊIN     Maskerat liebes kollu ġnieġel, li jiżfen fil-Karnival. A. de S. jgħidlu wkoll saltatore.

MATTINATI    Id-daqq tal-qniepen tal-knisja filgħodu kmieni. Idj: qam mas-sette mattinati – jiġ., qam mad-daqq tal-qniepen ta’ filgħodu kmieni. Qam kmieni ħafna. Idj. ‘Għamel is-settemattinati’, jiġ., għamel storbju sħiħ.

MATUTIN   Kelma li ukoll għall-Mattinati. Talb li jingħad mill-qassis filgħodu kmieni ma’ sbieħ il-jum. (Tal. Lodi Mattutine). L-ewwel talba hi meħuda mill-URI (kelma li ġejja mit-Tal. Ora) (l-uffizzju tas-sigħat tal-brevjarju). Biż-żmien it-talb matutin beda anki jgħodd għat-talb simili ta’ matul il-jum fl-uffizzju tas-sigħat. Bjaġju Galea, fil-ktieb tiegħu, L-Imdina ta’ Tfuliti, jgħid li l-funzjonijiet tal-Ġimgħa l-Kbira kienu jibdew nhar l-ERBGĦA TAT-TNIEBRI, bl-aktar mod solenni billi jingħad il-matutin, anki jekk stess dawn il-funzjonijiet kienu jsiru filgħaxija. Idjoma: Tibdiex bil-Matutin – jiġ., tibdiex iddejjaqni minn kmieni filgħodu. STELLA MATUTINA  Isem ieħor għall-Kewkba ta’ Filgħodu, l-istess ħaġa bħall-pjaneta Venere. Etim. Tal. mattutino. Ara: UFFIZZJU.

MAXRABIJA / MUXRABIJA   Din hi struttura żgħira fil-faċċata tad-dar, li sservi bħal speċi ta’ paraventu tal-injam jew tal-ġebel, ħiereġ ’il barra mill-ħajt. Hemm diversi tifsiriet għall-iskop proprju ta’ dawn it-twieqi. X’uħud jgħidu l-muxrabija kienet il-post ideali fid-dar fejn kien jitqiegħed buqar bl-ilma jew bil-ħalib biex jiffriska biż-żiffa li tgħaddi minn din it-tieqa. Hawn min jgħid li l-muxrabija kienet tieqa minn fejn l-abitanti tad-dar setgħu jittawwlu minnha għal barra, mingħajr ma jidhru min-nies fit-triq. F’dan il-każ din il-muxrabija kienet tissejjaħ ukoll ‘muxrafija’, xerrifija jew nemmiesa għaliex minnha tista’ ‘tixref’ fit-triq. Fid-dinja Għarbija dan l-isem jintuża wkoll f’termini militari, għax il-muxrabija kienet isservi biex minnha wieħed seta’ jispara lejn l-għadu. Sors: E. S. I. Ara: ‘Il-Muxrabija, Wirt l-Islam fil-Gżejjer Maltin’ ta’ Dr. Carol Jaccarini fil-ktieb Folklor – Ġabra ta’ kitba minn membri ta’ L-Għaqda Maltija tal-Folklor, edit.  Guido Lanfranco.  ‘Il-Muxrabija Window’,  ta’ Robert Galea, Treasures of Malta No 44, Easter Vol XV, nu.2, pp. 44 – 50.     

MAXTURA      Kontenitur tal-ġebel jew  injam li fih jitpoġġa l-għalf għall-bhejjem biex dawn jieklu minnu. Illum din il-kelma tissemma l-aktar meta nirriferu għall-MAXTURA TAL-MILIED.  v. MAXTAR     Għomod l-ikel bil-mod il-mod.

MAŻETTA     Idj:  ‘Ħareġ ta’ mażetta’ jew  ‘Tkunx mażetta!’ – tingħad meta wieħed jirriferi għal xi ħadd li jkun wera li mhux kapaċi f’xogħlu. Bniedem injurant u li jgħid ħafna ħmerijiet. Oriġ. etim. dub. Fr. massette  – M. mazza li tintuża fil-barrieri, eċċ. Fr. mazette  – personne sans capacité. Wieħed jista’ forsi jqabbel din il-frażi ma’ oħra fis-sens li tingħad: ‘tkunx tuba!’ L-espr. sibtha wkoll tingħad fil-kummiedja, ‘Il-Konġura tal-Erba’ Ħotbin’, (1864) ta’ Luigi Rosato, fejn Gaspru jgħid ‘[…] U oqgħod hemm int, kemm int mażetta […]’. Sors: It-Teatru Malti fis-Seklu Dsatax It-tieni volum, p. 44.

MAŻŻRI TAL-    Ara: MASRI.

MAŻUN   Membru tal-Mażunerija. Storikament, il-Mażunerija kienet għaqda ta’ ħaddiema, x’aktarx bennejja, li fil-Medjuevu kienet tgħin lill-membri tagħha meta jkunu fil-bżonn. L-Mażunerija bdiet dieħla Malta minn l-1731 ‘l quddiem, u sal-1741 kienet stabbilit ruħha sew. Il-biċċa l-kbira tal-Mażuni kienu Kavallieri Franċiżi tal-Ordni ta’ San Ġwann. Fl-1815, il-Mażunerija kienet issodat sew f’Malta qalb l-Ingliżi bħala l-Loġġa ta’ St. John and St. Paul. Sal-1890, f’Malta kien hawn ħames loġoġ tal-Mażunerija, u sal-1919 kien hawn mal-1,500 membru. Tal. Masson jew Massoneria. Fil-ħsieb popolari antik Malti, il-Mażun kien xi ħadd li ma jemmen f’Alla jew fit-twemmin tal-Knisja Kattolika. Kont tisma’ min jgħid ‘dak Mażun’, jiġ., dak ma jemmen b’xejn. Nies maħsuba li kienu Mażuni, kienu anki jissejħu ‘tas-setta’, u kien hawn min jimmaġinawhom li kellhom il-ħila straordinarja li f’ċertu ljieli kienu jivvjaġġaw minn post għall-ieħor billi jtiru fl-ajru.

Ara: http://en.wikipedia.org/wiki/Freemasonry_in_Malta.

MAZKAL  / MAZKAN     Biċċiet tal-ġebel imdaqqas li tinħakem u tintrefa’ f’id waħda jew bejn żewġ idejn. Dan jintuża l-aktar biex jibnu l-ħitan tas-sejjieħ, jew inkella biex jimtela l-vojt bejn il-ħitan, meta jitwaqqaf ħajt dobblu. Sqal. mazzacanata, quell suolo rassodato con ciottoli e ghiaia, che si fa prima di ammattonare. Tal. antik mazzacane. Sors etim. J.A. 

MAZZAMORRA      Biċċiet tal-ħobż li jintuża bħala lixka għas-sajd. (D.) mazzamurra. Rottame da biscotto. L-http://www.etimo.it jgħid li dan kien il-biskott li kien iservi bħala ikel, tip ta’ ħobż għall-baħħara.

MAZZARELL   1. Jeżistu f’Malta mas-sbatax-il tip ta’ dan l-insett li komuniment il-Maltin iħobbu jsejħulu helicopter. Is. xj. Anax imperator. Ing. dragonfly. Insibu fost dawn il-mazzarel ħamran, il-mazzarell sultan u l-mazzarell skartat. Dawn l-insetti jgħixu l-aktar f’ambjent fejn hemm l-ilma, bħal xi għadira jew ġiebja miftuħa. Fil-fatt il-mazzarell hu magħruf ukoll bħala ‘Ċikku ġwiebi’, (Ing. dragonfly). Dan għaliex il-mazzarell ibejjet u jgħix fl-ambjent tal-ilma tal-ġiebja. Sors: Victor Falzon. Tal. mazzarella: 2. Injama żgħira, forma ta’ musmar oħxon li jintuża biex iserraħ il-blakbord fuqu. Sors: Kalepin 1941. 3. Sellum tal-injam li jintuża fix-xogħol tal-kostruzzjoni, oħxon u wiesa’ minn isfel żewġ piedi u sitt pulzieri, u li jidjieq kemm kemm minn fuq. L-għoli ta’ bejn skaluna u oħra hemm seba’ pulzieri.

MAZZI       Fil-logħob tal-karti, dawn huma s-simboli forma ta’ fjura jew trifolju ta’ lewn iswed. Ara: LOGĦOB TAL-KARTI.      

MAZZIER   Dak li waqt ċerti ċerimonji u purċissjonijiet iġorr il-mazza simbolika. Din il-persuna li tkun liebsa ħwejjeġ ċerimonjali antiki, tkun qiegħda tirrappreżenta a) il-Kapitlu tal-Katidral, jew b) il-Kapitlu tal-Kolleġġjata. Il-Kapitlu tal-Kolleġġjata jkollu quddiemu l-mazza lewn il-fidda. Il-Kapitlu tal-Katidral iġib quddiemu mazza lewn id-deheb. Fil-purċissjoni tal-festa, il-mazzier iġorr il-mazza fuq spalltu b’mod normali, waqt li meta jkun hemm xi funeral il-mazza tinġarr f’idejh. Sors: Anton F. Attard.                        

MAZZUGA    1.  Speċi ta’ mazza bir-ras forma ta’ ċilindru li tintuża biex il-mastrudaxxa jagħti daqqiet fuq l-oġġett ħalli jwittih.  2. Injama ħoxna li tintuża mis-sajjieda biex joqtlu / jistordu l-ħut meta dan jinqabad fix-xibka. 3. L-istikka li tintuża mil-lagħaba fil-logħba tal-polo. Sqal.  mazzocculu. Sors: E.S.I. u J. A.        

MBAJJA / NBAJJA / MBE /  NBE   Nom jew verb li jirriferi għal meta t-trabi jitkaxxkru fuq idejhom u  saqajhom. Għadha tingħad fil-frażi ‘jimxi (jew) mexa mbe jew nbe’. Fir-rumanz, Raġel bil-Għaqal, p. 16, Ġużè Galea jgħid hekk: ‘[…] bla kliem u bla sliem telaq jiġri mbe mistoħbi taħt il-ħitan tas-sejjieħ donnu ballottra mgerrxa […]’.

MĊEWLAĦ    Aġġ. li jiddeskrivi bniedem żdingat. Xi ħadd li hu traskurat f’ilbiesu u kif iżomm ruħu. Bniedem li jilbes ħwejjeġ maħmuġa, qodma u mqatta. Insibu din il-kelma f’waħda mill-ħrejjef li P. Manwel Magri ġabar minn fomm in-nies. Il-ħrafa tgħid hekk: ‘[…] Marret fil-palazz tiegħu (tas-sultan) iżda meta  l-għases rawha mċewlħa ma riedux idaħħluha quddiemu […]’. Ġ. Mifsud Chircop (1994).

MDALLA    M. Dimech (1901) jagħtiha bħala umbrella. Forsi aktar tista’ tkun parasol. Delliel.

MDANNA  / MDANT    1. Rif. oħra fil-Malti antik għal ‘kunjata’. X’aktarx l-appel. ġej mir-Romanz u jfisser madonna, rif. b’mod rispettuż lejn l-omm ir-raġel jew l-omm il-mara fiż-żwieġ. Qbl. ma’ ‘missier’, għax dan ukoll ġej mill-Isqalli misseri (Fr. monsieur). Ara: ĦMIET li hi l-istess ħaġa. Qawl: Biex l-imdanna toqgħod mal-kenna (il-mara tat-tifel), id-dar trid tkun ġenna. Jew: Fejn l-imdanna tgħix mal-kenna, fid-dar ma jkunx hemm ġenna. Illum, flok ‘imdanna’ jew ‘kenna’ ngħidu ‘kunjata’, li bit-Tal. tfisser xi ħaġa differenti, għax hi ‘oħt il-mara’ jew ‘oħt ir-raġel’.  2. Intant, ‘l-imdanna u l-kenna’ hu isem ta’ fjura li hi magħrufa wkoll bħala pensieri. Is. xj. Viola tricolor. Sors: E.S.I.

MDEJRA    Furketta. Ing. fork. Sors: M. Dimech (1901). Ma jagħtiha ħadd iżjed.

MDINA    Il-kelma antika bil-Malti li bħal fl-ilsien Għarbi tfisser il-belt (jew il-parti ta’ ġewwa tal-belt li kultant tkun tinsab wara s-swar).  Fl-Afrika ta’ Fuq hemm bosta bliet li għandhom parti minnhom magħrufa bħala l-medina. MDINI Bniedem li twieled jew jgħix fl-imdina, jiġ., bniedem li jgħix fil-belt.  F. Vella (1843) jagħti, Mdieni u jispjega dan l-aġġ. bit-Tal. bħala, cittadino. Ing. citizen.

MEGALITIKU  Riferenza għall-ġebel kbir u antik li jinsab f’ħafna artijiet ta’ kulturi antiki, bosta minnhom mibnijien mill-bniedem. Fl-Ewropa hawn kwantità kbira ta’ siti megalitiċi, bħal per eżempju Stonehenge fl-Ingilterra, Carnac fi Franza, u New Grange fl-Irlanda. Il-kelma, ‘megalitiku’ tirreferi dejjem għall-ġebel kbir, bħalma naraw fit-tempji preistoriċi ta’ Ħaġar Qim, l-Imnajdra, il-Ġgantija, eċċ. B’kollox, f’Malta hawn mill-inqas 26 sit preistoriku mibni b’ħaġar megalitiku ta’ żmien il-preistorja. Hawn mhux qed ngħoddu l-ġebel kbir ieħor, bħal menhiri u d-dolmen, li jistgħu wkoll ikunu l-fdalijiet mhux identifikabbli ta’ tempji Neolitiċi. Jingħad li t-tempji ta’ Malta huma l-eqdem strutturi megalitiċi fid-dinja. Gr. Mega – M. Kbir + Gr. lithos M. ħaġar.  Ara: MENHIR, DOLMEN.

MEHER / MIEHEL   Bil-mod jew bil-lajma. Temi Zammit, f’wieħed mir-rakkonti tiegħu, juża din il-kelma hekk: ‘Xogħol tal-mehel u tar-reqqa.’ – jiġ., xogħol li ma tistax tagħmlu bl-għaġla u li jinħtieġ ħafna attenzjoni. Qawl: Ħlas bil-meher u t-tiġbid jieħu l-qligħ bl-imgħax. (Damma) ‘jitkellem bil-mehel’, parla agiatamente. Fir-rumanz Is-Salib tal-Fidda, Patri Wistin Born jikteb hekk: ‘[…] xi karozzin miexi bil-mehel biex iż-żiemel ma jiżloqx […]’.Sors: ‘Nies Bla Sabar’, Nies Bla Sabar u stejjer oħra, p. 65. Qawl: Sors: Il-Qawl Iqul, J.S. Manduca u Ġ. Mifsud, p. 60. 

MEHRIEŻ   Bieqja li tista’ tkun tal-ġebel, tal-metall, jew tal-injam li fiha jintefgħu ingredjenti tal-ikel jew tal-mediċina biex jitfarrku, jinħallu u jitħawru fiha. Mal-mehrież insibu l-LIDA, tip ta’ lembuba żgħira li tintuża biex tfarrak l-ingredjenti bid-daqqiet u tħallathom flimkien. Din il-lida tkun ħafna drabi tal-istess materjal tal-mehrież.

MEJJILLA     1. Ħawt imħaffer fil-ġebel li fih jinħaslu oġġetti, jew jitqiegħdu affarijiet ta’ preparament għat-tisjir tal-ikel. 2. Sostenitur li jżomm ġo fih, u jinġarr il-ġisem mejjet, b’mod solenni, meta dan ikun xi ikun qassis.

MEJLAQ     1. ( pl. mwielaq).  Ġebla żgħira b’saħħitha li tintuża biex wieħed ikun jista’ jsinn magħha x-xafra tas-sikkina jew għodda tal-mastrudaxxa. Hemm tip ieħor ta’ mejlaq li hu magħmul mill-ġild. Dan kien jintuża l-aktar mill-barbiera biex isinnu il-mus tal-leħja. 2. Kunjom Malti.

