L

A *    B *    Ċ *    C *    D *   E *    F *

Ġ *    G *    GĦ *    H *    Ħ *    I *    J *    K *

L *    M *     N *     O *     P *    Q *    R *     S *

T *     U *     V *    W *     X *     Ż *    Z *

LABARDA (ara: ALABARDA) * LABATIJA (ara: ABATIJA) * LABINI * LABRA TAS-SARWAN (Ara: SARWAN) * LABRÉ * LABTU * LAĊERTU * LAĊIS * LAFERLA CROSS / IS-SALIB TAL-GĦOLJA * LAĦAM Il-FARD / FART * LAĦAM IL-KELB * LAĦAM MIBJUGĦ * LAĦLIĦA  * LAĦLIĦA TAL-BHIMA * LAJK * LAKUMJA / LEKUMJA * LAMA * LAMALGU * LAMANK / SULAMANK * LAMBRETTA * LAMPARA * LAMPIK / LAMBIK * LAMPUKA * LAMTU * LANĊA TAL-PASS * LANĊA TA’ MATTEI * LANDIER * LANJA * LANKЀ * LANT * LANTERNA * LANŻITA * LAPAZZAR * LAPSI * LAQLAQ * LAQMIJIET U LOKALITAJIET * LAQQATIJA * LAQXA * LARDU * LARINĠA KONFETTATA *LATNIJA / LATMIJA * LATTIĊINI * LATTJAR * LAUDAMUS * LAVABO * LAVAMAN * LAVANJA * LAVUR * LAWDA * LAWDEMJU / AWDEMJU * LAWŻAR / LAWŻIR * LAXXTU * LAZZ * LAZZARETT / LAZZARETTO * LBIEBA * LEBBRA * LEBLIEBA / LUBLIEBA * LEFFA * LEĠĠ * LEĠĠENDI * LEGATUR * LEHĠA * LEĦJA * LEMBIJA (ara: LENBI / LEMBI) * LENBI / LEMBI * LENDUŻA * LENZA / LENZA QUBBAJT / LENZA RABA’ * LEPANTO * LEPICIER, COCKTAIL * LES GAVROCHES * LETTINA * LEVANTIN * LEWLIEMI / LEWWIEMI * LEWLU * LEXICON MELITENSIS-LATINO-ITALUM * LEXXUNA * LFUFA * LĠIEM * LGĦAB/I *LHUDI * LĦIĦ * LĦIT * LIBIEN * LIBRETT / LIBRETT TAS-SIGARETTI * LIBSA TAL-BTALA * LIĊI * LIDA * LIEBRU * LIESSE, MADONNA TA’ * LIEŻNA *LIFGĦA * LIFT * LIFTIJA * LIĠWA * LIHBIEN * LIKK * LINGETTA * LINGWI TAL-ORDNI * LIPPU * L-ISLA * LISSIJA * LITANIJA * LIVRIJA * LIWI * LIXANDRA, MALTIN TA’ * LIXKA / LISKA / LIXKA TAŻ-ŻNIED * LOBBJA * LOGĦBA TAL-FlIELES * LOFF (ara: SIEGLA TAL-LOFF * LOĠĠ * LOĠĠA * LOGĦOB IL-ĦATEM * LOGĦOB KRUĊ * LOGĦOB TAL-KASTELLI * LOGĦOB TAL-MEZZA * LOGĦOB TAL-PAPA * LOMMA * LONGA * LONZA * LOPPA * LOPPJU / OPPJU * LOQMA * LOTTU * LUNA * LUPPATA * LSIEN Il-BIEB * LSIEN SAN PAWL LSIEN IL-MARA / IN-NISA * LSIERA * LUCERA * LUĊILETTRIKA / LUĊELETTRIKA * LUFA * LUMINA * LUNETTA * LUPA * LUPRAMENT * LUQ * LUSINGAR * LUSTRIN * LUTERU * LUZZU * LWIEN *

LABATIJA  ara: ABATIJA

LABINI   Fra Vincenzo Labini kien l-Isqof ta’ Malta, bejn l-1780 u l-1807. Dan l-isqof Naplitan, leħaq żminijiet fejn Malta kienet maħkuma minn tliet potenzi u amministraturi barranin, jiġ., l-Ordni ta’ San Ġwann, il-Franċiżi u warajhom l-Ingliżi. Bħala l-mexxej spiritwali kif ukoll temporanju tal-Maltin fi żmien hekk imqalleb ma setax jonqos li dan l-isqof kien daqstant prominenti f’Malta u Għawdex kollha. Għaldaqstant, meta Labini miet (30 ta’ April, 1807), l-aħbar malajr ġriet bħal berqa ma’ kullimkien. Dan l-avveniment baqa’ tant imsemmi, illi  sa snin wara, meta xi ħadd kien jagħti xi aħbar importanti u li diġà tkun xterdet sew, kienu malajr jgħidulek b’mod ironiku, ‘Taf li miet Labini?’ Jiġ., li għedtli hu diġà magħruf minn kulħadd. Sors: Kif Ngħiduha, Ġino u Anna Muscat Azzopardi. 

