MANWEL DIMECH

MANWEL DIMECH

u Malta ta’ żmienu

Manwel Dimech twieled fl-1860, f’kerrejja fi Triq San Ġwann il-Belt Valletta, ftit ’il fuq mill-knisja ta’ Ġieżu. Missieru kien skultur. Sitt snin wara, l-familja tiegħu marret tgħix Santa Venera (dak iż-żmien parti minn Ħal Qormi) u aktar tard il-familja marret toqgħod l-Imsida.

Dimech qatta’ tfulitu jiġġerra fit-toroq u sfortunatament kien spiċċa jagħmilha ma’ kumpanija ħażina. Ta’ tlettax-il sena kien arrestat u mitfugħ jumejn fiċ-ċipp. Ma’ kinetx l-ewwel u l-aħħar darba. B’kollox f’għomru ħareġ u daħal il-ħabs għaxar darbiet, l-aktar fuq serq. Meta mbagħad, fl-1878 kien involut fi qtil ta’ raġel waqt ġlieda, Dimech intbagħat il-ħabs, flok inqtgħatlu għal mewt għax kien għadu minorenni. Spiċċa qatta’ tnax-il sena f’Kordin. Ftit wara li ħareġ mill-ħabs, fl-1890, reġa’ ġie arrestat u ntbagħat il-ħabs fuq akkużi ta’ falsifikazzjoni ta’ flus. B’kollox, f’ħajtu, Dimech qatta’ mal-għoxrin sena ħabs u dawn ma jinkludux is-sitt snin miżmum f’ħabs ta’ konċentrament li għamel fl-Eġittu (Mark Montebello, 2020). Meta tikkonsidra, Dimech qatta’ terz minn ħajtu maqful!

Fil-ħabs, Dimech sab lil min jedukah fil-lingwi u kien sar kapaċi jaqra u jikteb sew bil-Malti, it-Taljan il-Franċiż u l-Ġermaniż. Tnejn mill-għalliema tiegħu kienu qassisin, l-ewwel Dun Pietru Pawl Borg u wara Dun Doru Bonnici (H. Ganado, 1979). Imbagħad jissemma wkoll, ir-Reverendu George Wisely, il-kappillan tal-Knisja f’Malta tal-Presbiterjani (il-knisja tagħhom qiegħda fi Triq Nofsinhar il-Belt Valletta (J. Moffet & Cassar Conti, 2023). X’aktarx kien dan li webbel lil Dimech jaqleb għal reliġjon Metodista. Dimech mhux biss tgħallem jaqra b’diversi lingwi iżda sar ukoll qarrej u student ta’ bosta suġġetti li jirrigwardaw il-ħajja soċjali. Fil-ħabs qara kotba ta’ bosta awturi, fosthom, id-Divina Commedia, Orlando Furioso, Voltaire u Rousseau (H. Ganado, 1979). Awturi oħra li influwenzawh kienu, Jeremy Bentham, u John Stuart Mill (T. Diacono / J. Mallia, 2013). Dawn ġiegħluh ikun aktar konxju dwar in-nuqqasijiet tal-ġustizzja soċjali; minħabba f’hekk ħass li għandu jaqbeż għall-popolin li kienu qed isofri minħabba f’hekk. (H. Ganado 1979, u N. D. Denny, 2023).

Meta fl-1897, Dimech ħareġ mill-ħabs, kellu 36 sena. Biex jaqla’ x’jiekol beda jgħallem l-ilsna li kien tgħallem fil-ħabs. Biss, f’moħħu kellu intenzjoni u ħeġġa kbira oħra. Ried jaqsam il-fehmiet u l-kritika tiegħu dwar dak kollu li kellu x’jaqsam mal-mod ta’ governanza ta’ Malta, dak iż-żmien, kolonja mmexxija minn Londra. Kien ukoll jitkaża bis-soċjetà Maltija tal-klassi għolja u medja li kienet qed tinjora l-ħtiġijiet tal-poplu. F’Jannar tal-1898 beda jippubblika gazzetta kull nhar ta’ Sibt li semmieha, il-Bandiera tal-Maltin. 

Fl-1905 u aktar tard hu siefer bosta drabi lejn Ġenova, Milan u Turin u hemm beda jgħallem l-Ingliż u l-Franċiż (J. Moffet / Cassar Conti, 2023). Kemm dam hemm seta’ jinnota kif l-awtorità tal-istat kienet timxi b’mod differenti minn dik ta’ Malta. Ma kienx hemm indħil la mill-barranin u lanqas mill-Knisja Kattolika kif kien qiegħed jiġri f’Malta. Kien ukoll affaxxinat bil-unions tal-ħaddiema li kienu jipproteġu lilhom infushom mill-isfruttar ta’ min iħaddimhom.  