MEJT    1.  Sturdament. Ngħidu, tah tixjir ta’ mejt. 2. Id-dawra ta’ x’imkien. Ngħidu, dar dawra mejt. P. Manwel Magri juża din il-kelma fil-ħrafa, ‘Tifla iġġib l-għasfur jgħanni’: ‘[…] il-ġmiel tal-għana tal-għasfur ġabilhom il-mejt […]’. Sors: Ġ. Mifsud Chircop (1994).

MEJXA   Aġġettiv li jintuża l-aktar biex jiddiskrivi mogħża b’widnejha żgħar.  Sors: V. Busuttil. 1900.

MEKKUK    (pl. mkiekek).  Speċi ta’ kontenitur tal-injam (sura ta’ navetta twila daqs 5 ċm) f’forma kemxejn żengulija, li fih jitqiegħed bastun żgħir irqiq (imsejjaħ l-IMSERKA) u li miegħu jitkebbeb il-ħajt tal-qoton. In-nissieġ imexxi l-mekkuk b’idejħ minn naħa għal oħra tat-tilar tal-newl minn taħt il-ħjut tal-għażel jew ix-xoqqa li tkun mifruxa quddiemu. Dan il-moviment isir biex il-ħajta rrumblata mal-imserka tgħaqqad il-ħjut twal flimkien ħalli d-drapp jieħu d-disinn mixtieq. Waqt li jkun qiegħed isir dan il-moviment, l-imserka u l-ħajta rrumblata magħha jkunu miżmuma u protetti mill-mekkuk. Ngħidu, ‘dak it-tifel m’għandux kwiet, dieħel u ħiereġ qisu mekkuk’ – paragun ta’ xi ħadd dejjem jiċċaqlaq minn naħa għal oħra u għaldaqstant jagħmel l-istess moviment tal-mekkuk. Għ. makkuk. Ing. boat shuttle. Ara: MOXT u MSERKA. Ara wkoll: http://www.youtube.com/watch?v=LJih9BWh2iI&feature=related.    

MELĦ  L-industrija tal-melħ hi probabbilment antika daqs dik tal-biedja. Il-melħ jista’ jkun misjub mhux biss fil-baħar iżda anki f’minjieri fejn jinsab bħala minerali tas-sodju kloridu (Ing. sodium chloride). Il-melħ aktar milli kien importanti għat-togħma tal-ikel, kien jintuża l-aktar biex wieħed jippriserva billi jiksi l-ikel, bħal-laħam u ikel ieħor biex dan iżomm fit-tul. Barra minn hekk, il-melħ kien magħruf minn dejjem bħala antisettiku li jipproteġi l-ġilda u anki jfejjaq il-feriti malajr. F’Malta hawn mal-40 salina bosta minnhom antiki sew, li fihom l-ilma baħar kien jinġema biex jinġabar il-melħ. Illum jeżistu żewġ lokalitajiet biss, waħda f’Wied il-Għajn, lejn iż-Żonqor, u l-oħra il-Qbajjar, Għawdex fejn il-melħ hu miġbur wara li jikkristalizza fis-salini. Ara: SALINI. Ara wkoll l-artiklu ‘Melħ’, https://kliemustorja.com/2022/01/13/10944/

MELISSA   1. Pjanta li fix-xebh tagħha tagħti lemħa lin-nagħniegħ, biss b’weraq ikbar. Is. xj. L. Melissa officianalis; Ing. balm, lemon balm jew balm mint. Il-pjanta hi magħrufa wkoll bħala ‘nagħniegħ in-naħal’ u bħala ‘buriħa’. Bir-raġun kollu din il-pjanta hi msejħa hekk għax għandha riħa tfuħ ta’ lumi u tattira ħafna lejha n-naħal. (Melissa bil-Grieg tfisser ‘naħal tal-għasel’.) Din il-pjanta saret rari ħafna f’Malta, biss dari kienu jkabbruha bosta, għax minnha kienu jieħdu l-meraq biex itaffu l-uġigħ tal-imsaren. Kienu wkoll iqiegħdu l-weraq tal-melissa fil-kxaxen tal-gradenzi fejn il-ħwejjeġ biex jagħtu riħa tfuħ. 2. Xarba li kienet tinħadem minn din il-pjanta. L-essenza tal-melissa kienet tinġabar bil-fwawar li joħorġu mill-pjanta fil-proċess tal-lampik. Ara: LAMPIK. Kienu anki jħalltu din il-ħaxixa fl-inbid aħmar, u ma’ dan kienu wkoll iżidu xi msiemer tal-qronfol u ħwawar oħra. Il-melissa kienet irrakkomandata ħafna għat-trabi meta dawn ikunu qegħdin ibatu b’uġigħ fl-istonku. L-estratt ta’ din il-pjanta hu tajjeb ukoll biex jikkalma l-moħħ mill-ħsibijiet tqal. Ara: Snajja’ u Xogħol il-Maltin, l-Ewwel Volum, Paul P. Borg, pp. 405, 406. Ara: Ħxejjex Mediċinali u Oħrajn fil-Gżejjer Maltin, Guido Lanfranco, p. 75.

MELITA   Isem Malta bil-Lat. kif jidher f’kitbiet tal-perijodu Ruman. Publius, il-Gvernatur ta’ Malta, imsemmi fl-Atti tal-Appostli, kap. 28, kien imsejjaħ bħala l-Protos Melitaion, li jfisser li kien l-aktar persuna importanti (mexxej) f’Melita. Jidher li bil-Lat. Melita kienet tfisser ‘għasel’, b’riferenza għall-għasel bnin li kien u għadu jiġi prodott f’Malta. Tant hu hekk illi Malta ssemmiet minn Ċiċerun għall-produzzjoni tal-għasel. Jista’ jkun ukoll li Melita ġejja minn Melitaion li bil-Gr. tfisser port. Ta’ min wieħed jikkonsidra teorija oħra li l-isem għandu mnejn kien ispirat mill-fatt li l-baħħara setgħu pparagunaw il-kulur tal-blat li ma nżul ix-xemx jiħmar u jieħu kulur il-għasel. Ara: Malta – Phoenician, Punic and Roman ta’ Anthony Bonanno, p. 245.

MELL   1. Nom ta’ diversi tipi ta’ mard li jista’ jolqot lill-uċuħ tar-raba’ jew lis-siġar tal-frott. 2. v. Abborra lil xi ħadd. Eż. Dak l-ikel issa mellejtu. – jiġ., ma nistax għalih aktar. Minn dan il-verb innisslu l-għaxar forma ‘stmell’ jew il-varjant tiegħu ‘stmerr’. Ħajr: Chris Giordano. Ara: Ward ta’ Qari Malti (1936), p. 61. Sorsi: E.S.I. u J.A.

MELUDA     (D.) partorita.  Qawl. Il-qabla tgħajjat u l-meluda siekta. Il-meluda hi l-omm li telled il-wild.

MEMORJAL    Talba jew SUPPLIKA ddettaljata minn xi ħadd li jkollu bżonn xi għajnuna jew permess mill-awtoritijiet. Kitba magħmula b’mod li tiddokumenta avvenimenti ta’ importanza li ġraw biex wieħed jista’ jirriferi għalihom aktar ’il quddiem. Dokument uffiċjali. Fil-kummiedja ‘Il-Kuġin’, (1863) ta’ Carmelo Camilleri, il-karattru ta’ Toni jgħid hekk: ‘[…] Ili minn dalgħodu niġri b’memurjal [sic] f’idi biex nara naqlax kemm nagħmel passaport u nitlaq minn Malta […]’. Sors: It-Teatru tas-Seklu Dsatax, It-tieni volum, p. 23.

MENDIL    Ara: MINDIL.

MENHIR   Ħaġra preistorika tawwalija, li żżomm wieqfa waħidha jew għax imdeffsa fl-art. F’Malta u Għawdex hawn diversi menhiri li x’aktarx huma ta’ żmien it-tempji megalitiċi, (3,500 – 2,500 Q.K.) Dan it-tip ta’ ħaġar wisq probabbli kien xi darba jagħmel parti minn tempji jew strutturi megalitiċi oħra. Ara: MEGALITKU. Etim. Il-kelma ġejja mil-lingwa ta’ Brettanja fi Franza: men li tfisser ġebla u hir li tfisser twila. Ara: Malta –  Prehistory and Temples ta’ David Trump, pp., 169, 185-7, 312.

MENORAH   Kandelabru li jżomm fih seba’ xemgħat. Il-menorah hu wieħed mis-simboli tat-twemmin tal-Ġudajiżmu. Skont it-Torah (il-Bibbja Ebrajka), Alla ordna lil Mosé biex jagħmel kandelabru tad-deheb b’seba’ msiebaħ. (Exodus 25: 31-40) fit-tabernaklu tat-Tempju ta’ Salamun  u dan kellu jibqa’ dejjem imdawwal u f’kull ħin. F’Malta dan is-simbolu jinsab imnaqqax fil-ġebel, f’sitt katakombi ta’ żmien il-paleokristjan (4 – 6 seklu W.K.) Dawn il-katakombi kollha jinsabu r-Rabat, qrib xulxin, tefa’ ta’ ġebla ’l bogħod mill-katakombi prinċipali ta’ San Pawl.  Qbl. ma’  MNARA.

MENQA   1. Għalqa magħluqa għaliha. Art magħluqa u bl-ilma fejn fl-antik il-bdiewa kienu jxarrbu l-kittien. 2. Daħla fejn l-imriekeb tal-baħar isorġu u jkunu protetti mill-maltemp. Post magħluq fejn hemm ilma baxx u salmastru, u fl-istess ħin tikber veġetazzjoni selvaġġa. Qbl. Għ. Manqai li tfisser post bl-ilma u t-tajn. Eż. Wadi el-Menqa fil-Palestina. 3.Terminu marittimu: Bank/serratiz/ travers tal-firilla / luzzu / kajjik b’numru ta’ toqob – minn tlieta sa ħamsa skont il-kobor tal-mirkeb, fejn titpogga sieq il-lasta tal-qala’ tat-tarkija (spritsail). Magħrufa wkoll bħala ‘bank il-lasta’. (ħajr: Joe Morana). Sorsi oħra: J.A. u  E.S.I. Ara: Fishing in Malta ta’ S. Farrugia Randon. P. 77.

MENSA     1.   Il-wiċċ tal-artal.  2.  Il-mensa tal-isqof – jiġ., id-dħul finanzjarju li jmur għand l-isqof għall-bżonnijiet tiegħu personali. Minn dan il-fond, il-flus żejda jmorru għall-karità.  Ara:  PREBENDA.

MENSIJA, TAL–   L-inħawi u l-kappella antika bejn San Ġwann u San Ġiljan. Il-kappella, fl-istat primittiv tagħha, kienet tikkonsisti biss minn għar żgħir, moħbi fil-blat tal-wied. Skont il-leġġenda marbuta ma’ dan il-post, dan l-għar instab minn ċertu Indrì, li kien mar jgħix mal-familja tiegħu fi dwejra li kienet mibnija eżattament fuq dan l-għar. Darba minnhom din il-familja skopriet li kien hemm merżuq dawl ħiereġ minn taħt l-art għal ġod-dar tagħhom. Meta daħlu fl-għar sabu li kien hemm pittura fuq l-injam, b’musbieħ mixgħul quddiemha. Din il-pittura TRITTIKU u hi ddedikata lil San Anard ta’ Siponto u l-Annunzjata. Sal-aħħar tas-seklu sittax din il-kappella kienet magħrufa bħala San Anard tal-Ġebel, jew ‘il-Ħofra tal-Għar’. Il-kappella kienet abbandunata u spiċċat profanata fis-sena 1618; biss, fis-sena 1691 reġgħet infetħet għad-devozzjoni tal-istess qaddis u tal-Lunzjata. Fl-aħħar tas-seklu dsatax tħaffer il-ġenb tal-blat biex id-daħla għall-kappella tkun milħuqa minn taraġ li jwassal għaliha mil-livell tat-triq. Sors: A Hundred Wayside Chapels of Malta and Gozo ta’ Kilin, pp. 24-26; ‘The Re-Christianisation of Malta’ ta’ Mario Buhagiar, Melita Historica, Vol. XIII, n. 3, 2002, p. 281; www.kappellimaltin.com

MENSULA / MENSOLA    1. Term. tal-kostr. li jirriferi għall-ħarrieġa tal-ġebel li tkun ingastata mal-ħajt biex fuqha jserraħ it-travu jew ix-xorok tas-saqaf. Fil-knejjes il-mensula hi dik il-ħarrieġa, qisha ċinta ħierġa ’l barra, maħduma, bosta drabi, b’ċertu gost, u li fuqha jkun hemm imqiegħda xi statwa. Kultant dawn il-mensuli jkunu sostnuti minn taħt b’xi xogħol ieħor iddekorat fil-ġebel. 2. Armarju żgħir li jkun norm. mal-ġenb, dahru mal-ħajt, u li fuqu jitqiegħdu xi affarijiet dekorattivi jew xi ħwejjeġ oħra. Ara: Teżori tal-Knejjes Maltin, p. 96.

MENZA   (pl. menez)    Bastun twil li norm. jinġarr bejn tnejn min-nies, wieħed jimxi wara l-ieħor biex fuqu jiddendel u jinġarr l-oġġett. Il-menza tista’ tkun ukoll il-bastun li bniedem iqiegħed mimdud min-naħa għall-oħra fuq spallejh biex miegħu jiddendlu żewġt ibramel, wieħed fuq kull tarf.  Fil-ħrafa ‘Id-Dinja ta’ Taħt’, P. Manwel Magri jniżżel din il-kelma bħala MENŻA. Il-ħrafa tgħid hekk: ‘[…] Marru n-nies iġibuha din il-libsa u ħaduha bil-menża […]’. Etim. Għ. minsa. Ħajr tar-ritratt li hu meħud minn kalendarju tad-Dar tal-Providenza: Roderick Vella (fotografu).

MENZEL      Munzell għoli li jidjieq min-naħa ta’ fuq. M.A.V. (1796) jgħid, mucchio fatto a piramidi.

MERAQ   1. Brodu, bħal dak li jinkludi xi ftit laħam jew ħxejjex għat-togħma. 2. Likwidu li jingħasar mill-frott apposta biex issir xarba, bħall-meraq tal-larinġ. Il-likwidu li joħroġ minn kull tip ta’ frott hekk kif tagħsru jew tigdmu biex tieklu. Idj. Kulħadd merqtu u ftietu, jiġ., kulħadd tiegħu f’tiegħu, kulħadd għal rasu. Ngħidu wkoll, ‘kemm ġej b’meraq illum ħej!’ jiġ., kemm ġej b’paroli żejda jew xogħol bil-lajma. 3. Antikament, din il-kelma kienet ukoll tirreferi għal xita ħafifa. Qawl: wara l-beraq jiġi l-meraq. Sors: E.S.I.   

MERĊA     Kull tip ta’ oġġett li jista’ jinbiegħ kemm bl-ingrossa kif ukoll bl-imnut. ĦANUT TAL-MERĊA  Ħanut fejn jinbiegħu affarijiet tal-ikel jew proviżjon ieħor ta’ kuljum. Tal. merce:  Lat. merce – M. v. akkwista, iggwadanja; n. oġġett bi prezz.

MERDQUX  (Is. xj. origanum majorana / vulgare)  Pjanta li tintuża bħala ħwawar mal-ikel. Hemm il-merdqux selvaġġ u dak li jitkabbar fil-qsari (origanum onites); Ing. marjoram. Il-weraq jitfarrak kemm xott kif ukoll ħadrani biex jitferrex fuq l-ikel, l-aktar mal-ħut kif ukoll mal-laħam. Il-merdqux ġieli anki jitħallat ma’ xi biċċa ħobż bit-tadam. Din il-pjanta kienet tintuża biex tikkumbatti l-uġigħ tal-istonku, bħala antispażmodiku, djuretiku u kontra l-uġigħ tal-gotta u r-rewmatiżmu. Informazzjoni dwar l-użu tal-ikel mingħand T. Morana. Informazzjoni dwar l-użu mediċinali meħuda mill-ktieb, Ħxejjex Mediċina u oħrajn fil-Gżejjer Maltin, ta’ Guido Lanfranco, Media Centre, (2000). 