LABRÈ    Idj antika: ‘Maħmuġ daqs San Ġużepp Labrè’. San Ġużepp Labrè (1748-83) kien magħruf bħala l-qaddis patrun kontra l-mard tal-ġdim u l-qamel. San Ġużepp daħal mat-Terza Ordni ta’ San Franġisk. Biss għażel li jqatta’ ħajtu jiġġerra minn post għall-ieħor, l-aktar biex jagħmel pellegrinaġġi lejn santwarji magħrufa fl-Ewropa. Darba f’sena kien jagħmel pellegrinaġġ lejn is-Santwarju ta’ Loreto. L-aħħar snin ta’ ħajtu għexhom fil-Kolossew ta’ Ruma. Skont l-għajdut tal-folklor Malti, fost il-pajjiżi li żar, San Beneditt Ġużepp Labrè kien ġie wkoll Malta. Jingħad li matul din il-miġja l-qaddis kien żar is-Santwarju tal-Kunċizzjoni ta’ Bormla u dak tal-Mellieħa. Jgħidu wkoll li hu kien jitlob fuq it-taraġ ta’ San Ġakbu, fi Triq il-Merkanti, is-Santwarju tal-Grazzja f’Ħaż-Żabbar u l-Kapuċċini. F’Għawdex żar il-Kunċizzjoni tal-Qala, il-Matriċi ta’ Santa Marija (illum il-Katidral), u kien ukoll jitlob fuq iz-zuntier ta’ San Ġorġ, ir-Rabat, Għawdex. Fl-istess belt, hemm kappella fi Triq Fortunato Mizzi, qrib fejn kien hemm ‘il-Kamra tal-Lampa’, li jgħidu li dan il-qaddis kien jorqod fiha. F’dan il-post hemm l-istatwa tiegħu. Dan l-aħħar sirt naf li xi żmien ilu, fir-Raħal Ġdid kien hemm waħda mara li kienet tiġġerra mat-toroq liebsa ħwejjeġ maħmuġin, u li kienu jgħidulha l-Labrina. Sorsi: Kif Ngħiduha, ta’ Ġino u Anna Muscat Azzopardi. L-informazzjoni dwar Għawdex: Anton F. Attard.

LABTU    1. Drapp maqtugħ żgħir u kwadru jew rettangolari, li jiddendel mal-għonq u li fuqu jkun hemm xbieha ta’ xi qaddis, eċċ. L-aktar labtu magħruf hu dak li jintlibes mill-Karmelitani u għaldaqstant għandu fuqu l-immaġini tal-Madonna tal-Karmnu. Il-Kavallieri Gran Kruċ tal-Ordni ta’ San Ġwann, waqt xi ċerimonji solenni kienu jilbsu labtu f’forma ta’ strixxa sewda bil-bizzilla. Dan il-labtu kien ikollu wkoll xi ornamenti oħra, ġen. wiċċ ta’ Kristu jew xi emblemi oħra tal-Ordni. Dan kien jinqafel fuq l-ispalla u d-driegħ ix-xellugija. 2. Il-labtu jista’ jkun ukoll speċi ta’ tunika mingħajr kmiem li tintlibes mill-patrijiet. Dan jintlibes minn fuq ir-ras u jiddendel minn quddiem u minn wara tal-ġisem, qisu fardal twil. Dan il-fardal jissejjaħ ukoll SKAPULAR. Sqal. l’abitu. Tal. l’abito.  Ara: GRAN KRUĊ.   

                     

LAĊERTU / LUĊERTU   Biċċa laħam taċ-ċanga li tinqata’ mill-muskolu tal-koxxa ta’ wara tal-ifrat (barri / baqra). Bħala laħam din mhix l-ifjen parti taċ-ċanga, anzi hi kkunsidrata bħala laħam ta’ kwalità inferjuri għax meta tissajjar din tibqa’ pjuttost xierfa. L-aktar li jissajjar il-luċertu hu fil-brodu biex jagħti togħma tajba. Għalhekk, il-luċertu irrid jitgħalla sew biex jirtab u jdub biex b’hekk jittiekel f’biċċiet żgħar. Dan il-laħam jista’ jissajjar ukoll fil-meraq f’dixx fil-forn b’nar baxx. Tal. lacerto. Ing. salmon cut of silverside jew rump roast. 

LAĊIS   Trab tal-faħam li kien jinġabar kemm mill-art kif ukoll mill-baħar, meta dan kien jaqa’ lill-burdnara waqt li jkun qiegħed jinħatt mill-bastimenti. Kultant din il-kelma kienet tirriferi wkoll għall-fdalijiet tal-ikel, bħall-gaxin eċċ. Fig. ‘bniedem tal-laċis’ – appel. dispreġġjattiv għal xi ħadd li jkun liebes ħwejjeġ imqattgħa jew maħmuġa. Ing. ashes. Ara: FAĦAM MIBLUL.