 L-inġustizzji li jitkellem dwarhom Dimech

Fil-kitba u l-meetings tiegħu, Dimech kien jisħaq li l-poplu kellu bżonn jiftaħ għajnejh u jqum mill-komplaċità li kien jgħix fiha. Wieħed seta’ jara qasma kbira bejn dawk li jpappuha tajjeb u dawk li kienu jgħixu f’faqar miżeru. Din is-sitwazzjoni kienet iddejqu wisq lil Dimech. Hu kien jemmen li biex din is-sitwazzjoni tkun megħluba, il-popolin ried ikun mgħallem biex joħroġ mill-injoranza grassa li kien fiha u jiżviluppa spirtu reazzjonaru b’kull mezz possibbli. Dimech f’waħda mill-kitbiet tiegħu jħeġġeġ lill-Maltin biex ma jibqgħux ġwejdin u moħħhom biss fil-festi u l-baned u tpaċpiċ fil-vojt fil-każini:  

‘Nies irridu aħna f’Malta, u mhux pupi, mhux figolli, mhux pasturi tat-tafal, mhux ħrief li bihom jagħmel kulħadd dak kollu li jrid …’ (M. A. Sant, 1989).

Dimech kien jisħaq li Malta għandha tkun stat indipendenti u lajk, b’rajha f’idejha. Il-Knisja (l-Isqof u l-kleru lokali) li kienet tant influwenti fuq il-’fidili’ Insara donnha qatt ma riedet tiddefendi l-popolin kontra l-abbużi tal-istat u tal-klassi l-għolja u dik medja. Dimech kien jemmen li dawn kienu f’konfoffa waħda. Dawk li kienu stabene qatt ma kienu favur li tidħol it-taxxa diretta u t-taxxa fuq il-proprjetà. Dawk sinjuri u l-Knisja kienu jippreferu li l-gvern jiġbor it-taxxi mill-importazzjoni ta’ oġġetti, ħafna minnhom essenzjali, b’konsegwenza li prezzhom kien jogħla u għaldaqstant kienu jħallsu għalihom dawk li ma kinux jifilħu. L-intimità tal-Knisja ta’ Malta mal-Gvernatur Ingliż kienet tidher saħansitra fil-protokol statali, għaliex fil-protokol l-Isqof kien stmat aktar mill-istess Logutenent Ingliż li kien l-akbar awtorità fuq il-militar f’Malta. Wieħed kien iżigħel bl-ieħor. Eżempju ta’ dan narawh fl-1900, meta l-Isqof Pace ikkundanna l-kitba ta’ Dimech meta dan ikkrikita xi kardinal Ingliż li kien faħħar il-beliġerenza imperjalista tal-Ingliżi fil-Gwerra tal-Boeri.

Il-qagħda tal-Maltin fi żmien Dimech

Fi żmien Dimech, il-popolazzjoni ta’ Malta kienet tlaħħaq mal-200,000 ruħ u ħafna rġiel li riedu jitimgħu lil familthom kienu bla xogħol. Il-membri tal-familji kienu numerużi u d-dħul kien biss dak li ġej mix-xogħol tal-missier, skont il-mument. Dak iż-żmien ma kienet teżisti l-ebda assistenza soċjali biex tgħin finanzjarjament dawk fil-bżonn. Ħafna minn dawk li kienu jabitaw il-Belt, il-Furjana u t-Tlett Ibliet kienu jgħixu f’kerrejja, b’familji numerużi. In-nuqqas ta’ kumditajiet sanitarji f’dawn l-abitazzjonijiet kienu jwasslu għal ħafna mard. L-aktar li kienu fi stat ta’ saħħa prekarja kienu dawk li jgħixu fil-Mandraġġ tal-Belt. Il-poplu ma kellux biex jitma’ lilu nnifsu sew. Il-mediċina kienet antikwata u ħafna kienu għadhom jemmnu fir-rimedji tan-nanna aktar milli dak li jgħidulhom it-tobba. L-imwiet tat-trabi u tfal ta’ anqas minn sentejn kien l-aktar għoli fl-Ewropa – 30 fil-mija tat-trabi kienu jmutu qabel ma jagħlqu s-sentejn (H. Frendo, 1972). L-iskejjel kienu ftit u t-tagħlim kien ta’ kwalità baxxa għax min kien jgħallem ma kienx istruwit sew fis-suġġett tiegħu. L-edukazzjoni bażika kienet tasal sal-livell tan-’nuna’ jew ftit aktar. Min ried jitgħallem sew ried bilfors iħallas għal tuwizzjoni privata biex it-tifel iwassal sal-livell terzjaru. Dawk li kellhom in-negozju kienu jġiegħlu lit-tfal tagħhom ifallu l-iskola ħalli dawn imorru jgħinuhom fuq il-lant tax-xogħol.