MERGUN     Ara:  ŻUGRAGA.

MERK   Sinjal ta’ vjolenza fuq il-ġisem. Marka ta’ ferita fuq il-wiċċ. Ferita magħluqa. Ngħidu, ‘għamlulu l-merk’. Marka fuq annimal magħmula apposta mir-ragħaj biex il-bhima, tibqa’ tingħaraf minn oħrajn. Tal. sfregio. E.S.I. u Damma.

MERQTU U FTIETU   Espr. li tfisser, ‘kulħadd għal rasu’; kulħadd tiegħu f’tiegħu; wieħed ma għandux għalfejn ikollu x’jaqsam mal-ieħor. Din l-espr. nsibuha fl-istorja, Viku Mason (1881) ta’ Ġużè Muscat Azzopardi, fejn naqraw hekk: ‘[…] It-tabib mar għal xogħlu, jaħlef ġo qalbu li minn dakinhar ’il quddiem ma’ Viku kulħadd merqtu u ftietu […].’ Il-kelma ‘merqtu’ hi ġejja minn ‘meraq’ bit-t marbuta u l-pronom mehmuż, ‘u’,  tal-possessiv, waqt li ‘ftietu’ hi n-nom pl., ‘ftiet’, bil-pronom possessiv, ‘u’, mehmuż. L-ewwel waħda tfisser tip ta’ ‘brodu’ u t-tieni ‘ħobż li jixxappap fil-brodu’. Mela din il-frażi sservi ta’ analoġija, bħal meta wieħed jiekol waħdu mingħajr ma jaqsam ma’ ħadd. Ħajr: Chris Giordano. Ara: Viku Mason – Susanna (ediz. Klabb Kotba Maltin, 2004, p. 34).  

MERŻUQ    1.  Dawl irqiq ħiereġ jew dieħel minn xaqq eż., ta’ tieqa jew bieb; ir-raġġ tax-xemx li jfiġġ minn bejn is-sħab. Ġużè Galea fir-rumanz, Żmien l-Ispanjoli, juża l-verb tmerżaq: ‘[…] ix-xemx bakkret tmerżaq f’sema safi [….]’. p. 181. 2. Geżż li joħrog minn xi vit tal-ilma jew inkella, il-ħalib li jingħafas u jinqaras mill-beżżul tal-mogħża jew baqra biex joħroġ irqiq u b’saħħa. 3. Forma mtawla ta’ silġ li tkun imdendla, bħal stallaktita.  4. L-isem tal-għolja qrib Marsalforn li fuqha hemm l-istatwa ta’ Kristu Re. Din l-għolja hi magħrufa wkoll bħala, il-MUNĠBELL.

MESS  Rif. għas-sala jew binja fejn kienu jiltaqgħu l-uffiċjali militari Ingliżi ta’ gradi għoljin, separatament mis-suldati u uffiċjali ta’ rank baxx. Dawn tal-aħħar kienu pprojbiti li jitħalltu magħhom, anki waqt li l-uffiċjali kienu jkunu lebsin pajżana. Il-mess kien qisu klabb. Kull mess kien ikollu l-pożati partikulari tiegħu u fil-vetrini kien ikun hemm esebiti l-fidda bl-armi tar-reġiment u xi tifkiriet u xi trofej. L-imġiba fil-mess kienet timxi fuq linji stabbiliti, daqslikieku wieħed ikun imsieħeb fi klabb esklussiv. Id-dħul f’dan l-ambjent kien ikun l-ewwel approvat b’vot jew b’rakkomandazzjoni. Il-membri setgħu anki jitkeċċew minħabba xi mġiba ħażina tagħhom. Din it-tkeċċija kienet issir b’votazzjoni mill-membri. Dawk inkarigati kienu jitfgħu blalen żgħar bojod jew suwed f’żewġ urni. Jekk il-maġġoranza tal-blalen kienet tkun ta’ kulur iswed, l-akkużat kien jitkeċċa minnufih (kien hemm l-espressjoni ‘he was blackballed’). F’Malta kien hawn numru mhux ħażin ta’ binjiet li kienu jservu ta’ mess. Pereż., fi żmien is-seklu dsatax, il-Palazz tal-Inkwiżitur fil-Birgu kien wieħed minnhom, u sa ftit żmien ilu l-anzjani kienu jafuh bħala, il-Mess. Il-Belt kien hemm il-mess tal-R.A.F. li kien ħdejn il-Barrakka ta’ Fuq, fejn illum hemm il-binja l-ġdida tad-Dipartiment tal-Informazzjoni. Fil-Belt wkoll, kien hemm mess ieħor fi Triq il-Merkanti, post li llum hu ħanut, ftit ’il fuq mill-Ministeru tas-Saħħa. Ganado juża dan in-nom bħala verb: ‘[…] Il-kmandant kien ta’ spiss jimmessja mas-suldati.’  Sors: (Rajt Malta Tinbidel, it-Tieni Ktieb, p. 33). Sors prinċipali: Michael Cassar.

MESSALIN   Messal żgħir. Ktejjeb tat-talb u l-lezzjonijiet li jinqraw fil-quddies. Apparti li dan kont issibu f’idejn il-kleru, il-messalin kont tista’ tixrih, inkella tiddubbah biex issegwi mas-saċerdot il-qari tal-quddies. Wara l-Konċilju Vatikan it-Tieni, il-Messalin beda jkun stampat bil-Malti. Illum ħafna minn dan it-talb jinkiteb fuq fuljetti li wieħed norm. isib fl-ixkaffa tal-bank fejn wieħed joqogħod bilqiegħda fil-knisja.

MESSANXENA    L-għamara ta’ kull tip li jkun hemm fuq il-palk li tagħti sens ta’ realiżmu lix-xenarju kif jirrikjedi d-dramm eċċ. Hekk pereż., jekk ix-xena tkun f’dar sinjorili, l-oġġetti li jitqiegħdu fuq il-palk jinkludu għamara ta’ ċertu stil u ta’ kwalità.

MEWWIES      Bejjiegħ jew wieħed li jsewwi l-imwies (pl. ta’ mus.) F. Vella (1843).

MEZZA    (pl. mezez, bħal mezez tal-ħaxix)  1. Tip ta’ qoffa, magħmula forma ta’ ċilindru oħxon, maħduma mill-qasab li tintuża biex jitqiegħed il-frott fiha. 2. Tip ta’ ċana. 3. Miżura biex jintiżnu l-uċuh tar-raba’. Mezza tesa’ daqs 25 ratal – ħames wiżniet. 4. Bettija kbira tal-inbid. Ara: BIXKILLA.

MEZZUTEMP     Temp li jaħkem l-aktar fir-rebbiegħa jew fil-ħarifa. Temp ta’ meta jkun la bard u lanqas sħana. Ngħidu, ‘libes ħwejjeġ tal-mezzutemp’.

MĠIEBAĦ   (pl. ta’  MIĠBĦA)  1. Post b’serje ta’ qolol tal-fuħħar jew ħofor fil-blat jew ħajt, fejn jitrabbew in-naħal bl-għan li dawn jipproduċu l-għasel. Il-qolol tal-fuħħar jew il-kaxex tal-injam fejn in-naħal jipproduċi l-għasel. 2. Bajja fl-inħawi tal-Mellieħa msejħa hekk. Għ. maġbaħa.  Ara:  QOLLA.   

MĠIEGĦED   Norm. dan l-aġġettiv jintuża meta wieħed jirriferi għal xagħar innukklat. Dan jista’ japplika wkoll għad-drapp li l-ħajt tiegħu jkun imgerbeb. Appel. għal kull tip ta’ drapp li jkollu l-ħajt tiegħu mhux lixx.

MĠIERI     (pl. ta’ MIĠRA.)   Kanali tal-ilma. (D.) ‘[…] Canaletti, voce poco usata […]’.  MĠIERI TAD-DEMM   vene arterie.

MGĦASAK     (D.)  ‘[…] Si chiamano quelle fanciulle che amano piuttosto procacciare il vitto da porta a porta che stare ritirate a lavorarvi […]’.

MĦAKKA     Għodda magħmula biex tħokk diversi oġġetti tal-ikel, bħal ġobon u ħobż. Sors: M. Dimech (1901).Għodda tal-ixkatlar li tintuża fix-xogħol tal-ġebel jew tal-injam. Broxk. Ing. grater. Mara li tiġġerra ma’ dak jew l-ieħor. Mara ħakkekija. Sors: E.S.I. Ara: ĦAKKIEKA. 

MĦALLEF ĊKEJKEN    (D.) ‘[…] Giudice idiota […]’.

MIBDUL    Appel. mogħti fl-antik lil xi tarbija li kienet tinħakem minn marda msejħa l-MARDA TAL-BIĊĊA.  L-ommijiet kienu malajr jitwebblu li din il-marda li tattakka l-milsa seħħet mhux għax it-tifel kien marid iżda għax l-ispirti ħżiena bidlu t-tarbija ma’ oħra marradija. L-ommijiet kienu jieħdu t-tarbija f’xi kappella jew knisja fejn kienu jitolbu u jagħmlu l-wegħdi. Hemm kienu jbiddlu l-ħwejjeġ tat-tarbija u jaħbuhom fit-trab waqt li jlibbsuha ħwejjeġ oħra minflok. Jidher li superstizzjoni bħal din teżisti wkoll fil-pajjiżi tal-Magreb.  Ara:  Studies in Maltese Folklore, ta’ Joseph Cassar Pulicino. pp. 78-79.  

MIBWEL    Ara:   AWRINAR.

MIDDIJA   1. Rigal, donazzjoni jew għotja li tingħata biex tpatti għal xi pjaċir li wieħed ikun qala’. Kull ħaġa offruta minn id għal oħra.  2. L-offerta ta’ biċċa laħam tal-majjal li l-kap tal-familja joffri lil xi ħadd li jiġi minnu jew lil xi ħabib tiegħu. Dan il-kumpliment kien jingħata ġen. meta wieħed ikun skarna l-ewwel qażquż. Dak li jkun irċieva dan ir-rigal ikun mistenni li jagħmel l-istess tip ta’ kumpliment lil min offrielu dak l-ikel. Mill-banda l-oħra, jekk bniedem ma jkunx miżżewweġ jew ikun armel jew fqir, ma kienx obbligat li joffri l-middija. Milli nista’ nifhem, Ġ. Cassar Pullicino qiegħed jindika li l-middija kellha x’taqsam mat-tradizzjoni tal-Ħanżira tal-Erwieħ (jew il-Ħanżir tal-Purgatorju). Ara: ĦANŻIRA TAL-ERWIEĦ. Sors: ‘Antichi Cibi Maltesi’ ta’ Ġ. Cassar Pullicino, Melita Historica, 1961.

MIDFNA    1. Skont E.S.I., post, l-aktar għalqa fejn jindifnu l-annimali. 2. Miżbla. Skont G.B.F. (1845), zuntier, ċimiterju.

MIDILKA   Materjal li tidlek ix-xagħar bih. Fig. Persuna li ma hi kapaċi għal xejn, għażżiena jew maħmuġa. Bniedem mitluq. Ċappa xaħam fuq karta. A. de S. jirreferi b’dan l-appellattiv għal corteggiano. E.S.I. iżid: xi ħadd li jħobb jindilek biex jidher quddiem in-nies. Sorsi: E.S.I. u J.A.

MIDLIELA      Mogħża b’xagħarha twil.

MIDRA   (pl. imdieri). Speċi ta’ furkettun tal-injam li jintuża mill-bdiewa biex bih jgħollu t-tiben fl-ajru ħalli permezz tar-riħ jisseparawh mill-qamħ jew mix-xgħir (v. iderru).  Dan ix-xogħol isir fuq il-QIEGĦA wara l-ħsad biex il-qamħ jew ix-xgħir jissepara mit-tiben. Barra mill-midra l-bdiewa kienu jużaw ukoll l-LUĦ, speċi ta’ pala, biex iġellbnuh ħalli jifirduh mill-ĦLIEFA u mis-SIFA. Kienu anki jużaw għeriebel differenti sakemm isaffuh mill-karfa, żrar jew żrieragħ oħra. Sors prinċipali: Anton F. Attard.

MIDWAL/A  / DAWWALA    Kull oġġett li fih jinxtegħel kull tip ta’ dawl. Dan jista’ jkun kemm sempliċi musbieħ sa fanal tal-lanterna. Post fi struttura li minnha jgħaddi d-dawl. Sors; E.S.I. Intant, F. Vella (1843) jgħid hekk: Lumiera che contiene in se molti lumi. A branch to hang candles.

MIEĠI     Ilma salmastru, tingħad mal-frażi ‘ilma mieġi’.   Ara: SALMASTRU.

MIEL   Ġid u  rikezzi, beni fi flus, tifdiel il-bank, jew prorpjetà immobbiljarja. Qawl: Il-ġmiel u l-miel it-tnejn fihom xi xkiel. Idj. ‘La miel u la ġmiel’, tingħad għal xi tfajla li la tkun ħelwa u lanqas ma tkun tal-flus. Fl-istorja ‘il-Ħalliel Misruq’, Temi Zammit juża din il-kelma b’dan il-mod: ‘[…] Għaddew xi erbat ijiem u Dovik mar biex iżid mielu […]’, Il-Malti, Ġunju, 1929.

MIFREX    Kull tip ta’ għamara tal-isdrajjar fejn wieħed jista’ jintelaq biex jistrieħ fuqu. Mitraħ bil-friex jew inkella sufan.

MIFSUD     1. Aġġ. li jfisser, imkisser jew imħassar. 2. Bniedem meħlus minn demm żejjed; xi ħadd li jitlef sabru. 3. Kunjom Malti. FASAD jew FISED  v. ħalla d-demm joħroġ; ħareġ l-għelk miz-zokk tas-siġra. Fig. Ġiegħel lil xi ħadd jitlef it-tempra – jisplodi bir-rabja.  BAJDA MIFSUDA   Bajda mħassra u tinten. Ara: FASDA.

MIĠFNA     Kwantità ta’ bastimenti tal-istess flotta. Ħafna iġfna.

MIĠRA   1. Nixxiegħa tal-ilma. 2. MIĠRA  L-FERĦA  Post li jinsab fl-irdumijiet taħt l-Imtaħleb. Dan l-isem jimplika li fl-inħawi hemm nixxiegħa żgħira tal-ilma, prob. ħierġa minn oħra ikbar.

MIKINSA      Kelma oħra għal xkupa.

MILE END   L-isem tal-grawnd tal-futbol li nbena fl-1912, il-Blata l-Bajda, eżattament qrib iċ-ċimiterju Ta’ Braxia. Dan il-grawnd kien sar flok ieħor, bejn wieħed u ieħor fl-istess post, li kien ta’ kwalità ħażina, tant illi l-art kienet ixxaqleb kemxejn ’l isfel min-naħa li tagħti lejn il-Pietà. Għal xi żmien il-Mile End sar il-grawnd nazzjonali tal-futbol għax hawn kienu jintlagħbu l-logħbiet tal-lig. Il-grawnd kien issejjaħ ‘il-Mile End’ għax il-lokalità fejn inbena l-grawnd tinsab bejn wieħed u ieħor mil ’il bogħod mis-swar tal-Belt Valletta. Il-grawnd dam jintuża għal-logħob tal-lig sal-1921, meta mbagħad kien inawgurat l-Empire Sports Ground, fil-Gżira. Minkejja dan, fis-sena 1936, il-Mile End kien tkabbar, u baqa’ jintuża sal-1950, sakemm imbagħad inbena l-Kunvent tas-St Joseph floku. Fis-27 ta’ Awwissu tal-1943, Reggie Miller, is-Segretarju tal-General Workers Union, kien sejjaħ meeting kbir f’dan il-grawnd, minħabba l-kwistjoni taż-żieda tal-pagi fl-Ammiraljat u fid-dipartimenti ċivili. Ara: A Chronicle of Twentieth Century Malta, Michael Cassar Bonnici Joseph, p. 52.