LAFERLA CROSS      Ara: SALIB TAL-GĦOLJA, IS-   

LAĦAM IL-FARD     (E.S.I.) / FART (J.A.)    Appel. għall-annimali bovini. Laħam taċ-ċanga u laħam ieħor tal-bovini li jittiekel mill-bniedem. Fig. ‘bniedem laħam il-fard’ – jiġ., raġel mibni b’saffejn – bniedem li li ma jimradx kif ġieb u laħaq – bħal meta ngħidu, bniedem b’saħħtu daqs barri. Sorsi: J.A. u E.S.I.

LAĦAM IL-KELB     Appel. għall-annimali ekwini, jiġ., iż-żwiemel, il-bgħula, il-ħmir eċċ. Kull tip ta’ laħam minn dawn l-annimali li jitqatta’ għall-ikel. Dan jissejjaħ hekk għax tradizzjonalment kien laħam li x’aktarx jittiekel aktar mill-klieb milli min-nies. Fig. ngħidu, ‘dak ir-raġel laħam il-kelb.’ – tingħad għal xi ħadd ħażin u malizzjuż. Sorsi: E.S.I. u J. A.

LAĦAM MIBJUGĦ    1. Espr. li tingħad għal xi ħadd li għax imġiegħel u mqabbad, jagħmel xi ħaġa ta’ bilfors; impjegat li jagħmel li jgħidulu mingħajr ma jmeri lil min hu fuqu. Eż. ta’ dan hu meta uffiċjal tal-Gvern jipproċedi kontra persuna għax imġiegħel.  2. Rif. għal nisa ta’ moral baxx li lesti li jagħtu ġisimhom għall-pjaċir ta’ ħaddieħor.

LAĦLIĦA   (Damma)  Scossamento; LAĦLIĦA TAL-BHIMA ‘[…] Trottamento del cavallo o altra bestia da cavalcarsi […]. li bil-Malti tfisser, il-mixja ħafifa taż-żiemel eċċ. Mill-verb laħlaħ, jiġ., fettaħ biex oġġett ikun separat minn ieħor magħfus miegħu. il-qagħda ta’oġġett meta xi ħadd jillaxkah.

LAJK   1. Bniedem b’vokazzjoni reliġjuża, biss mhux membru tal-kleru. 2. Pajjiż jista’ jissejjaħ stat lajk meta ma jkunx imexxi b’liġijiet kostituzzjonali bbażati fuq twemmin reliġjuż. Stat lajk ma jħallix tmexxija jew indħil mill-kapijiet reliġjużi li jiddettaw fl-oqsma ċivili u legali tas-soċjetà.

LAKUMJA / LEKUMJA   Tip ta’ ħelu magħmul mill-għasel, ġulepp magħqud, dqiq, ilma u z-zokkor fin. (Ing. molasse). Dan il-ħelu jista’ jkun ta’ diversi togħmiet.  Idj. ‘Dak żgur li jikolha l-lekumja!’ Tingħad għal xi ħadd li jgħid ħafna. Sqal. liccumia. Tork. lokma, mill-Għ. lukum / loqma li bħal fil-Malti tfisser xi ħaġa żgħira li tittiekel fi ftit ħin kemm taqta’ l-ġuħ. Ing. Turkish Delight.

LAMA    Xafra mdaħħla ġo manku li norm. kienu jużaw il-barbiera biex iqaxxru l-leħja. Ix-xafra ta’ mus tal-leħja. Tal. lama.

LAMALGU    Kelma li kienet tintuża f’risposta ironika jew biċ-ċajt, meta xi ħadd kien isaqsi, ‘X’se ssajjar?’ u r-risposta ironika kienet tkun ‘Ras Lamalgu!’ Skont J.A. ‘lamalgu’ ġejja mill-kunjom Alamango. Jidher li din il-frażi kienet isservi ta’ analoġija billi wieħed iqabbel l-ikla ma’ dan il-kunjom li mid-dehra kien xi ħadd magħruf fi żmienu. Nissuspetta li hemm oriġini storika. Hemm bżonn aktar riċerka.

LAMANK / SULAMANK     Lanqas biss; almenu; mank biss. Tal. almanco.

LAMBRETTA  L-isem marbut mal-brand ta’ muturi li kienu manifatturati mid-ditta Taljana Innocenti ta’ Milan, u li kienu tant popolari, l-aktar fis-snin sittin. Fil-lingwaġġ Malti, l-isem ‘Lambretta’ spiċċa biex jirriferi għal kull tip ta’ mutur ta’ xeħta simili, anki jekk mhux tal-istess isem u l-istess ditta. L-isem kien ispirat mill-isem Lambro, xmara żgħira li tinsab fil-Lombardia fejn kienet topera l-fabbrika Innocenti. Il-produzzjoni tal-muturi Lambretta beda fl-1947 u dam għaddej sal-1972, meta l-fabbrika ta’ Innocenti għalqet u l-produzzjoni tal-Lambretta fl-Italja waqaf għal kollox. 