L-industrija f’Malta, taqta’ dik tal-qoton u l-fabriki tas-sigarri, li kienu dejjem qed imajnaw fil-bejgħ tagħhom, kienet kważi ineżistenti. Tista’ tgħid, kull prodott essenzjali kien impurtat għax ftit li xejn kien hawn oġġetti mmanifatturati f’Malta. Għalhekk, il-prezzijiet tal-prodotti kienu għoljin u l-pagi baxxi. L-ekonomija kienet kważi kollha ddur mall-preżenza tal-militar u l-flotta Ingliża fil-portijiet Maltin. Ftit wisq kienu dawk li kellhom il-ħeġġa u l-għerf li jkabbru l-attività ekonomika tagħhom biex minnha joħolqu xogħol u impieg bi kwantità. Ir-revoluzzjoni industrijali, li f’pajjiżi oħra kienet ilha li fjorixxit daqs mitt-sena qabel, f’Malta lanqas biss kienet tinxtamm.

Fuq l-iskala l-aktar baxxa ta’ gwadann kien hawn eluf li jaħdmu ta’ sefturi mal-familja, kemm dawk Maltin tal-klassi għolja kif ukoll dawk l-individwi, uffiċjali jew amministraturi Ingliżi u familthom li kienu residenti f’Malta. Minn dawn is-sefturi kien hawn daqs 5,528 (H. Frendo, (1972). Min ma kienx isib fejn jaħdem kien jittanta jemigra lejn il-pajjiżi tal-Afrika ta’ Fuq, jew inkella, lejn il-Greċja jew it-Turkija (H. Frendo, 1972).

Dawk ta’ bla xogħol kienu joħorġu jittallbu. Fost dawn kien hawn it-tallaba professjonali, tfal li kienu jintbagħtu mill-ġenituri tagħhom biex jittallbu kemm fit-toroq kif ukoll iħabbtu bieb bieb, biex jingħataw il-karità. Mhux l-ewwel darba li l-gvern ħareġ liġijiet u struzzjonijiet biex it-tallaba ma jibqgħux jitlajjaw fit-toroq, l-aktar dawk tal-Belt, biex ma jdejqux lin-nies, l-aktarx dawk barranin (D. Micallef, 1998). The Daily Malta Chronicle tal-25 ta’ Marzu 1913, irrapurtat li meta dakinhar daħal vapur bil-passiġġieri, li dak iż-żmien kienet xi ħaġa rari, l-awtoritajiet kienu ġabru lit-tallaba tat-toroq biex dawn ma jiffittaw lit-turisti.  

Din is-sitwazzjoni ta’ faqar, sfruttament u injoranza huma spjegati sew daqs il-kristall minn Juan Mamo, wieħed mis-segwaċi ta’ Dimech. Dan, lejn l-aħħar tas-snin għoxrin beda jippubblika faxxikli li fihom kien jirrakkonta b’mod satiriku il-kwalità tal-ħajja tal-popolin injorant u fqir u li xi wħud minnhom ittantaw jintegraw ruħhom mingħajr suċċess fil-ħajja tax-xogħol meta emigraw lejn l-Amerka. Ara: Ulied in-Nanna Venut fl-Amerika’, (Juan Mamo, 1993).  