MILGĦUBA    1. Kelma li tingħad fil-frażi ‘il-ferħa tal-milgħuba’ – LUPA li taħraq l-uċuħ tar-raba’ fi żmien l-istaġun tas-sħana. 2. Il-qawwa tal-baħar meta dan ifawwar u mbagħad jinġibed lura bil-konsegwenza li jitkaxkru oġġetti miegħu. Aquilina jispjega din il-kelma bl-Ingliż bħala whirlpool – M. belliegħa 3. Jista’ jkun li dawn iż-żewġ spjegazzjonijiet huma ispirati minn ‘milupa’ – dak il-karattru folkloristiku mxebbah ma’ mostru, li jaħtaf in-nies fil-baħar u jiġbidhom lejn il-qiegħ. Ara: BELLIEGĦA. Ara wkoll: Mid-Dinja tas-Seħer u tal-Folkor, p. 7. Ara: ‘Atmospheric Tsunami hits east coast’, The Times of Malta, 20th June, 2019.

MILGĦUN    Wieħed misħut. Il- partiċipju passiv tal-verb, ‘lehen’ li jfisser, tisħet lil xi ħadd. F’Is-Salib tal-Fidda, p. 54, P. Wistin Born, jgħid hekk: ‘[…] kieku ma kienx hawn dan il-milgħun hawn ġew li ra kif għamel biex […]’

MILIZZJA    Il-milizzja f’Malta tissemma l-ewwel darba fis-seklu 15. Jeżistu dokumenti bħal dak tal-1419-20, li fihom hemm il-lista ta’ dawk kollha (aktar minn 1,660 ruħ ta’ bejn il-15 u l-65 sena) li kienu eliġibli li jservu fi gruppi armati biex jiddefendu raħalhom u l-kosta ta’ Malta. Kemm dam l-Ordni ta’ San Ġwann f’Malta, kienu bosta l-milizzji li nħolqu minn żmien għall-ieħor. (Ara: MAĦRAS). Fi żmien meta l-Ordni tkeċċa minn Malta, il-milizzji Maltin ingħaqdu biex jassedjaw ‘il-Franċiżi li kienu mblukkati ġewwa l-ibliet ta’ madwar il-Port il-Kbir u Marsamxett. B’kollox in-numru ta’ suldati li kienu ingaġġati f’diversi battaljuni f’dawn iż-żminijiet kienu jlaħħaq madwar 2,500 ruħ.

MILQGĦA   Il-kamra fid-dar fejn tilqa’ ‘l-mistidnin. Salott. ‘[…] mar fil-milqgħa u hemmhekk qagħad jistenna lil Rikardu jasal […]’. (silta meħuda minn Żewġ Anġli – Inez u Emilja (1934)  ta’ Dun Karm Psaila, p. 91.

MILSA     1.  Organu li jinsab taħt il-qafas tal-kustilji tax-xellug. Dan l-organu jgħaqqad id-demm fiż-żaqq u jnaddaf id-demm mill-globuli ħomor li jkunu qdiemu. Sq. melsa. 2. Tip ta’ beritta li fl-antik kienet tintlibes mir-raħħala Maltin. Il-parti tawwalija tal-milsa tintelaq la ġenba fuq naħa waħda tar-ras. Tal. milza. Ara:  ĠISEM IL-BNIEDEM. 

MILWA ĦAJT / MILWA TAL-MARELLA   Marella ħajt milwija. Ing. skein. MILWA ZALZETT   Qatta’ zalzett marbut flimkien; iz-zalzett kif ikun miżmum u kkonservat għall-ikel fir-rita tal-musrana.

MIMMI    1. Il-ħabba tal-għajn.  Fig. Kelma ta’ ħlewwa li tingħad lit-tfal żgħar, eż., ngħidu, ‘dan it-tifel hu l-mimmi ta’ għajnejja’.  2. Kelma oħra li tingħad bi ħlewwa lit-tfal meta dawn iweġġgħu; ngħidu, ‘xi ġralek għid … għamilt mimmi?’ jiġ., ‘ weġġgħajt?’ Tal. Mimmo, bambino.

MANBAR    1. Pulptu. Tribuna. Għamara kbira li minn fuqha jsiru l-prietki u diskorsi, eċċ. 2. Vetrina kbira ta’ ħanut jew f’mużew. 2. (D.) Siġġu li fuqu kienu jelldu n-nisa tqal. Sorsi: E.S.I., J.A. u M. Dimech (1901).  Etim. Għ. Minbar Fil-moskeja hu l-post mgħolli ’l fuq minn fejn l-imam jidderiġi t-talb u jagħmel il-prietka jew jitħadded mal-kongregazzjoni. Ara PULPTU.

MINĊOTT    1. Tarf ta’ injama li tkun infilsata bi preċiżjoni f’oħra biex flimkien, iż-żewġ injamiet iżommu sod. Kelma oħra hi ‘kallettatura’. Sqal. meccia –  quella parte del legno si s’incastra nell voto a bella posta fatto per riceverla. Sors etim:  Nuovo Dizzionario Siciliano – Italiano. 2. Ġebel li jinfilsa waħda lill-oħra biex jingħaqad u jsaħħaħ l-istruttura tal-bini.   3. MINĊOTT TAL-ĦJATA  Oġġett tal-injam jew tal-kartun, li jservi bħal ċilindru żgħir li miegħu jitkebbeb il-ħajt.

MINĊUTTIERA      Għodda li biha l-mastrudaxxa jagħmel il-minċotti. Ing. dove-tailer.

MINDIL / MINDIEL / MINDEL / MENDIEL    1. Sarvetta jew dvalja li fiha jinsarr il-ħobż. Qawl: Ħa jgħanni min għandu żejtu fil-kus u ħobżu fil-mendiel. Sors: Kif Ngħiduha, ta’ Ġino u Anna Muscat Azzopardi, p. 57. 2. Il-borża li fiha jinsarru l-imsaren fil-ġisem tal-bniedem. Is. xj. omentum. 3. Xibka rqiqa ħafna biex fiha jinqabad l-irqaq speċi ta’ ħut. Etim. Sqal. mantili – M. dvalja. Sors: E.S.I.

MINFAĦ   L-apparat li juża l-ħaddied biex jonfoħ l-arja lejn in-nar tal-forġa ħalli jkun jista’ jżid il-qawwa u s-sħana tan-nar. B’hekk il-ħadid fin-nar jisħon sew u jirtab. Hekk kif jiġri dan il-ħaddied joħroġ l-oġġett mill-forġa u dak minnufih jimmartella l-oġġett biex jagħtih il-forma mixtieqa. Minfaħ jista’ jkun ukoll l-istess tip ta’ apparat biss aktarx iżgħar li jintuża biex jonfoħ l-arja għal ġol-pajpijiet tal-orgni (pipe organ) u b’hekk dan l-istrument ikun jista’ jindaqq.

MINFES     (pl. mtenni – mnifsejn)  Kull waħda miż-żewġ toqob u kanali tal-imnieħer minn fejn jgħaddi n-nifs.  Ara:  ĠISEM  Il-BNIEDEM.

MINĠEL   Għodda tal-biedja b’xafra milwija nofs qamar użata l-aktar biex taħsad il-qamħ. MINĠLA   Bħal minġel, biss li jidħol f’ħolqa mwaħħla mal-ħajt. Dan jintuża biex il-bdiewa jqattgħu s-silla jew il-magħlef billi jistiraw ‘l isfel il-ħaxix max-xafra tal-minġla. Din l-għodda tissejjaħ ukoll RANĊILA.

MINGUS  / MINGUŻ / MINKUS   (pl. mwieges)  Ħuta kulur il-fidda b’faxxi skuri. Tikber daqs 36 ċm., magħrufa wkoll bħala, ajl il-baħar. Is. xj. Pagellus mormyrus L.   Ing. striped bream / striped sparus.

MINĠWIN / MINĠWIEL    1. Tip ta’ inċens li jfuħ ħafna. Jintuża fil-knejjes waqt iċ-ċelebrazzjonijiet liturġiċi. Il-minġwin hu raża iebsa mill-għelk tas-siġra Styrax, li tikber l-aktar fis-Sumatra, il-Ġava. 2. Bħal biċċa ġebla żgħira minn din ir-raża li tintuża mill-vjolinist biex jintmesħu l-kordi tal-vjolin qabel ma jindaqq, biex il-ħoss joħroġ tajjeb u mingħajr żarżir. Fil-ktieb tiegħu, Mattew Callus (1898), Ġużè Muscat Azzopardi jippronunzja din il-kelma b’mod differenti għax jagħtiha bħala, ‘minguel’ meta jgħid: ‘[…] il-knisja ta’ San Franġisk kienet imfawra b’ward u ħxejjex, tgħaxxi bil-fwejjaħ tal-minguel […]’ L-isem proprju bl-Għarbi hu, luban ġawi, jiġ., inċens ta’ Ġava. Ing. benjamin, benzoin; Tal. qadim – benjuì.  Sors: E.S.I. Ara: ‘Benzoin Resin’, (Wikipedia).

MINGĦUL    (pl. mniegħel)   1. Appel. għal dawk il-bhejjem li għandhom in-nagħal. 2. Laqam ieħor għax-xitan. Fig. appel. għal bniedem li hu ta’ karattru ħażin jew li ma għandux kwiet f’ġismu, u allura rif. għal bniedem imxajtan. Ngħidu, ‘ja mingħul li int!’, jew, ‘x’il-mniegħel trid?’ Skont J.A. dan l-appel. hu l-istess bħal MILGĦUN għax biż-żmien il-kelma għaddiet minn metatesi (Ing. metathesis), jiġ., meta l-kelma naqilbulha l-ħsejjes tal-konsonanti. ‘Milgħun’ hi wkoll il-part. passiv ta’ ‘lagħan’ jew ‘legħen’ – verb li jfisser ‘seħet / bagħat saħta lil xi ħadd’. Mela ‘milgħun’ tirriferi għal xi ħadd misħut. Qbl. ma’ GĦUL. Ara: Mid-Dinja tas-Seħer u tal-Folklor, ta’ Anton F. Attard, p. 45. Ħajr ukoll: Chris Giordano.

MINJU   Ara: NOGĦRA.

MINKEB   Il-post fejn it-triq tikser la ġenba, imbagħad fid-dritt. Liwja fit-triq. Ġużè Muscat Azzopardi juża din il-kelma bosta drabi fir-rakkonti tiegħu fir-rumanz, Susanna (1883): ‘[…] lemah il-minkeb u lewa ma’ dik it-trejqa […]’. L-istess fil-ktieb, Nazju Ellul (1901): ‘[…] baqa’ sejjer max-xatt, sakemm wasal fil-minkeb ta’ Ta’ Xbiex […]’. Angolu ta’ katusa. 

MINKU      Isem imqassar minn Duminku.

MINTNA    1. Pjanta. Is. xj. Ambrosia maritima, li bil-Malti hi magħrufa bħala ħaxixet il-mintna. Din il-pjanta tarmi riħa li bosta jsibuha tinten. 2. Ambjent impestat bl-irwejjaħ. 3. Għadira fejn l-ilma qiegħed li jinġabar fiha jagħmel riħa tinten. 4.  TAL-MINTNA  Post fl-inħawi tal-Imqabba fejn jinsabu l-katakombi magħrufa bħala ‘Tal-Mintna’.

MINTOFFJAN / MINTUFFJAN   Rif. u appel. għal kull partitarju Laburist li kien segwaċi ferventi tal-Perit Dom Mintoff matul il-karriera politika tiegħu. Mintoff ħareġ fuq quddiem tax-xena politika fl-1949, fi żmien l-ewwel leġiżlatura tal-Gvern Laburista, wara t-Tieni Gwerra Dinjija. Hu kien ħadha qatta bla ħabel kontra l-kap tal-partit tiegħu stess, Pawlu Boffa, li dak iż-żmien kien Prim Ministru. Dan minħabba l-mod kif Boffa kien qiegħed jittratta l-kwistjoni tal-għajnuna finanzjarja li kellha tingħata mill-Gvern Ingliż (ara: MARSHALL AID). Matul din il-ġlieda Mintoff ġibed bosta Laburisti warajh, li telqu ’l Boffa u bdew jappoġġjawh. Fil-votazzjoni li saret fit-Teatru Radio City, Mintoff intgħażel, b’maġġoranza żgħira ta’ votanti, bħala l-kap il-ġdid tal-Partit Laburista. Fl-elezzjoni għall-gvern il-ġdid, fl-1951, il-partit ta’ Mintoff ġab ftit aktar minn 30,000 vot, waqt li l-Malta Workers Party ta’ Boffa ġab 24,600 vot. Minn wara l-elezzjoni tal-1955, meta l-Labour Party tela’ fil-gvern, Mintoff żied aktar fil-popolarità. Wara li t-taħditiet tal-Integration mal-Ingilterra fallew (1958), kien inqala’ ħafna inkwiet, kemm bejn il-Partit u l-Gvern Ingliż kif ukoll bejn il-Partit u l-Knisja (il-Kurja ta’ Malta). Dan kompla jkabbar bil-bosta l-ammirazzjoni tas-segwaċi tiegħu. Fis-sebgħinijiet, meta l-Partit Laburista reġa’ kien elett, is-simpatija lejn Mintoff kompliet tiżdied, l-aktar minħabba l-mod kif ittratta l-kwistjonijiet mal-Ingliżi dwar ir-reviżjoni dwar il-bażi militari f’Malta, u għaliex, matul is-snin li segwew, il-Partit Laburista introduċa bosta benefiċċji soċjali. Mintoff kien saħansitra msejjaħ min-nies, l-aktar mis-segwaċi tiegħu, bħala ‘s-Salvatur ta’ Malta’. Fis-sena 1984, Mintoff ħalla postu bħala kap tal-partit lil Karmenu Mifsud Bonnici. Fl-1996 il-Perit Mintoff, li issa kien backbencher fil-Parlament, issorprenda lil kulħadd meta ħadha għal darb’oħra kontra l-Prim Ministru Alfred Sant, u spiċċa biex ivvota kontra l-mozzjonijiet li l-Partit Laburista fil-gvern ried jgħaddi fil-Parlament. Mintoff ma reġax ħareġ aktar għall-elezzjoni, biss ma rtirax totalment mix-xena politika. Mintoff ħareġ qatta bla ħabel kontra d-dħul ta’ Malta fl-Unjoni Ewropea, u flimkien mal-eks Prim Ministru Karmenu Mifsud Bonnici beda jsejjaħ corner meetings. Biss, din id-darba dehru jissapportjawh biss dawk il-Mintoffjani l-aktar antiki. Dawn kienu issa jagħmlu folol żgħar. Xorta waħda, meta Mintoff miet, fl-20 ta’ Awwissu 2012, eluf kbar ta’ ammiraturi tiegħu attendew il-funeral statali li sarlu. Ara: L-Elf Lewn ta’ Mintoff, ta’ Claire Xuereb Grech, u Rajt Malta Tinbidel, it-Tielet Ktieb, pp. 356-369. 