LAMBREŻUN       Ara:  AMBREŻUN.

LAMPARA    Ċertu tip ta’ sajd li jsir billejl bid-dawl tal-lampa jgħidulu sajd bil-lampara. Id-dawl qawwi mitfugħ mil-lampara jiġbed lejh il-ħut, l-aktar il-kavalli u s-sawrell. Il-ħut jinqabad bix-xibka li tintefa’ fil-wisa’, imsejħa xibka tal-lampara. Ġieli s-sajd bil-lampara jsir minn fuq żewġ dgħajjes biex il-ħut jinqabad b’aktar ħeffa u fi kwantità akbar. Wara li l-ħut jersaq fil-qrib, is-sajjieda jitfu d-dawl biex titkala x-xibka u tiddawwar minn taħt u madwar il-ħut. Bħal dan is-sajd hemm ukoll sajd bil-lampa fejn il-ħut ukoll ikun attratt lejn id-dawl ta’ fuq id-dgħajsa. Biss hawn ma tintefax ix-xibka għax is-sajd isir minn fuq l-idejn bil-qasba. Ara: Fishing in Malta ta’ Stanley Farrugia Randon, pp. 18, 57.   

LAMPIK / LAMBIK     Strument li kellu l-bidu tiegħu fis-seklu tnax, biex fost affarijiet oħra, bil-proċcess tad-distillazzjoni jkunu estratti ż-żjut mill-pjanti fi qtar u likwidu li minnu jsir ingwent u alkoħol. Il-produzzjoni ta’ dan iż-żejt issir billi l-ħxejjex jew fjuri jitgħallew, u b’hekk il-fwar li joħroġ minnhom jgħaddi minn tubu jew tubi u jikkondensa fi qtar li jaqa’ f’reċipjent apposta. Imbagħad, iż-żejt li jinġabar jintuża skont il-kwalitajiet benefiċjali tiegħu. Bis-sistema tal-lampik joħorġu ħafna żjut minn pjanti li jinħadmu fi fwejjaħ, ilma żahar, u tant prodotti mediċinali u affarijiet oħra. Billi l-apparat kien jiswa’ l-flus u kien jintuża biss għal ftit ġimgħat fis-sena, il-produtturi kienu jippreferu jikru dan l-istrument flok jixtruh. Maż-żmien kienu saru bosta restrizzjonijiet dwar l-użu tal-lampik minħabba li setgħu jkun prodotti l-alkoħol jew mediċini mhux awtorizzati. Sqal. lambicu / Tal. lambicco / alambicco. Għ. al ambiq – M. distillar. Ara: MELISSA u ILMA ŻAHAR.  Ara:  ‘Il-Lampik’, fi Snajja u Xogħol il-Maltin, ta’ Paul P. Borg, pp. 399 – 407.

LAMPUKA/I    Is. xj.  Coryphaena hippurus, Corephene dorad. Din il-ħuta tant popolari għall-ikel tinqabad mis-sajjieda Maltin fl-istaġun tagħha bejn Awwissu u Diċembru. Il-lampuka tgħum mill-Atlantiku għal ġol-Mediterran u tinqabad l-aktar fl-ibħra madwar Malta, kif ukoll fit-Tramuntana u l-Punent ta’ dawn il-gżejjer. Il-mod li tinqabad din il-ħuta huwa billi s-sajjieda jħejju l-kannizzati magħmulin minn blokki tal-polisterin (qabel kienu jkunu tas-sufri) li magħhom jitwaħħlu weraq kbar tas-siġar tal-palm. Il-palm beda jintuża biss mis-sena 1972, meta kienu skoprew li dan hu vantaġġjuż mhux biss għax jifrex id-dell u b’hekk jidħol aktar ħut taħt il-kanizzata, iżda wkoll għax mal-weraq tal-palm tikber miegħu lega ta’ ħaxix, u l-lampuki jersaq lejh biex inaqqar minnu. Biex is-sajda tkun tirrendi jintefgħu kwantità minn dawn il-kannizati, kull waħda bil-palm u dawn jinżammu fil-post minn kantun ta’ madwar 70 kilo li jintrabat b’ħabel li jitniżżel fil-qiegħ. Kull kanizzata iżommuha distanti minn oħrajn, biss, kollha jiffurmaw linja sħiħa. Intant il-kanizzata bil-bqija tal-materjal kollu tissejjaħ ĊIMA. Ngħidu, ‘marru fuq iċ-ċima biex jitfgħu x-xbiek’. Din il-ħuta magħrufa sew mal-Amerikani bħala mahi mahi għax jistadu għaliha ħafna fil-Hawaii. Sqal. lampuga / alampuca / alampuja. L-Isqallin jafuha wkoll bħala pesce capone. Bl-Ingliż hi magħrufa bħala, dolphin fish, għaliex il-ħuta tas-sess maskil għandha rasha mtellgħa ‘l fuq bħal tad-delfin.  Ara: Fishing in Malta pp. 46 – 49., u Popular fish in the Mediterranean, it-tnejn ta’ Stanley Farrugia Randon u Robert Micallef, p. 48. (Ara: TAQTIGHA). Ara wkoll ‘Hawn tal-lampuki’ artiklu estensiv tal-istess awtur fuq din il-website: https://kliemustorja.com/2023/10/04/tal-lampuki-hawn/