Dimech isir aktar voċiferu 

Bil-kitba tiegħu Dimech ġabar ħafna segwaċi li fehmu l-missjoni tiegħu. Biss, kemm il-Gvern kif ukoll il-Knisja tmeżimżu sew u fetħu għajnejhom lejn it-ton sovversiv għall-aħħar li bih Dimech kien qed iħeġġeġ il-poplu Malti biex jeħles mill-ħakkiema barranin u ma jibqax jibla’ kull ma jgħidulu. Ħafna mis-segwaċi tiegħu kienu ħaddiema tat-tarzna u dan beżża’ lill-awtoritajiet Ingliżi. Fl-1911, Dimech għaqqad assoċjazzjoni li sejħilha, Ix-Xirka tal-Imdawlin. L-iskop ta’ din l-għaqda kien li l-membri jaċċettaw il-filosofija tiegħu u jgħallmu lil ta’ madwarhom dwar dak kollu li seta’ jilliberahom mill-miżerja li kienu jgħixu fiha. It-titlu ta’ din l-assoċjazzjoni kien allarma s-sentimenti tal-Knisja għaliex dan it-titlu kien assoċjat mal-’Imdawlin’ ta’ żmien r-rivoluzzjoni Franċiża, ħassieba anarkiċi kif ukoll antiklerikali. Għalhekk, l-Isqof Pietru Pace ħareġ ittra pastorali li fiha kkundanna lix-Xirka, u lill-ġurnal Il Bandiera tal-Malti. Aktar minn hekk, Dimech spiċċa skomunikat. Pace kien iħobb juża l-iskomunika bħala sawt. Kien ġa għamel hekk lil Malta, il-ġurnal ta’ Fortunato Mizzi fl-1890 u fl-1893, u kien hedded li jagħmel l-istess lil min kien biħsiebu jivvota lil ċertu Adami. Meta fl-1912, Dimech ittanta jagħmel meeting f’Ħal Qormi, daru għalih xi nies tal-post u anki ssuttawh bil-ġebel. Jingħad li dawn kienu mxewxa mill-kappillan tal-parroċċa ta’ San Ġorġ (H. Frendo, 1979). Dimech kellu jirtira dak li kien qiegħed jgħid dwar il-Knisja u l-iskomunika tneħħitlu mill-isqof f’Diċembru tal-istess sena.

Fil-bidu tal-Ewwel Gwerra Dinjija Dimech ġie akkużat li kien spija tal-Ġermaniżi. Akkuża falza! Fit-22 ta’ Novembru, 1914, Il-Gvernatur Rundle iddeċida li jeżilja lil Dimech u bagħtu bħala priġunier politiku jqatta’ ż-żmien lil hinn minn Malta. Ħaġa li l-Ingliżi rrepetu fit-Tieni Gwerra Dinjija lil madwar 40 ruħ li kellhom simpatija lejn il-kultura Taljana. Għall-ewwel, Dimech intbagħat Sirakuża. Biss, il-Gvern Taljan ma riedx li jkollu x’jaqsam ma din l-affari u għalhekk l-Ingliżi kellhom isibulu pajjiż ieħor. Dimech ipprefera li jintbagħat l-Eġittu. Hemm kien miżmum bħala priġunier politiku u qatta’ l-bqija ta’ ħajtu f’kamp ta’ konċentrament, prattikament sakemm miet. Minkejja li kienet spiċċat il-gwerra kien hemm ħafna tnikkir biex il-Gvernatur Plumer jiddeċidi jekk kellux iħalli lil Dimech jirritorna lura Malta. Biss jidher li kien hemm min ma jridx li Dimech jiġi lura għax kien hemm il-biża’ li  dan kien kapaċi jerġa’ jibda jxewwex kontra l-Ingliżi kif ukoll kontra l-Knisja. Jidher li wara din id-deċiżjoni kien hemm ukoll l-Isqof Pace. Ara x’jgħid Henry Frendo fil-ktieb tiegħu, Politics in a Fortress Colony: ‘Dimech is regarded as an enemy of the Roman Catholic Church … his re-admittance into Malta would for that reason be undesirable’. Ħaġa tal-iskantament, Dimech miet lejliet meta kien ser jitħalla jiġi Malta. Hu miet fis-17 ta’ April tal-1921. Ġimgħatejn wara li miet, parti mill-ambizzjoni tiegħu li Malta ssir indipendenti, seħħet meta l-Kostituzzjoni Amery, li kienet ser tħalli lil politiċi Maltin ikollhom l-ewwel self-government kienet ipproklamata. (M. Montebello, 2020).

Martin Morana ©

26 ta’ Jannar 2025

http://www.kliemustorja.com

Bibliografia

BLOG Manwel Dimech – Architect of Maltese thought  on world philosophy day ….

THINK https://thinkmagazine.mt/a-revolution-of-enlightenment-the-redemptive-rise-of-manwel-dimech/

Watch: ‘Turns Out Manwel Dimech Was Not Actually A Socialist’ – Jon Mallia

Denny N.D., ‘British Temperance Reformers and the Island of Malta 1815, 1914’. Source? https://www.um.edu.mt/library/oar/bitstream/123456789/40450/1/9-4-3-1987.pdf

‘Il-filosofija ta’ Manwel Dimech’ https://web.archive.org/web/20140928011428/http://filosofija-dimech.webs.com/dahla.htm