MIRAKLI, TAL-   Kappella ħelwa li tinsab fit-tarf ta’ Ħal Lija u Ħ’Attard. Il-kappella nbniet mill-Gran Mastru Nicolas Cotoner fl-1664. Sa ftit taż-żmien ilu, il-kappella, kienet tinsab lil hinn u ’l barra sew mir-raħal biss illum hi mdawrha b’bini ieħor. Il-kappella ddedikata lil-Lunzjata, kienet ukoll magħrufa bħala ‘l-Madonna tas-Silġ’. Dan minħabba t-trittiku li hemm fuq il-ħajt tal-lemin, iddedikat lill-Madonna b’dan it-titlu. Id-devozzjoni lejn din il-kappella kibret f’salt fis-sena 1743 meta, skont il-leġġenda, minn dan it-trittiku deher ħiereġ bħal għaraq mill-figura mpinġija tal-Madonna. Dan l-avveniment seħħ fl-istess jum meta f’Malta kien inħass terremot. Billi dakinhar ma kinux mietu nies, kulħadd emmen li dan kien minħabba l-intervenzjoni divina li bih kienet evitata traġedja li norm. wieħed faċli jassoċja mat-terremoti. Ara: A Hundred Wayside Chapels of Malta and Gozo, ta’ Kilin, pp. 157-159. Ara wkoll: www.kappellimaltin.com.

MIRATUR   1. Wieħed li kapaċi jimmira biex jolqot il-matra (il-merk tal-mira jew, il-bersall) tiegħu. 2. Torri tal-għassa – magħruf ukoll bħala MAĦRAS. Kemm il-Belt Valletta kif ukoll il-Birgu hemm toroq jisimhom, Triq il-Miratur Tal. miratore.  

MIRJUN      Elmu tas-suldati li kien jintuża fis-sekli 15 – 18. Hemm sezzjoni fl-armerija tal-Palazz, il-Belt, mimlija b’elmi ta’ dan it-tip li l-Kavallieri tal-Ordni ta’ San Ġwann u s-suldati kienu jużaw. Ing. Morion.

MIRKEB    Term. ġeneriku għal kull tip ta’ vettura fuq l-art, kif ukoll bastimenti jew dgħajjes li jġorru l-passiġġieri jew tagħbija minn post għall-ieħor.

MIRRA    Siġra li tikber l-aktar fil-Jemen, fis-Somalia u fl-Etjopja. Is. xj. Commiphora myrrha. Residwu likwidu qisu kolla li jinġabar minn din is-siġra u li jintuża bħala fwieħa. Tip ieħor ta’ din is-siġra, hi l-Commiphora gileadensis li tikber fil-Ġordan u l-Palestina. Il-mirra kienet tintuża l-aktar biex tikkura l-ġrieħi, billi għandha kwalitajiet antisettiċi. L-Eġizzjani kienu jużaw il-mirra biex jibbalzmaw il-mejtin. Il-mirra tissemma fit-Testment il-Ġdid bħala ir-rigal li wieħed mit-Tliet Għorrief kien ippreżenta lil Ġesù Tarbija meta żaruh, ftit wara li twieled (Matt. 2. 11).  Skont it-tradizzjoni, kien Gaspar li rregala l-mirra. Aramajk: murr (M. morr). Ing. myrrh.

MIRU     Agius de Soldanis fid-Damma jgħid hekk: ‘[…]’ Fronte unta col santo crisma, spesse volte lo stesso Battesimo […]’, jiġ., żejt li jintuża fil-griżma jew fil-magħmudija. D. de S. iżid ukoll din l-espressjoni:  ‘[…] ħaqq el Miru t’Alla , per questo santo battesimo d’Idio, toccando le dita della mano in fronte  […]’. Dan ifisser li waqt li s-saċerdot kien jidlek iż-żejt fuq il-ġbin, kien jgħid din it-talba qasira li biha jinvoka lil Alla. E.S.I. jagħtiha bħala olju sant. G.B.F. (1845) jagħtiha bit-Tal. bħala, ‘[…] olio santo, holy oil used in baptism and extreme unction. […]’. Oriġ., Għ. miruwn; Grieg myron.

MISNIEĦ     Part. passat ta’ snieħ. Oġġett tal-ikel, bħal żejt jew butir li jkun tranġat / mar. Oġġett imranġat.

MISQJA    Il-hofra fejn jinħażen l-ilma għat-tisqija. Funtana jew għajn fejn il-bhejjem jitwaqqfu biex jixorbu l-ilma. Ħdejn it-tempju megalitiku tal-Imnajdra hemm l-hekk imsejħa Misqa Tanks li huma maħsuba li kienu jservu ta’ bjar għall-istess nies li kienu bnew it-tempji tal-inħawi.

MISRAĦ     (pl. msieraħ). Pjazza li norm. tinsab fiċ-ċentru tar-raħal. Oriġ. din il-kelma kienet tirreferi għal post komunali qalb l-irziezet fejn l-annimali setgħu jirgħu liberament. Għ. masarihm, masrah. G.F. Abela (1647), jiddiskrivi l-kelma misraħ bħala l-pjazza tar-raħal qrib il-knisja fejn in-nies kienu jinġabru fil-jum tal-Ħadd jew f’xi festa pubblika, biex iqattgħu l-ħin jitħaddtu flimkien. Fil-ktieb, Place-names of the Maltese Islands, 1300 – 1800, ta’ G. Wettinger, insibu aktar minn erbgħin post li fih hemm inkluż dan l-appellattiv. Biss dawn x’aktarx kienu nħawi fejn jirgħu l-mogħoż. Fost dawn insibu Misraħ il-Kbir, Misraħ il-Mitħna, Misraħ il-Wardija u l-Imsieraħ, li llum ħafna minnu nbena u sar parti mil-lokalità ta’ San Ġwann. M.A.V. (1796) jgħid li hu, piazza aperta.

MISRUR    Partiċipju passiv tal-verb sarr. Rif. għal kwalunkwe oġġett li jkun merfuh biex  jerġa’ jintuża aktar tard meta jkun hemm bżonn. Fir-rumanz, Is-Salib tal-Fidda, (p. 155), l-awtur Wistin Born jikteb hekk:  ‘[…] Rożina neħħiet minn ħoġorha karta misrura […]’. Fir-rumanz, Raġel bil-Għaqal, Ġużè Galea, (p 94), juża din il-kelma b’mod figurattiv: ‘[…] It-tmunier ukoll kellu l-misrur għall-furbani […]’ jiġ., kellu mibegħda kbira merfuha għalihom. Ara: SORRA.

MISSIER   Il-verżjoni Romanz tal-kelma Għ. ‘abu’ Sqal. misseri. Oriġ. Fr. Monsieur, li fonetikament tinstema’ bħal missjer. X’aktarx ukoll: Tal. mio sire. Hu x’inhu, l-oriġini, il-kelma turi li l-istatus tal-missier fil-familja, kien dak ta’ bniedem awtorevoli għall-aħħar, fil-veru sens tal-kelma, sid tal-istess familja. Anki fl-Għ., abu tista’ wkoll tfisser missier jew sid. Ara: ABU.

MISTIER    Xogħol.  Ngħidu: ‘bniedem tal-mistier’ –  bniedem tal-esperjenza fil-qasam ta’ xogħlu.

MISTOĦBIJA   Logħba tat-tfal, l-istess bħal NOLI jew TULA. E.S.I. jgħid li l-logħba kien jisimgħa, ‘tula mistoħbija’. Din il-logħba tissemma fir-rumanz ta’ P. Wistin Born, Is-Salib tal-Fidda, (1939), p. 20: ‘[…] kienu jiġġerrew Wied il-Għajn jilagħbu ‘mistoħbija […]’.

MISTRA    Post moħbi, post mistur. Dan hu l-isem li hu magħruf bih il-wied qrib il-bajja li hemm taħt Selmun. Int u niżel il-Mistra, hemm speċi ta’ bieb iddekorat bl-arma tal-Gran Mastru Manoel Pinto de Fonseca. Fuq l-arma tidher l-ittra R. (Ridenzione) li hi rif., li minn din l-art, l-Ordni kien idaħħal xi fondi għal-liberazzjoni tal-iskjavi. Għawdex insibu ukoll il-Blat tal-Mistra li jinsab mal-kosta taħt in-Nadur.

MITĦNA TAT-TABAKK    (D.) ‘[…] molino del tabacco. Piccola macchina o macine di legno che macina il foglio del tabacco […]’.

MITĦNA TAŻ-ŻEBBUĠ    Insejħulha wkoll MAGĦSAR taż-żebbuġ. Biss, dan il-makkinarju li jaf l-oriġini tiegħu fiż-żmien Ruman, ma jagħsarx iż-żejt miż-żebbuġ, iżda jisħaq u jofsoq l-għadma miż-żebbuġa hekk kif iż-żebbuġ jintrass ma’ xulxin. Wara dan il-proċess, il-laħam taż-żebbuġ jitqiegħed fil-magħsar (jew pressa) biex b’hekk jintgħasar minnu ż-żejt. Kemm il-vaska kif ukoll ir-roti tal-ġebel li jgħaġnu ż-żebbuġ instabu qalb fdalijiet tal-perijodu Ruman, eż., f’San Pawl Milqgħi, fid-Domus Romana ir-Rabat u f’siti oħrajn.  Ara: ŻEBBUĠ.

MITRA    Għata tar-ras għolja u forma ta’ lembut, maqsuma min-nofs li tinfetaħ meta tintlibes. Il-mitra għandha żewġ ponot u żewġ strixxi tad-drapp neżlin fuq wara. L-isqfijiet u l-kardinali jilbsuha waqt xi ċerimonja reliġjuża. Dik tal-Papa hi kemxejn differenti għax tinfetaħ fuq tliet saffi u tissejjaħ TJARA TRIRENJU.  Il-monsinjuri ġieli jilbsu l-mitra bħala simbolu ta’ privileġġi mogħtija lilhom. Sors: Anton F. Attard.

MITRAĦ       Ara:  MIFREX.

MITWA   Kull tip ta’ romblu li fuqu jkun mitwi d-drapp. Waħda minn żewġ rombli li n-nissieġa jdawwru l-ħajt tad-drapp fil-makkinarju tan-newl. Sors: E.S.I. Ara: NEWL u MOXT. 

MIXTA    Post li fih jinżammu l-annimali tal-irziezet, l-aktar għaż-żmien kiesaħ tax-xitwa. Minħabba f’hekk kienu jissemmew postijiet bħal Wied il-Mixta, wied żgħir li jinsab fin-naħa ta’ Bengħisa. L-isem ‘Marsamxett’ x’aktarx ġej minn din il-kelma. Għawdex mimli bl-imxieti! Fil-blat tal-Għolja ta’ Għajn Għabdun (jew Abdul) hemm mixta li jingħad li damet okkupata min-nies minn Żmien il-Ħaġar sas-snin ħamsin tas-seklu l-ieħor. Din kienet isservi ta’ dar. Mixta oħra li kienet isservi ta’ dar kienet dik tan-Nadur.

MIŻATA    Ħlas li jsir kull ċertu żmien għal xi servizz jew abbonament. Ngħidu, ‘is-soċji tal-każin obbligati jħallsu l-miżata tagħhom kull xahar’. Sqal. / Tal. misata. Etim. oriġ. mese – M. xahar.

MIŻERERE    Tingħad fit-talba misere nostri Domini, li tfisser ‘ikollok ħniena minna’. Din hi l-ewwel kelma tas-Salm 50. Din it-talba titkanta fil-knejjes u fil-purċissjoni tal-Ġimgħa l-Kbira. Sors E.S.I.

MIŻERIKORDJA     Ħniena jew kompassjoni.  Kelma li tingħad f’sens ta’ kompassjoni lejn min hu batut. Rif. għal ħniena ta’ Alla. Kelma li tissemma bosta drabi fil-Bibbja. Ngħidu, ‘il-miżerikordja! bħala espressjoni ta’ stagħġib, bħal meta wieħed jgħid, ‘il-ħniena!’

MIŻIEB     (pl. imwieżeb).  1. Ġebla mħaffra bħal katusa maħruġa ’l barra mill-binja, l-aktar fuq il-bejt, biex l-ilma tax-xita jnixxi ‘l isfel u ’l hinn mill-faċċata tal-binja. Qawl: Ħeles mill-miżieb u weħel fil-qattara. Sitwazzjoni fejn bniedem jirnexxilu jirbaħ ostaklu iżda jitlef ieħor. Sors: Il-Qawl Iqul, ta’ J.S. Manduca u Ġ. MIfsud.  2. Fil-kuntest tal-artijiet rurali, il-miżieb hu nixxiegħa tal-ilma. 3. Isem ta’ nħawi lil hinn mill-Mellieħa fejn hemm jinsab wied dejjaq.

MIŻMER     (D) Iben illeġittimu. […] ‘Bastardo figlio  naturale non legittimo […]’.

MIŻWED     Qoxra ta’ ċerti ħxejjex jew frott li fih iżomm kwantità ta’ żrieragħ. eż., tal-ful, tal-ħarrub jew tal-fażola. Qawl: Il-fula bint il-miżwed, u r-razza dejjem tiġbed.

MIŻŻ   (Aġġ.) 1. Riħa tinten. Ngħidu, ‘bniedem miżż’ għal xi ħadd li dejjem b’riħa qawwija li ddejqek.  2. Togħma qawwija u aċiduża. 3. Rif. għal bniedem żorr. (Ing. musty smell). Ara: MŻUŻI.

MLANĠAS  Temp tax-xita bil-beraq, sajjetti u riħ. Xita li magħha jinżel is-silġ ta’ ċertu kobor. Tingħad fl-espr. ‘xita tlanġas’, xita nieżla b’qawwa.  Sorsi: E.S.I. u Kalepin (1941).

MLEFF   Tip ta’ xall; velu tal-ħarir jew tas-suf, li jintlibes min-nisa billi jdawruh ma’ rashom u għonqhom biex ma jħossux il-bard.

MLEJĦA    Għanqud għeneb żgħir. Sors V.B. 1900.

MLEJKA    1. Prinċipessa. Kelma li ġejja mill-Għ. malika li tfisser ‘reġina’, jew malik li hu r-re. Għaldaqstant ‘imlejka’ hi t-tifla tagħhom. M.A.V. (1796) jgħid li l-kelma ‘malik’ ġejja mill-Feniċju u li fi żmienu din il-kelma ma baqgħetx tintuża. 2. L-Imlejka fil-folklor Malti ġieli kienet imqabbla mal-mara tal-Gawgaw. Anton F. Attard isemmiha bħala waħda mill-allat Feniċi. L-Imlejka setgħet tieħu sura ta’ mara xiħa li kienet iżżur id-djar tan-nies fix-xahar ta’ Diċembru. Biss, skont Attard, l-Imlejka kienet tista’ ġġib kemm ir-risq kif ukoll id-deni. Biex iġġib ir-risq din kienet trid ixxomm ir-riħa tal-ikel qiegħed isir!  3. Saħħara twajba li tieħu ħsieb it-tfal. Ara: Mid-Dinja tas-Seħer u tal-Folklor, p. 117. Sors ieħor: E.S.I.

MNARA    Kontenitur tal-fuħħar, jew inkella speċi ta’ kandelabru li fih jitpoġġa musbieħ taż-żejt biex ikun protett mir-riħ. Ġieli l-imnara jkollha msiebaħ żgħar tat-tafal ħerġin bil-forma tagħhom mill-kontenitur.  Qbl. ma’ u Ara: MENORAH.