LAMTU    Sustanza li tinsab l-aktar fil-qamħ, fil-patata u fil-fażola. Din is-sustanza tintuża biex issir ċerta mediċina, ikel, kolla u fwieħa. Il-lamtu kien jinxtara fil-forma ta’ kubi żgħar ta’ ftit ċentimetri. Dawn il-kubi tal-lamtu kienu jintefgħu fl-ilma biex jinħallu u b’hekk il-ħwejjeġ jassorbuh. B’hekk, meta d-drapp jitgħadda jsir riġidu. ILLAMTAT  Fig. ngħidu, ‘kemm hu bniedem illamtat!’ – rif. għal xi ħadd li hu mqit u iebes biex iċedi għall-ideat u r-rieda ta’ ħaddieħor. Ing. starch. Tal. amito.

LANĊA TAL-PASS   Il-Lanċa tal-Pass bdiet topera għall-ewwel darba fl-1882, bejn ix-Xatt ta’ Tas-Sliema (il-Ferries) u l-Belt (imsejjaħ Marsamxett). Fl-1906, is-servizz tal-lanċa beda jopera wkoll fil-Port il-Kbir. Hawn, din il-lanċa kienet titlaq mill-Belt, u taqsam lejn il-Birgu, tieqaf ix-Xatt ta’ San Lawrenz u wara taqsam lejn l-Isla. Minn hawn, tgħabbi passiġġieri oħra ma’ dawk tal-Birgu biex tirritorna lura l-Belt. Dan il-vjaġġ b’kollox kien jieħu madwar għoxrin minuta. Kien hemm ukoll servizz ieħor mill-Belt Valletta lejn Bighi u lura – l-aktar biex jaqdi n-nies tas-servizzi Ingliżi, li kienu jaħdmu jew għandhom bżonn imorru l-Isptar Navali. Fil-bidu tas-snin sittin dawn il-laneċ ma baqgħux joperaw. Is-servizz f’Marsamxett reġa’ beda jopera fis-snin disgħin. Din id-darba, is-servizz kien l-aktar popolari mat-turisti. Mill-2011 ’l hawn bdiet taħdem lanċa oħra, (katamaran), bejn ix-xatt ta’ Bormla għal Belt b’suċċess notevoli. Il-ħin li tieħu biex taqsam din il-lanċa hu ta’ 7 minuti biss. Ara: Connecting the Harbour Towns – F. Gollcher & Sons – 1887 1959, ta’ Michael Cassar, Best Print, (2019).

LANĊA TA’ MATTEI   Hekk kienu magħrufa il-laneċ li fl-antik kienu jaqsmu bejn Tas-Sliema u l-Belt (Marsamxett). Kien ċertu Alessandro Mattei (1848-1919), eks-maġġur fl-armata, li beda jopera dan is-servizz billi ħoloq The National Steam Ferry Boat Co. Ltd. Hu kien xtara l-laneċ mingħand ċertu Giulio Goldseller, sid il-Marsamxett Steam Ferry, fl-1882. L-introduzzjoni tal-laneċ naqqset il-bżonn tal-użu tad-dgħajjes tal-pass konsiderevolment. Sors prinċipali: ‘Xi Tagħrif fuq it-Traffiku f’Malta fl-Art u l-Baħar’ ta’ Duminku Degiorgio, Iż-Żmien, 22 ta’ Settembru 1969. Ħajr: Michael Cassar. Ara: FERRIES.

LANDIER   Wieħed li jsewwi oġġetti tal-landa. Fl-imgħoddi kien hawn diversi landiera li jżuru l-irħula u l-ibliet kull tant żmien, biex jagħmlu xogħol ta’ tiswijiet fuq oġġetti, bħal borom u bramel tal-metall. Il-mara tad-dar kienet tistennieh u meta jasal fit-triq tagħha kienet toħroġ il-bramel jew oġġetti oħra li kien ikollhom xi toqba fihom biex il-landier isewwiehom. Dan fi żmien eta xejn ma kien jintrema, almenu jekk oġġett seta’ jissewwa. Il-landier kien jaħdem l-aktar bis-SALDATUR  u  bl-istann. Dan ix-xogħol kien isir fit-toroq, prattikament wara l-bieb ta’ djar tan-nies, jew fil-kantuniera ta’ xi pjazza tar-raħal.  Sqal. landa.

LANJA     Ħedla li taqa’ fuq il-ġisem, kemm minħabba s-sħana kif ukoll wara xi ikla tqila. Ħedla ta’ wara nofsinhar meta wieħed ikun irid jistrieħ jew jongħos xi ftit.

LANKЀ / NANKIN     1. Tip ta’ drapp fin u ħafif magħmul minn qoton isfar ħamrani. Dan id-drapp kien popolari ħafna u minnu kienu jsiru l-ħwejjeġ, l-aktar il-qliezet tas-sajf. Id-drapp suppost jissejjaħ nankin minħabba li oriġina minn Nanking, belt fiċ-Ċiniża. Fil-verità dan id-drapp tal-qoton kien impurtat ukoll fl-Ewropa mill-Indja. Ing. Nankeen. 2. L-isem ta’ tip ta‘ qoton li kien jitkabbar f’Malta sas-seklu tmintax. D. Miège fil-ktieb tiegħu L’Histoire de Malte (1840) jgħid li dan kellu kuluru ħamrani bħas-sadid. Jgħid li l-isem xjentifiku tiegħu kien, gossypium religiosum. Jgħid ukoll li l-Maltin kienu jafuh aħjar bħala, n-nankin ta‘ Malta. Tal. nanchino. Ara: QOTON.

LANT    Kelma li tintuża b’diversi modi. Ambjent jew post li hu proprjetà ta’ xi ħadd. Il-post fejn isir ix-xogħol.  Idj: i.)  Dan mhux lant, jiġ., mhux hekk għandu jsir ix-xogħol; Idj: ii.) Għamel lant – għamel profitt. Idj: iii.) Ma fiħx lant – jiġ., mhux ta’ min wieħed jafdah. Idj: iv.) Lant ħażin – xogħol li ma jrendix. Sqal. l’antu, il nome che i contadini chiamano il luogo over lavorano.  Sors etim: J.A.

LANTERNA   1. Fanal żgħir li wieħed jista’ jġorr f’idu jdawwal l-ambjent ta’ madwaru kemm ġewwa kif ukoll barra. 2. Fanal mibni fuq struttura tal-ġebel eċċ., mal-kosta li biha l-kaptan tal-bastiment ikun jaf li wasal qrib l-art jew il-port, eċċ. 3. L-istruttura, norm. tal-ġebel, fuq il-koppla ta’ knisja eċċ., magħmula x’aktarx bit-twieqi biex jidħol d-dawl minn barra.  

LANŻITA    1. Xagħra dritta, iebsa u wieqfa li tkun tniggeż, tal-bhejjem l-aktar bħal tal-ħanżir. 2. Leħja li tkun ilha ma titqaxxar għal bosta jiem u li għaldaqstant issir pjuttost wieqfa u tniggeż. 3. Ix-xagħar tal-ixkupa. 4. Fig. Mibegħda jew għira. Ngħidu, ‘għandu kull lanżita għalih!’ meta xi ħadd juri jew jaħbi l-mibegħda tiegħu għal ħaddieħor. Sqal. la ‘nzita. Lat. lanositas: xagħar jew suf. Sors etim: J.A. u E.S.I.   

LAPAZZAR     1. Xogħol u tiswija ta’ kwalità inferjuri, bħal meta ssir xi tiswija bl-addoċċ u ta’ malajr. 2. Tiswija fuq arbli tal-bastimenti, l-antinjoli (arbli tal-festa) jew arbli tal-bnadar meta dawn jixxaqqu. v. ILLAPAZZA   v. rifed ix-xquq b’feles. Irranġa kif seta’. Sqal. / Tal. lapazza – pezzo di legno che si adatta con chiodi per rinforzare la porta, finestre ecc., quando sono indebolite. Sors etim: Il Nuovo Dizzionario Siciliano – Italiano. Ara: ĦOROX BORROX.

LAPSI   It-Tlugħ is-Sema ta’ Ġesù Kristu. Festa li hi ċċelebrata mill-Insara erbgħin jum wara l-Għid. Bosta kienu dawk li f’dan il-jum kienu jagħmlu pellegrinaġġ sa xi knisja partikulari. Hekk insibu, li l-abitanti ta’ Birkirkara kienu jerħulha lejn il-knisja Ta’ San Ġiljan li hi ddedikata lit-Tlugħ is-Sema’ Ta’ Ġesù Kristu. Wara l-quddiesa, il-pellegrini kienu jagħmlu ikla ħdejn il-baħar, fil-Bajja ta’ Spinola, li sa dak iż-żmien kien għad hemm fiha xatt ramli. Fl-antik kien hawn użanza fost it-tfal li jilgħabu bil-bandla. Xi ħadd kien jirranġalhom waħda minn xi tavlun bħal ma naraw tal-bajjada jew tal-bennejja. Dan jorbtuh ma’ travu b’ħabel biex it-tfal jitbandlu fuqu. Forsi mhux diffiċli li tara l-konnessjoni bejn din il-logħba u l-festa ta’ Lapsi, għaliex it-titligħ tal-bandla ‘l fuq għandha mnejn, fl-imħuħ tan-nies devoti tirrappreżenta t-tlugħ fis-sema ta’ Ġesu Kristu.  Hemm bżonn aktar riċerka fuq din. Oriġ. etim. Gr. Anale(m)psis – M. It-tlugħ ’il fuq u r-riċeviment ta’ Kristu fis-sema. Sors etim.: www.newadvent.org.  