MNARJA    Il-festa tradizzjonali ddedikata lil martirju ta’ San Pietru u San Pawl li tiġi ċċelebrata fid-29 ta’ Ġunju fil-Katidral tal-Imdina u fir-raħal tan-Nadur, Għawdex. Fl-antik din kienet waħda mill-aktar festi importanti għall-Maltin. Dokumenti storiċi juru li din il-festa kienet diġà ċċelebrata fl-aħħar tas-seklu erbatax. L-isem ġej mill-kelma illuminaria, (M. mixegħla), għaliex lejliet il-festa kienu jinxtegħlu fjakkoli fuq il-Katidral u binjiet oħra. Għal din il-festa liturġika kienu jipparteċipaw mal-kapitlu tal-Katidral l-ordnijiet reliġjużi kollha tal-Imdina u r-Rabat. Wara l-funzjoni fil-Katidral kienet issir purċissjoni li kienet terħilha lejn il-Grotta ta’ San Pawl, ir-Rabat. Wara kienet terġa’ tirritorna lejn il-Katidral. Għal din il-festa kienu jitilgħu eluf kbar ta’ nies mill-ibliet u l-irħula kollha ta’ Malta. Tant kienu jipparteċipaw nies għal din il-festa, li f’dik il-ġurnata l-ibliet u l-irħula kienu jkunu diżabitati. Mhux ta’ b’xejn illi l-ilsiera Torok darbtejn ippruvaw jagħmlu rewwixta kontra l-Ordni ta’ San Ġwann, proprju f’din il-festa, darba fl-1631 u fl-1749. Kien hemm min jitla’ lejliet il-festa biex jara l-mixegħla u għalhekk kien ikun hemm min iqatta’ l-qrib l-Imdina. B’hekk naħsbu li bdiet it-tradizzjoni tal-ikla (il-fenkata) ta’ lejliet il-festa, li biż-żmien bdiet issir fil-Buskett. Kif kien isir f’bosta festi, kienu u għadhom isiru t-tiġrijiet tal-bhejjem fi sqaq ’l isfel mis-Saqqajja.  Lat. Lumens. – M. dawl.

MNIEFAĦ     (pl. ta’ minfaħ), biss tintuża bosta drabi bħala ewf. flok MNIEGĦEL. Meta wieħed jgħid pereż., ‘u l-imniefaħ!’ wieħed ikun qiegħed bħal jisħet xi ħaġa, jew ikun qed iwaħħal f’bosta xjaten għal xi ħaġa li marret żmerġ. Ara: MINFAĦ. Ara: Mid-Dinja tas-Seħer u tal-Folklor ta’ Anton F. Attard, p. 67.

MNIEGĦEL    (pl. ta’ mingħul).  2. Xjaten.  3. Fig., ngħidu, ‘fejn l-imniegħel qiegħed dak?’ – b’rif. għal xi bniedem jew oġġett. Ara: MINGĦUL.

MNUT     1. Muniti żgħar. 2. Espr., ‘bejgħ bl-imnut’. Din hi rif. għal meta l-prodott jinbiegħ bin-naqriet jew ħaġa ħaġa u mhux bil-GROSSA. Bejgħ ta’ ftit flus. Waqt li l-importatur ibigħ bil-grossa lil tal-ħwienet, tal-ħwienet ibigħu bl-imnut lill-klienti tagħhom. Etim. Tal. minuto, M. żgħir. Tal. minuto  – M. żgħir.

MOĊĊU    Kelma oħra għall-fenek, li tingħad lit-tfal iż-żgħar. Tal. micio.

MODD    Miżura li tintuża biex titkejjel l-art tar-raba’ fejn jikber il-qamħ u ċereali ieħor. Term. ieħor għal din il-kelma hi SALMA. ‘Modd wieħed’ ikopri 16-il tomna – 810 metru kwadru. Modd jesa’ wkoll l-istess daqs ta’ 4,096 qasba kwadra jew, daqs 4 wejbiet. (Ing. 4,444 acres). Fil-kejl tal-użin, modd jagħmel daqs erba’ xkejjer tat-Toskana.Il-kelma tintuża kemm bħala volum u kemm bħala erja.  Fiż-żewġ każi, il-modd hu erba’ wejbiet. Ara wkoll: WEJBA.  Sorsi: E.S.I., J.A.

MOĠRA   (pl. mġar). Mogħdija fejn jiġri l-ilma fuq il-blat (Ing. water course).Blata minn fejn tkun ħierġa nixxiegħa tal-ilma. Temi Zammit fil-kitba tiegħu, ‘L-ilma li nixorbu’, li ppubblika f’Il-Malti, jgħid hekk: ‘[…] Il-kelma mġarr ġejja minn ilma ġieri. Moġra jekk tkun waħda. Mġarr jekk huma aktar minn waħda […]’.  Qbl. ma’ MIĠRA. Sorsi: J.A. u Kalepin.

MOGĦDIJA    (D.) ‘[…] Speronara, barca di passaggio , di tragetto […]’. Skont A. de S. il-mogħdija (ġieli tissejjah magħdija) li kienet tintuża anki biex iġġorr il-bhejjem bejn Malta u Għawdex.  Ara: MAGĦDIJA.

MOĦFIJA     Lembija jew skutella kbira tal-fuħħar li tintuża biex fiha jintrefa’ l-ikel fiha, bħal għaġina, dqiq, jew ilma. Isem li ġej mill-verb ħefa, li jfisser ittiekel, bħal meta jittiekel oġġett bl-użu; għamel ħofra fin-nofs.

MOĦMI      Ara: ĦAMI.

MOĦOR / MOHOR    (pl. mħor)   Appel. li fl-antik kien jiddeskrivi l-ferħ ta’ żiemel jew ta’ ħmar. Ing. colt. Sors: J.A.

MOĦSI     Raġel jew annimal maskil bla testikoli. Raġel li għandu vuċi femminili. Ngħidu, ‘kemm int moħsi!’ għal xi ħadd li ma jgħinx kemm hemm bżonn biex iġorr jew jagħmel xogħol ieħor ta’ strapazz. Ara: ĦASI.

MOĦŻARA    Kelma li ma ninsabx la f’J.A. u lanqas f’E.S.I. Biss, Ġużè Diacono, fil-kitba tiegħu, ‘Sidtna ta’ Guadalupe’, jgħid hekk: ‘[…] Din kienet mogħdija mżerżqa, moħżara u mħattba […]’ Sors: Ġabra ta’ Proża għat-Tfal, R. Vella Tomlin, p. 17.

MOLA    Għodda tal-mastrudaxxa, bħal ħaġra jew rota tonda li wieħed idawwar biex  isinn fuqha l-għodod li jaqtgħu, bħal furmaturi jew għodda oħra bix-xafra. Illum, il-mola taħdem bl-elettriku, biss qabel din kienet titħaddem bl-idejn minn manku żgħir fil-ġenb.

MOLK / MOLOKH    Jingħad li l-Feniċi kienu joffru sagrifiċċju uman lill-alla Ba’al. Il-molk kien is-sagrifiċċju tal-ewwel tifel imwieled lill-koppja. Dan is-sagrifiċċju kien isir billi l-ġenituri kienu joffru t-tifel tagħhom ta’ xi għaxar snin biex jinħaraq ħaj lill-alla Ba’al Hammon. Wara, dan ir-ritwal imbidel biex floku beda jsir ieħor, fejn flok tfajjel kien jinqatel ħaruf. Hawn minn jinterpreta dan il-fatt bħala ritwal simboliku ta’ purifikazzjoni bin-nar, u mhux għax it-tfal kienu tabilħaqq jkunu ssagrifikati. Is-sagrifiċċju tal-ħaruf kien magħruf bħala molk omor. Dawn iż-żewġ ritwali huma msemmija wkoll fil-Bibbja. Għalkemm f’Malta ma nstabet l-ebda evidenza fiżika li xi wieħed minn dawn is-sagrifiċji seħħew tabilħaqq, biss instabet skrizzjoni tas-seklu 7 Q.K. fuq ġebla, li ssemmi l-molk, u kitba oħra fuq stele oħra li semmi l-molk omor. l-istele instabu fil-f’art propjetà tad-Dumnikani fir-Rabat. Biss. it-TOFET, jiġ., il-lok fejn kienu jiġu ssagrifikati t-tfal, qatt ma nstabu traċċi tiegħu. Ara:   TRAJBU.

MONDELLU    Fl-agrikultura din kienet tip ta’ miżura li biha l-bdiewa kienu jkejlu l-prodotti tar-raba’. Kull mondellu kien jagħmel daqs 5 litri xgħir. Sorsi: L’Histoire de Malte (1841)  ta’ D. Miège, u J.A. Etim. munneddu (Kalab.)

MONDI    Aġġettiv li jintuża l-aktar biex jiddiskrivi mogħża b’widnejha żgħar. Ngħidu, ‘mogħża mondija’. Sors: V.B. 1900. MONDIJA    L-istess bħal, MEJXA.

MONKA      Ara: BUMERIN.

MONTE  DI  PIETÀ    Fondi ta’ flus għas-self. Bank li twaqqaf mill-Gran Mastru Fra Martin Garzes fl-1598, biex jgħin lil dawk fil-bżonn. Bis-saħħa ta’ dawn il-fondi dawk in-nies li kellhom bżonn jissellfu setgħu jmorru f’dan l-uffiċċju flok ma jfittxu lill-użurarju għax l-użuraj kienu jieħdu interessi għoljin b’perċentwal ta’  mija fil-mija.

MONTE  DI  REDENZIONE    Magħruf ukoll bħala, il-Monte della Redenzione degli Schiavi – dan il-fond kellu l-iskop li jintuża biex jinxtraw lura l-ilsiera Nsara li kienu miżmuma bħala skjavi f’artijiet barranin. Dan il-fond twaqqaf fl-1607, fi żmien il-Gran Mastru Alof de Wignacourt. Dan kien sar wara li ċertu Patri Giovanni Maria Minniti, Provinċjal tal-Kapuċċini minn Sirakuża, waqt il-prietka tar-Randan, seħaq fuq il-bżonn li jinġabru fondi għall-fidwa tal-ilsiera Maltin. B’dan il-fond wieħed seta’ jingħata sa 70 skud għal kull skjav li wieħed xtaq li jinħeles mill-jasar, kemm jekk Malti, kif ukoll jekk membru tal-Ordni. Fl-1787, dan il-fond kien inkorporat ma’ dak tal-Monte di Pietà. F’dan iż-żmien l-ammont offrut għall-fidwa beda jlaħħaq anki sal-500 skud għal kull skjav.

MONTGOMERY HOUSE   Il-binja fuq ix-xellug tal-Fosos tal-Furjana, meta wieħed iħares lejn il-faċċata tal-knisja parrokkjali. Din il-binja għandha storja relatata ħafna ma’ żmien l-Ingliżi. Qabilha, bejn l-1802 u l-1810, kien hawn binja oħra fuq dan is-sit, li fiha kien hemm l-amministrazzjoni relatata mal-ħażna tal-qamħ. Fl-1826 il-post inbidel f’mess għall-fizzjali tar-reġimenti Ingliżi li kienu stazzjonati f’Lintorn Barracks, faċċata, fejn illum hemm diversi ministeri. Il-post dak iż-żmien kien magħruf bħala The Pavilion. Fil-bitħa ta’ Montgomery House hemm imwaħħla mal-ħitan bosta armi tar-reġimenti. Fit-Tieni Gwerra Dinjija, Field Marshall Bernard Montgomery kellu l-uffiċini tiegħu hawn. Kien minn hawn li flimkien ma’ Eisenhower ippjana l-invażjoni ta’ Sqallija (Ġunju-Awwissu 1943). Għaldaqstant, dan il-palazzin ħa ismu. Mill-ħamsinijiet ’il quddiem il-binja ntużat mill-Ingliżi bħala l-Pay Office tal-Malta Garrison. Illum il-post jintuża minn entità kummerċjali. Ara: ‘British Army Regimental Badges in Stone in Floriana’ ta’ Denis A. Darmanin, Vigilo, October 2013, pp. 42-44.

MONUMENT  IL-   L-isem li bih nirreferu għall-istatwa, li turi lil Kristu mejjet, mimdud fi speċi ta’ ‘qabar’ jew katalett, imsaqqaf biċ-ċjelu. Din l-istatwa tagħmel parti importanti fil-purċissjoni tal-Ġimgħa l-Kbira. Norm. l-istatwa tinġarr lejn l-aħħar tal-purċissjoni. Ara: Il-Ġimgħa l-Kbira f’Malta, ta’ Brian Bonnici.

MOQBEJL    Kelma antika Maltija li tfisser: ftit qabel dal-ħin. Ngħidu, ‘moqbejl qalli …’ jiġ., ‘ftit ilu qalli’, ‘issa issa’. Tfisser ukoll ‘dalwaqt’ b’mod imminenti ħafna. Sors: J.A. Iżda, M.A.V. (1796) jgħid li din tfisser, ‘filgħodu’, u jagħti eż., ‘ili minn moqbejl nistennieh’. Fir-rumanz, Raġel bil-Għaqal, p. 18, Ġużè Galea jgħid hekk: ‘[…] Marku moqbejl kien ra l-ħakem […]’.

MOQRAN    1. Kull tip ta’ annimal bil-qrun. 2.  Fig. Tingħad b’mod dispreġġattiv għal xi ħadd li jagħmel ħsara lill-ieħor. Fig. Xi ħadd kornut.  

MOQSAR      (D.) Tingħad fil-frażi: il-qamar fil-moqsar, rif. għal meta l-qamar ikun fil-fażi li jiqsar.

MORRA   Logħba li ilha tintlagħab minn żmien ir-Rumani. Bil-Latin din il-logħba kienet tissejjaħ micare digitis, li bil-Malti tfisser: tikxef is-swaba’. Din il-logħba tintlagħab norm. bejn tnejn min-nies b’dan il-mod: Kull wieħed miż-żewġ lagħaba jagħmel ponn magħqud. F’mument miftiehem il-lagħaba jikxfu numru ta’ swaba’ kif ifettlilhom dak il-ħin, quddiem xulxin. Fil-pront, dawn jgħajtu numru minn wieħed sa għaxra (il-massimu hu n-numru għaxra) – biex b’hekk, f’leħħa ta’ sekonda jippruvaw jaqtgħu kemm-il saba’ se joħorġu bejniethom. Meta jingħaddu s-swaba’ mikxufa taż-żewġ lagħaba, jirbaħ dak, li jkun qata’ n-numru totali. Din il-logħba tirrepeti ruħha għal bosta drabi. Ġieli dawn in-numri jingħaddu bit-Taljan. Eż.  ċinku li tfisser ħamsa, jew duwwi li tfisser tnejn. Din il-logħba kultant tintlagħab għall-flus. Sqal. murra. Span. morra; Fra. mourre. 

MORTORJU   1. Daqq tal-qniepen tal-knisja li jħabbar il-mewt ta’ xi parruċċan.  2. Id-daqq jew il-kant li jsir waqt il-funeral u qabel id-difna. Ngħidu, ‘Isma’ daqsxejn, x’mortorju qed idoqqu!’ jiġ., x’mużika bil-lajma u li ddejqek. Tal. mortorio – jiġ., r-riti funebri li jsiru waqt id-difna.

MOSĦAĦ      Ara: ASAĦĦ.

MOST    Mhux misjur, rif. għal frott li jkun għadu ma sarx. Inbid li jkun għadu ma qagħadx V. Busuttil. (1900) jispjega din il-kelma hekk: ‘new wine pressed from the grape but not fermented‘.

MOTA   Appellattiv għad-daqq tal-qniepen tal-knejjes li jsir f’okkażjonijiet differenti u jdum sejjer għal ċertu tul tal-ħin minn qanpiena waħda jew aktar, bħal, ngħidu aħna, għal ftit jew aktar minuti. Il-mota tista’ tibda minn daqq ta’ qanpiena waħda bl-iżgħar nota u titqawwa hekk kif jiżdiedu magħha qniepen oħrajn b’noti aktar għolja. Biss jistgħu wkoll jindaqqu mill-ewwel diversi qniepen f’daqqa anke f’noti għoljin. Hemm diversi moti li bihom jindaqqu l-qniepen.  Hemm il-mota tal-ferħ (tal-festi), u l-mota solenni jew funebri (in-newwieħa) li tindaqq meta jmut xi ħadd. Ma’ din hemm il-frejħa mota tal-glorja li tindaq meta tmut tarbija. Din tindaqq ukoll b’mod regolari fix-xahar ta’ Novembru, ix-xahar tal-mejtin. L-istess mota kienet tindaqq fl-antik, meta bniedem ikun qiegħed agunija (Ara: TRAPASSJONI). Il-qniepen kienu jindaqqu wkoll waqt xi maltempata biex ibegħdu l-maltemp. Sqal. Mota, colpo che da il bataglio nella campana. Tipi oħra ta’ moti huma: i. Il-libra, kelma li ġejja minn Liberas Domini, riferenza għad-daqq li jsir nhar ta’ Ġimgħa fit-tlieta ta’ wara nofsinhar; ii. Il-mota tal-mejtin tindaqq siegħa wara nżul ix-xemx; iii. Il-Mota tal-Ħamis jew kif inhi wkoll magħrufa, il-Mota taċ-Ċena, għax kienet tindaqq kull nhar ta’ Ħamis biex tfakkar fl-Aħħar Ċena; iv. Il-Mota tat-Tnaqqir tindaqq matul ir-Randan u għall-membri tal-fratellanzi.