LAQLAQ    Għasfur li hu llum hu magħruf aktar bħala ċikonja jew segonja / sigonja. L-isem laqlaq aktarx hu onomatopejku peress li dan hu l-ħoss li jagħmlu meta par ċikonji jiltaqgħu fuq il-bejta, għax għandhom ħabta jitfgħu rashom lura u joqogħdu jċaqċqu munqarhom, u l-ħoss li jagħmlu huwa proprju “laq-laq-laq-laq”. Sors: Desirée Falzon (facebook). Ing. stork.

LAQMIJIET TAL-LOKALITAJIET   Bosta huma dawk l-ibliet u l-irħula f’Malta, u l-abitanti tagħhom li għandhom xi laqam. Kull laqam għandu l-istorja jew il-ħlieqa tiegħu u r-raġuni għaliex jingħad. Tifsir fid-dettall ta’ dawn il-laqmijiet insibuhom fil-pubblikazzjoni, Qwiel, Idjomi, Laqmijiet Maltin u Trufijiet Oħra, ta’ Albert W. Agius, pp. 5-12.

Il-Birgu, Ġirbin, jew Tat-Toqba
Birkirkara (Karkariżi), Ta’ Sormhom Ċatt, jew Karettuni
Bormla (Bormliżi), Ta’ Baħarhom, jew Ta’ Baħar iċ-Ċwieċ
Furjana (Furjaniżi) Tal-Qagħqa
Ħal Tarxien (Tarxiniżi) Tar-Reduż
Ħamrun (Ħamruniżi) Tas-Sikkina, jew Ta’ Werwer
Ħaż-Żabbar (Żabbarin) Tat-Tut
L-Isla (Sengleani) Ta’ Ċaċu
Marsa (Marsin) Tal-Faħam
Msida  (Misidjani) Tal-Ħama
Żejtun (Żwieten) Ta’ Saqajhom Ċatti
Tas-Sliema (Slimiżi) Tal-Pepé jew Tax-Xelin
Ħal-Luqa  (Luqin) Tal-Mazzit
Raħal Ġdid / Paola  Il-Midjunin

LAQQATIJA     X’aktarx din hi l-istess logħba simili għall-ĊIKNATUR.  (Damma) A. de S. jgħid hekk: ‘[…] Giuoco che si fa coll’avvellone o siano nocilli, facendoli scivolare da un luogo alquanto eminente per ordinario da un tavolato sul piano. L’Ultima caduta che tocca e spinge un altra del detto piano vince tutte quelle che si ritrovano nel piano […]’. 

LAQXA    1. Term. tal-kostruzzjoni. Biċċa ġebla maqtugħa jew imkissra u meħuda minn ġebla akbar, li tintuża bħala feles bejn ċnagen li jitqiegħdu ħdejn xulxin. Idj: ‘Kull laqxa tirfed l-imramma’ – jiġ. li kull għajnuna, żgħira kemm hi żgħira tiswa. Il-laqx jintuża wkoll ħafna fiċ-ċaċċis tal-bibien biex jimla l-vojt bejn il-kanal fil-ħajt u x-xambrella. 2. Biċċa skalda li ttir waqt li jkun qed jinqata’ l-injam.

LARDU    Fid-Damma, A. de S. jsejjaħlu ARDU, u jiddiskrivieh bħala, smin tal-ħanżir immellaħ. Skont F. Vella (1831) dan jgħid li hu bejken. Skont J.A. dan jagħtih bħala LARDU jew ARDU li hu x-xaħam, jew il-qtar tax-xaħam mil-laħam taċ-ċanga. Skont E.S.I. ARDU u LARDINA hi t-taħlita tax-xaħam u laħam.  Tal. lardo, xaħam.

LARINĠA KONFETTATA      (Damma)   Aranciata. L. Malum assyrium conditum.

LASKRI, WIĊĊ l-      Ara: WIĊĊ LASKRI u GĦASKARI.

LATNIJA / LATMIJA    Barriera jew bir. Dawn iż-żewġ tifsiriet jiltaqgħu minħabba illi l-ġebel ġieli jinqata’ mill-blat li wara jservi ta’ bir. Diversi nħawi f’Malta jġibu dan l-isem, eż., Tal-Latmija, post li jinsab fin-naħa taċ-Ċirkewwa. Ħafna drabi f’dawn l-inħawi ssib li jeżistu – jew kienu jeżistu – xi barrieri tal-ġebel. F’Sirakuża hemm il-famuża Latomia del Paradiso, barriera li skont il-leġġenda, eluf ta’ skjavi kienu jaħdmu fiha, fi żmien li Sqallija kienet ikkolonizzata mill-Griegi.