Ara: NAFRA u TOKK.

MOXA     Tintuża fl-espr. ‘ Art moxa’,  jiġ., art xotta bi ftit ħamrija u ftit veġetazzjoni; art mhux fertili.

MOXT   1. Pettne li bih jitmaxat ix-xagħar. 2. Fig. Bniedem li mhux ta’ ħażen. Kienu jgħidu, ‘Kemm int moxt – ħallejtu jagħmel li jrid bik!’ 3. Ħuta tal-qiegħ li kapaċi tikber mad-90 ċm. Is. xj. Zeus faber. Jeżistu diversi speċi ta’ din il-ħuta. Din tintgħaraf dejjem mit-tebgħa li tixbah l-għajn, li jkollha fin-nofs ta’ ġisimha. Ing. John Dory.

4. MOXT TAN-NEWL Parti mill-makkinarju tan-newl li jintuża biex jgħaddi l-ħajt tax-xoqqa jew l-għażel minnu. Idj: ‘Sab / ġietu ix-xoqqa f’moxtha’. Din l-idjoma tingħad bħallikieku wieħed qiegħed jimplika li dak li jkun, ħataf u approfitta ruħu mill-okkażjoni jew inkella, sab ix-xogħol lest. It-tqegħid tax-xoqqa fil-moxt jirrikjedi li n-nissieġ jipprepara x-xogħol billi jinfilsa mal-400 ħajta fil-moxt. Dan ifisser li l-aktar biċċa xogħol li tirrikjedi ħafna ħin tlestiet biex ix-xoqqa tkun f’moxtha. Meta dak li jkun isib ix-xoqqa f’moxtha jfisser li x-xogħol bażiku ta’ preparazzjoni hu lest. Ara: Qegħda Fuq il-Ponta ta’ Lsieni, ta’ Ġużi Gatt, pp. 222.   

MOXX    Artab.  Eż., ġbejna moxxa, ġbejna li ma nixfitx għal kollox. Sqal. Musciu, mezzo asciutto.  Skont A. de S. fid-Damma, jgħid li din it-tip ta’ ġbejna, la hi iebsa u xotta u lanqas ratba: ‘ne fresco ne asciutto’, Sors:  Damma p. 620.

MPAR   Daqs xulxin fl-età jew kondizzjoni. Kelma li tintuża fil-frażi, bħal, ‘ta’ mpar xulxin,’ jiġifieri ta’ l-istess kwalità. Tnejn li jagħmlu par wieħed, u jixraq li jmorru flimkien. Illum din il-frażi saret kelma sħiħa u tinkiteb, TAMPAR. Sors: E.S.I. u J.A.

MPESPES    Minxuf fih innifsu. Tingħad l-aktar fil-frażi ‘laħam impespes’, jiġ., laħam li jkun imsajjar bil-mod il-mod, biss iżżejjed, u għaldaqstant dan il-laħam ikun xott wisq. V. Busuttil. (1900) jgħid li dan hu laħam li jkun moqli wisq.

MPULETTA      Jagħtiha V.B. 1900. Ara:  AMPULETTA.

MQABBA   Fir-Reġistru tal-Milizzja tal-1419-20 dan ir-raħal kien imniżżel bħala, Casali Micabibe. Hawn min jaħseb li dan l-isem ġej minn Muqabbaba li kienet rif. għal struttura b’koppla fuqha. Issa nafu li l-ewwel koppli tal-knejjes f’Malta jmorru lura mhux aktar bikri mill-aħħar tas-seklu 15, (dik ta’ San Girgor kienet mibnija fl-1493). Jekk f’dan ir-raħal kien hemm binja b’koppla, din ma setgħetx kienet ta’ xi knisja. Jista’ jkun li ħafna żmien qabel, forsi fi żmien l-Għarab kien hemm xi struttura, bħal ma ngħidu aħna, xi moskea jew xi ħammam (banju). Dan neħduh biss bħala ipotesi, għax din it-teorija hi spirata mill-cubba, binja ta’ palazz ta’ żmien l-Għarab b’koppla fuqu, bħal ma hemm f’Palermo. Jista’ jkun li l-t-terminu jirriferi għal xi ħaġa totalment differenti u ispirat minn oriġ. Sqalli: Terra ammontichiata sulle sorgenti d’acqua. M. Art / blat / ġebel miġbur fuq għejjun tal-ilma. Għ. cubba.

Sors: www.palermoweb.amusicadelsole/dialetto/influenze/araba.asp

MQAGĦAD      Ara:  ERBA’ MQAGĦAD.

MQALLA’     1. Eż.  baħar imqalla’, baħar biċ-ċafċifa; mewġ żgħir.  2. Part. pass., eż., bniedem imdardar fl-istonku.

MQAMMAR    Bniedem b’eċitament kbir fuqu. Bniedem li jkun tah tal-qamar, bniedem miġnun, epilettiku. Sors: Dizionario Portatile (1843) u G.B.F. (1845).

MQASS     Skorpjun.  Ara: GĦAKREB.

MQASS TAN-NAR     Ing. tongs   Sors: (F.V. 1831).

MQATA      Togħma ħażina fil-ħalq. Imġiba ħarxa u kera ta’ wieħed imqit.

MQIETGĦA     Appalt. Xogħol mogħti għal proġett wieħed partikulari biss. Xogħol li jsir bil-kuntratt u l-ħlas tiegħu isir darba, hekk kif ix-xogħol ikun lest. Ngħidu, ‘ix-xogħol kienu jeħduh bl-imqietgħa.’

MQIT     Rif. għal xi ħadd b’wiċċ imqarras. Bniedem  serju żżejjed. Aġġ. għal kwalunkwe oġġett qares jew morr. Qawl: Tkun ħelu jikluk, tkun imqit jobogħduk.

MRADD    Maqbad imwaħħal ma’ rota li bih wieħed ikun jista’ jdawwar l-oġġett. Eż., mradd tal-magna li titħan il-kafé. Ara: MOLA.

MRAMMA    Ħajt oħxon jew doblu. Il-parti vojta ta’ bejn żewġ ħitan li jagħmlu ħajt dobblu. Kelma oħra għal-parti vojta li jużaw dawk fix-xogħol tal-bini hi vagant. F’Għawdex hemm sit arkeoloġiku lejn Ta’ Ċenċ magħruf bħala l-BORĠ TAL-IMRAMMA. Sqal. Murammma, li tfisser ħajt. Qawl: Kull laqxa tirfed l-imramma. Esp. Raġel imramma, jiġ. raġel mibni goff u b’saħħtu. ĠURDIEN TAL-IMRAMMA Ġurdien li jgħix fit-toqob ta’ xi ħajt oħxon.

MRANĠAT    Ikel qares li jkun ħżien, u mhux ta’ min jieklu. Eż., butir imranġat. Jekk l-oġġett li jkun tranġat hu likwidu, eż. iż-żejt, dan jissejjaħ MISNIEĦ.

MRASI     Plural ta’ MARSA. Sors: V.B. 1900. Dan il-plural sibtu wkoll fil-kitba ta’ Luigi Rosato, ‘Katarina – Dramm Storiku’, It-Teatru Malti tas-Seklu Dsatax – It-tieni volum, p.2:

     Malta żgħira imma qawwija 
     Mill-imrasi, mis-sbieħ swar 

MREDDGĦA       Mara li tkun imqabbda biex tredda’ t-trabi. Ing. wet-nurse.

MREJKBA   1. Tip ta’ ċattra żgħira magħmula f’forma trijangolari u maħduma mill-qasab li tintuża għas-sajd. Il-qiegħ tagħha jkun miżmum minn biċċiet tas-sufri mdaqqsa u maqtugħa apposta. Magħha jitwaħħal qala’ żgħir biex iċ-ċattra tkun tista’ timxi mar-riħ waqt li s-sajjied jibqa’ jikkontrollaha bil-lenza minn fuq l-art. Mat-tarf taċ-ċattra jintrabat il-konz bis-snanar. Is-sajd bl-imrejkba jsir l-aktar għall-imsell u l-kaħli. 2. Qafas li jiddawwar fuqu nnifsu min-nissieġa biex jdawru miegħu l-ħajt tat-tajjar. L-istess tip ta’ apparat jintuża mis-sajjieda biex idawru x-xlief miegħu.

Ara: Fishing in Malta, ta’ Stanley Farrugia Randon. p. 41, 42.

MREWĦA  TAL-PIRJOL  / IMREWĦA TAT-TAWES     (D.) ‘[…] Ventaglio formato dalle penne di pavone […]’.  Ara: TAWES. MSAWRIN    Il-ġogi. (Ing. the limbs F.V. 1831).

MSAWWAB      (D.)  ‘[…] voltato qualche liquore come vino, acqua e simile da un luogo all’altro […]’.

MSAWWAR     Kelma li tintuża biex tiddeskrivi bniedem mibni; post iffortifikat tajjeb. (D.) ‘[…] Bollato, impreso, diginto, figurato., sculto […]’.Ragel imsawwar, Uomo dipintio, sculto […]’.

MSELĦA     Xkupa; xkupa tal-ġummar. Qawl: Imselħa gdida tagħmel il-ħoss. Sors: V.B. (1900).

MSELL     Ħuta magħrufa wkoll bħala, agulja. Bl-Ingliż tissejjaħ needle fish. Is. xj. Belone belone.

MSELLA    Labra tal-ħjata aktar kbira mis-soltu li fiha tieħu ħajt oħxon. Din tintuża mill-VELIER biex iħit il-qlugħ jew biex jgħaqqad il-qala’ maċ-ċimi. L-imsella tintuża wkoll biex jinħietu jew jgħalqu l-ixkejjer minn fuq, jew biex iħitu drapp oħxon bħal kanvas. Sors: V.B. (1900).

MSENNA   Għodda li biha jsinnu l-imterrqa u mannarett.

MSERKA    Bastun żgħir ta’ madwar 20 ċm u rqiq, qisu lapes. L-imserka tintuża biex jiddawwar magħha l-ħajt tal-għażel hekk kif dan ikun qiegħed jinfirex u jinġibed fil-makkinarju tan-newl waqt l-insiġ. L-imserka titqiegħed fil-mekkuk biex il-ħajt ikun protett u ma jitħarbatx, l-aktar waqt li jkun qiegħed jintefa’ min-naħa għall-oħra tal-makkinarju tan-newl. Ing. bobbin. Ara: MEKKUK.

MSIDA     1. Għadira fejn jitħalla l-ħut ibejjet. Lok fejn wieħed jistad. 2. Sa mitt sena ilu, il-bajja tal-Imsida kienet tidħol aktar ‘il ġewwa, u kienet tasal kważi sa ħdejn fejn hemm l-Għajn tal-Ħasselin. MISIDJAN  Abitant jew bniedem imwieled l-Imsida. Sors:  J.A.  u  E.S.I.

MSIELET     Iż-żewġ denduliet li l-mogħża jkollha f’għonqha qrib il-gerżuma.  In-nagħaġ ġieli jkollhom ukoll, għalkemm mhux komuni.  Bl-Ingliż: wattles.

MTAĦLEB   Post fil-kampanja, lil hinn mir-Rabat li jagħti għal fuq il-widien u l-irdumijiet ta’ Miġra ’l-Ferħa.  Għalkemm il-kelma hi qrib fit-tifsira ta’ ‘post fejn taħleb’ dan jidher li ma jagħmilx sens għal kollox. Ahmed Josef Faris ex-Xidjaq, għalliem u filosofu Lebaniż (1804-1887), li għex f’Malta  għal madwar 14-il sena f’nofs is-seklu dsatax, kien żar dan il-post u qal hekk: “L-Imtaħleb […] fih hemm għadira li l-wiċċ tal-ilma tagħha jrabbi t-tuħlub (għażiż), bħallikieku l-post kien imsemmi għalih.” Ara: El-Wasita : Tagħrif dwar Malta tas-Seklu maqlub għall-Malti minn F.X. Cassar, 19. p.32.

MTERQA     Għodda tal-ħadid li tintuża fil-barrieri biex tgħin tinqala’ l-blata jew  il-ġebla  minn posta.

MTIRA     (pl. mtajjar) Parti mill-għalqa, maqtuha għaliha li fiha tinżera xi żaġa barranija biex l-art tintuża. Sors: E.S.I. Sinjal, bħal kanal fil-ħamrija li jindika fejn se tinżera’ ż-żergħa. L-imtajjar ikunu mmarkati b’mod parallel f’għalqa qabel wieħed jiżra’ l-qamħ jew ix-xgħir. Norm., l-ispazju bejn mtira u oħra jkun wiesa’ skont kemm il-bidwi jkun jista’ jwassal iż-żerriegħa meta jxerridha biex din taqa’ bejn imtira u oħra. Ngħidu, ‘il-bidwi jmattar l-għalqa’. Sors: Dr. Joe Borg.

MUĊĊU    Ara: MOĊĊU.

MULA     Sid tal-art. Kunjom. Ara: BORMLA.

MULUDA / MILUDA   Il-mara li tkun se tiled. Qawl: Il-qabla tgħajjat u l-muluda ma tgħid xejn. – analoġija li tirriferi għal xi sitwazzjoni fejn bejn tnejn min-nies, wieħed jagħmel ħafna għaġeb waqt li dak li jkun qed qiegħed ibati aktar ma jagħmel ħoss. Sors: G.B.F. (1845).

MUNA     Proviżjon tal-ikel, bħal ħxejjex u oġġetti oħra tar-raba’. Qawl: Aħżen il-muna u mur fiċ-ĊEPPUNA.  Għ. muna.Qabb.  MANNA.

MUNĠBELL     Għolja f’Għawdex li hi magħrufa l-aktar bħala l-Għolja tal-Merżuq. Din tinsab fit-triq li mir-Rabat tagħti għal Marsalforn. Bosta kienu jemmnu li din l-għolja kienet xi vulkan estint għax l-isem mogħti hu l-istess bħal l-isem antik tal-Etna (mongibello – monte gibello. Fuq din l-għolja hemm l-istatwa tas-Salvatur. Din l-istatwa kienet tqiegħdet hemm fl-1904, flok salib tal-injam, bħala parti mill-attivitajiet reliġjużi, bl-iskop li Għawdex jibda jissejjaħ il-‘Gżira tas-Salvatur’. Fis-snin sittin, din l-istatwa nbidlet ma’ waħda aktar b’saħħitha li kienet inħadmet minn Wistin Camilleri. Biss, l-istatwa l-ġdida wara ftit ċedielha l-pedestall li kienet qed isserraħ fuqu. Għalhekk fis-snin sebgħin flokha tqiegħdet statwa oħra. V.B. (1900) jgħid, ‘kbir daqs munġbell’. Ara: www.gozo.gov.mt.

MUNIĊIPJU Rif. għall-istituzzjoni amministrattiva, kif ukoll għall-binja nfisha fejn jinsabu l-uffiċċji governattivi tal-lokalità. Fil-każ tal-Imdina, il-Muniċipju kien aktar magħruf bħala l-Università. Din il-binja tinsab kantuniera mal-pjazza tal-Katidral. L-istil ta’ dan il-bini hu Barokk għall-aħħar u kien iddisinjat fl-1730, minn Charles François de Mondion. Hawn, illum insibu miżmuma l-arkivji bid-dokumenti tal-liġijiet li kienu maħruġa bejn l-1530 u l-1889. Fil-każ ta’ Għawdex il-Muniċipju kien allokat fil-Banca Giuratale, it-Tokk, ir-Rabat. Lat. Municipium – muni – M. ufficiji + cipium – M. tirċivi. Ara: UNIVERSITÀ. Ara wkoll:  The Making and Unmaking of the Maltese Universià, ta’ Charles Dalli.

MUNTIERA   Bħal beritta bil-faldi twal biex jgħattu l-widnejn u jipproteġuhom mill-kesħa. Jidher li din it-tip ta’ beritta kienet popolari fis-seklu dsatax u tissemma fil-kummiedja ‘It-Tliet Għomi Vagabondi Ħallelin’, ta’ (1899) ta’ P. P. Castagna. It-tliet karattri meta kienu jittallbu kienu jilqgħu il-flus fil-muntiera. Sors: It-Teatru Malti tas-Seklu Dsatax, pp. 199, 216, 217. MUNTIERA  TAL-ĦADID  Din hi dik il-parti tal-elmu, li jgħatti l-wiċċ biex jipproteġi kontra d-daqqiet tax-xwabel, eċċ. (Ing. visor).

MUNTUN    Ir-raġel tan-nagħġa. Oriġ. Tal. Kelma oħra flok muntun, biss, ta’ oriġini semitika hi ‘KIBX’.

MUNXAR     Serrieq twil ħafna li jaqbduh tnejn min-nies, wieħed min-naħa u l-ieħor minn oħra, biex jonxru (jiġ., jisserraw) bih zkuk kbar tas-siġar f’biċċiet, jew inkella jissegaw xogħol ieħor kbir fl-injam. Minn din il-kelma toħroġ oħra: NAXXAR – dak li xogħlu hu li jaqta’ iz-zkuk jew serratizzi bil-munxar. 

MUNZELL      (pl. mniezel). Kwantità ta’ oġġetti miġbura gods, bħat-tiben jew silla. Tal. moncello, seklu XIII.  Sqal.  ‘[…] museddu / munzeddu quantità di cose ristrette o accumulate […]’.  Sors: Dizzionario Nuovo Siciliano – Italiano.  (1853).

MUQRAN    Ara: MOQRAN.

MURUNELL   Inkaljatur tal-kafé.

MUSAN/A  Aġġ. li jirriferi għal art jew ħxejjex tar-raba’ mhux mimsusa. Art mitluqa. Kienu jgħidu, ‘silla musana’ – silla mhux imqallba jew mimsusa. F’ ‘It-Tifsira tal-Istorja ta’ Balmies’, P. Manwel Magri (1851 – 1907), jgħid hekk: ‘’[…] Agħtihom (liż-żwiemel) il-musan […]’    

MUSBIEĦ   Lampa tal-fuħħar li tixgħel biż-żejt. Iż-żejt jintefa’ mit-toqba tan-nofs waqt li l-ftila tkun imdeffsa ġol-lampa minn toqba fil-ġenb. Instabu ħafna msiebaħ f’Malta u ħafna minn dawn huma ta’ żmien Puniku, Ruman jew Proto-Kristjan. Fil-katakombi nsibu niċeċ żgħar, fejn dawn l-imsiebaħ kienu jitqiegħdu biex idawlu l-passaġġi dojoq u l-kmamar fejn isir id-dfin. Xi wħud minn dawn l-imsiebaħ għandhom dekorazzjoni fuqhom, u fosthom hemm dawk li għandhom simboli Insara.

MUSBILGĦAFJA    Skont Ġ. u A. Muscat Azzopardi (1975 / 1986), din hija espressjoni li tingħad f’Għawdex meta wieħed jitlob lil Alla biex dak li jkun jibqa’ f’saħħtu u ma jimradx. Il-kelma ma sibtha fl-ebda dizzjunarju. Ara: AFJA u GĦAFJA.

M.U.S.E.U.M.     Abbr. ta’  Magister utinam sequatur evangelium universus mundus. Bil-Malti, din il-frażi tfisser: ‘O Sinjur li kieku d-dinja kollha kellha timxi wara l-Vanġelu Tiegħek!’ Dan hu l-isem oriġ. tas-Soċjetà reliġjuża lajka li tgħallem id-duttrina Kattolika. Is-Soċjetà tal-Mużew twaqqfet minn Dun (illum San) Ġorġ Preca fl-1907, biex tgħallem id-duttrina Nisranija fl-ibliet u fl-irħula ta’ Malta u Għawdex. Stramba illi din is-soċjetà kienet approvata uffiċjalment mid-Djoċesi ta’ Malta wara ħafna snin, fl-1932. Illum ‘Tal-Mużew’ jgħallmu d-duttrina mhux biss f’kull belt u raħal Malti, iżda anke f’ibliet oħra madwar id-dinja. F’dawn l-aħħar snin, l-isem uffiċjali ta’ din il-għaqda sar ‘Is-Soċjetà tad-Duttrina Nisranija’.

MUSKAT   Aġġ.  eż., ‘ifuħ bħal pjanta tal-misk’. Oġġett li fih il-misk. Kunjom Malti, biss dan mhux ġej mill-istess kelma għax il-kunjom ġej minn Moscato.

MUSKETT     1  Ftit xagħar li jitħalla taħt ix-xoffa bħala gost personali. X’aktarx il-kelma ġejja mit-Taljan, mosca li tfisser dubbiena. 2.  Xkubetta jew azzarin li kienet tiġi kkargata bil-balla u l-polvri mill-quddiem tal-kanna. Bejn is-seklu ħmistax u s-seklu dsatax din kienet l–arma l-aktar użata mill-infanterija. Ħaġa naturali li s-suldati li jisparaw il-muskett kienu jissejħu muskettieri. Ara: ARKIBUS.

MUSKETTIERA   Xibka magħmula b’toqob fini li titqiegħed mat-tieqa, l-aktar fis-sajf, biex ma jidħolx in-nemus ġewwa. Tal. moschettiera.

MUSMAR TAL-FTILA      Il-ġamra li tkun preċiżament fit-tarf tal-ftila, ikkawżata mill-fjamma. L-istess bħal ĦARKUSA.

MUSTAĊĊ/I   1. Il-leħja li titħalla tikber bejn il-ħalq u l-imnieħer. Il-mustaċċi tal-gambli Ing. feelers / antennae. 2. Il-parti ta’ quddiem tal-luzzu li tinżebagħ b’kulur differenti (fir-ritratt, isfar) skont il-gosti. Fir-ritratt tal-lemin jidher miżbugħ iswed b’sinjal ta’ vistu. (ħajr ta’ dan ir-ritratt lil Joe Morana). Tal. mostacchi. Sqal. mustazzi.

MUSTAĊĊUN1.   1. Mustaċċi kbar. 2. Fig. Ngħidu, ‘raġel mustaċċun’, jew ‘dik mara bil-mustaċċi’ – jiġ., bniedem / bniedma ta’ kapaċità u esperjenza kbira.

MUSTARDA     Pjanta. Is. xj. Sinapis alba. Hemm varjetà ta’ din il-pjanta. Hekk insibu mustarda bajda, mustarda sewda u mustarda salvaġġa. Miż-żerriegħa tal-mustarda isir trab isfar jaħraq li minnu jsiru ħwawar għall-ikel. Imbagħad meta t-taħlita tiżdied bl-ilma u l-ħall, jew likwidi oħra, isiru pejst tal-mustarda. Ngħidu, ‘telgħetlu l-mustarda’, meta dak li jkun jitlef il-paċenzja għal kollox u jirrabja – bħal meta ngħidu, ‘qabżitlu’. Jidher li din l-espressjoni mhix unika għal Malta u forsi ħadniha mit-Tal. far venire la mostarda al naso, li tfisser l-istess ħaġa. Anki il-Franċiżi jgħidu simili: la moutarde ne monte a nez!’ V. Busuttil (1900) isemmi din l-espr. fid-Dizzjunarju Malti – Ingliż.

MUSTARDINA    Ħelwa li jkollha togħma qawwija tal-menta jew togħmiet oħrajn. Dari, il-mustardina l-aktar popolari kienet tkun tonda u bajda, il-kobor ta’ munita tal-Euro, iżda eħxen. Din kienet titqiegħed fil-ħalq biex iddub bil-mod il-mod waqt li dak li jkun jieħu gost igerrima u jerdagħha. MUSTARDINA TAL-ĦARRUB Il-karamelli tal-ħarrub li jinbiegħu l-aktar fir-Randan bħala ħelu. Xi bejjiegħa kienu jgħajtu: ‘mustardina tal-ħarrub … min jikolhom ma jagħmilx dnub!’

MUSTAXIJA    (pl. msaxet). Velu li fl-antik kien jintlibes min-nisa biex jgħattu wiċċhom. Velu tal-crêpe trasparenti. Drapp imdawwar mal-lobbja tal-bekkamorti, jew mad-driegħ ta’ min ikun f’vistu. Din tintlibes għal tul ta’ żmien kif obbligat skont ir-regola, bħala sinjal ta’ luttu u rispett lejn il-mejjet.

MUSULEW     Monument funebru, jew qabar kbir mibni f’ġieħ xi persuna importanti. Il-kelma oriġinat minn, Mausoleum, li kien qabar f’Halikarnassos, fit-Turkija, li nbena għar-Re Mausolus tal-Persja (377 Q.K.– 353 Q.K). Il-Kavallieri u l-Ingliżi bnew diversi musulej f’Malta. Bosta mill-musulej tal-Ordni jinsabu fil-kappelli u fil-kripta tal-Konkatidral ta’ San Ġwann, u kienu mibnija ad unur ta’ diversi Gran Mastri. L-Ingliżi bnew il-musulej tagħhom l-aktar fuq is-swar tal-Belt, Valletta. Hekk insibu il-Musulew ta’ Alexander Ball fil-Barrakka ta’ Isfel, li nbena fl-istil ta’ Tempju Grieg, u l-Musulew tal-Gvernatur Hastings, fil-ġnien li jġib ismu.     

MUTALGĦA     1. Xorok imfilsati fil-ħajt biex iservu ta’ turġien li wieħed jista’ jitla’ fuqhom biex jilħaq il-bejt ta’ xi għorfa. Sos: Ġużi Gatt (2005) u informazzjoni orfali minn Ġanni Buhagiar. 2. Rampa. Sors: J.A.  

MUXI   Aġġ. li jingħata fil-maskil għal kull tip ta’ art moxa. Art li ma tinħadimx għal skopijiet ta’ tkabbir tal-ħxejjex tal-borma. Art mitluqa u li bilkemm hi tajba biex jirgħu l-bhejjem, għax ta’ ftit ħamrija u x’aktarx hi blatija, bħalma naraw fix-xagħri. ĦAL MUXI   Art u żona partikulari li tinsab fil-qasam ta’ Ħaż-Żebbuġ.

MUXMAT    V. B. (1900)  jispjega din il-kelma hekk: (suprissat tat-tonn) – a kind of sausage made of chopped tunny fish. Sqal. musciamatu. E.S.I.

MUXRABIJA     Ara: MAXRABIJA.

MUŻULIN    Tip ta’ drapp ħafif magħmul mill-qoton li jintuża l-aktar biex isiru lbiesi ħfief u mhux għaljin; sarvetti ħfief tat-trabi.

MUZAZZ / MUZALZ / MUZZAJZ    Marda li teffettwa l-aktar il-fwied tal-fniek. Is-sintomi li jindikaw li din il-marda qed teffettwa l-annimal jidhru meta dan jibda jaqagħlu l-pil minn ħdejn id-dwiefer ta’ saqajh. Sors:  E.S.I.

MUZZETTA  /  MOZZETTA    Mantelletta li tintlibes mill-isqfijiet u dinjitarji ekkleżjastiċi bħal kappillani, kanonċi, arċiprieti u oħrajn. Dan it-tip ta’ mantell jintlibes ukoll mill-membri ta’ xi fratellanzi li jingħataw il-permess li jilbsu l-muzzetta bħala privileġġ, mill-Isqof. Il-muzzetti tal-fratellanzi għandhom il-kulur skont il-fratellanza tagħhom.

MXUM/A   Stat jew persuna fi stat miżeru u ta’ dieqa. Ħajja b’nuqqas ta’ ħtiġijiet essenzjali. Mikiel Anton Vassalli juża dan l-aġġ. fit-traduzzjoni ta’ Storja tas-Sultan Ċiru: ‘[…] intom imdorrijin minn żgħoritkom f’ħajja iebsa u mxuma […]’ Sors: Ward ta’ Qari Malti (1945), p. 96. Qawl: Ħajja dejjem imxuma aħjar il-mewt minnha. Qawl: Din id-dinja għall-imxuma. Sors: Il-Qawl Iqul, p. 30.

MŻAKKAR   Part. pass. ta’ ‘żakkar’. Appel. għal xi oġġett li jkun ħiereġ ’il barra, bħal meta jiżżaqqaq, eż. ‘ħajt imżakkar’ – ħajt tas-sejjieħ li jkun qiegħed iċedi minn taħt u jibda jiżżaqqaq. M.A.V. (1828) jagħti dan il-qawl: Ħajt imżakkar għaddi ’l bgħid minnu. Ara: Ward ta’ Qari Malti (1936), p. 63.

MŻUŻI   1. Aġġettiv li jirreferi għal xi ħaġa li ddardar u disgustanti. Togħma ħażina immens, togħma miżża. 2. Bniedem li  jitqażżeż kollox. Aġġ. li ġej minn miżż. Qawl: L-imżużi ma fihx ħajr – lo schifoso non approfitta (M.A.V. 1828). Skont Vassalli, dan il-qawl għandu żewġ tifsiriet: l-annimal (u l-bniedem) li b’xi mod jew ieħor huwa disgustanti ma jafx li qiegħed idejjaq lil ħaddieħor bil-preżenza tiegħu, forsi mħabba rieħtu. Ifisser ukoll li l-bniedem li jidisgusta ruħu b’kollox mhux kumpanija tajba. Ara: MIŻŻ.

*           *           *

A *   B *   Ċ *   C *   D *   E *   F *

Ġ *   G *   GĦ *   H *   Ħ *   I *    J *    K *

L *   M *    N *    O *    P *    Q *    R *    S * 

T *    U *    V *   W *    X *    Ż *    Z 

Din l-enċiklopedija ta’ tagħrif storiku u kulturali fuq il-ħajja Maltija hi bbażata fuq dak li nkiteb f’dawn it-tliet kotba.  

           Bejn Kliem u Storja 

           Ara X’Int Tgħid

           Biex il-Kliem Ikun Sew

Prezz: Ewro 14.95                               Prezz Ewro 14.95                                Prezz Ewro 14.95

Paġni 256                                               Paġni 256                                              Paġni 256

Pubblikazzjonijiet tal-istess awtur  –  ikklikkja hawn:  https://kliemustorja.com/informazzjoni-dwar-pubblikazzjonijiet-ohra-tal-istess-awtur/

Sorsi bibliografiċi l-aktar imfittxija mill-awtur

* E.S.I.   Il-Miklem Malti, Volumi 1-10, ta' Erin Seraccino Inglott,  
(1989).
* F.V.     Maltese Grammar for the Use of the English, ta’ Francis Vella.
(1831).
* F. Vella Dizionario Portatile – Maltese, Italiano, Inglese ta' F.Vella, 
(1843).  
* G.B.F.   Dizionario Maltese, Italiano, Inglese, ta’ Giovann Battista 
Falzon,(1845).
* J.A.    Maltese-English Dictionary, Vol. I & II, ta' Joseph Aquilina,
(1987 & 1990)
* M.A.V.  Lexicon ta’ Ktyb Yl Klym Malti Mfysser byl-Latin u Byt-Taljan 
eċċ., MDCCXCVI, ta' Mikiel Anton Vassalli, (1796)
* (D)     DAMMA Tal Kliem Kartaginis mscerred fel Fom tal Maltin u Ghaucin,
 ta' Gianfrangesku Agius Sultana, (circa 1757 – 1769).
* V.B.    Dizzjunarju Malti-Ingliż, ta' V. Busuttil, (1900).