LATTIĊINI     Kull tip ta’ ikel li jkun prodott mill-ħalib. Fl-antik, ikel bħal dan ma setax ikun ikkunsmat fil-jiem tas-sawm, jiġ., l-Erbgħa, l-Ġimgħa u s-Sibt. Apparti minn hekk kien ipprojbit ukoll fll-ġranet kollha tar-Randan. Espr. li kienet tingħad ta’ spiss fil-jiem normali: ‘Illum lattiċini’ – jiġ., illum jiswa li wieħed jikkonsma ikel li hu magħmul mill-ħalib. Ara: SAWM U ASTINENZA.

LATTJAR    Term. tal-kostruzzjoni. Xogħol ta’ tqegħid ta’ ġebel pjuttost żgħir, frammentat u ċatt imqiegħed ħdejn xulxin. 

LAUDAMUS    Kant partikulari li jitkanta waqt ċerti riti liturġiċi. L-istess bħat-TE  DEUM, għaliex dawn flimkien jiffurmaw il-kliem tal-bidu tal-kant Te deum laudamus li jfissru: ‘Lilek o Alla nfaħħruk’. Idj: ‘Tah daqqa tal-laudamus’ – daqqa b’saħħitha. Ara: LAWDA; qabb. mal-frażi, ‘Tah daqqa tal-BEATI PAWLI’.  

LAVABO   Mejjilla li tinsab ġen. wara l-altar maġġur jew fis-sagristija, li fiha s-saċerdot jaħsel idejh qabel, waqt, jew wara l-quddiesa. Fl-antik il-lavabo kien ikun ippożizzjonat ħdejn ħerża ta’ ġiebja minn fejn jittella’ l-ilma; illum din il-kelma tirriferi għall-ħawt taħt il-vit tal-ilma. Ħafna drabi il-lavabo kien jinħadem mill-irħam u ddekorat b’mod artistiku. Il-kamra jew il-madwar ta’ fejn isir il-ħasil tal-idejn mill-qassis ukoll ġieli tissejjaħ ‘il-lavabo’. Eż. kont tisma’ lil min jgħid, ‘bħalissa s-saċerdot qiegħed fil-lavabo jaħsel idejh’.

LAVAMAN    Fliskatur li jserraħ fuq trepied, ħafna drabi tal-ħadid. Min-naħa ta’ fuq ikollu ċirku fuqiex jistrieħ. Kultant il-lavaman kien jitqiegħed ingastat f’ċerti tipi ta’ għamara bħal gradenza, eċċ. Kif l-isem jindika, il-lavaman jintuża biex fih wieħed ikun jista’ jaħsel idejh. Fl-antik il-lavaman kont issibu l-aktar fil-kamra tas-sodda biex wieħed jaħsel wiċċu u taħt abtu.

LAVANJA    1. Ġen. rif. għal blakbord jew wiċċ ċatt fuqiex wieħed kien jikteb bil-ġibs fl-iskejjel. It-tfal tal-iskola ta’ żmien ta’ qabel it-Tieni Gwerra Dinjija kienu jiktbu bil-ġibs fuq il-lavanja, (Ing. slate) ta’ daqs ta’ 30 ċm fit-tul u 20 ċm fil-wisa’. 2. Fis-sens aktar wiesgħa tal-kelma, il-lavanja tirriferi għal blat metamorfiku, jiġ., blat li jifforma bis-sħana qawwija, kultant mil-lava, u ppressat mit-toqol ta’ blat ieħor li jkun jistrieħ fuqu. Meta dan it-tip ta’ blat jinqata’ dan jieħu sura ta’ folji lixxi, kbar u rqaq. Hawn min jgħid li dan il-blat ħa ismu minn Lavagna, post fit-Tramuntana tal-Italja. Oħrajn isostnu li l-isem ġej evidentement mill-kelma lava.

LAVUR   Term. tal-kostruzzjoni. Kull tip ta’ xogħol tal-artiġjanat li jinvolvi xogħol delikat, bħal intarsjar, ingastar u tiżjin ta’ dekorazzjoni fil-ġebel jew fl-injam. Illum din il-kelma tirriferi l-aktar għax-xogħol ta’ tinqix maħdum bit-torn fuq il-ġebel jew l-injam. Għaldaqstant, ħafna tinqix fil-ġebel maħdum fuq il-faċċati, u li hu relatat mal-arkitettura tal-bini, jissejjaħ xogħol tal-lavur. Termini relatati max-xogħol tal-lavur hemm, dent, skozja, żgoxx, bastun, eċċ. Sors prinċipali: Anton F. Attard. Fl-antik dak li kien jaħdem dan it-tip ta’ xogħol fuq il-ġebel kien jissejjaħ scalpellino. Sqal. lavuri .  

LAWDA   1. Kompożizzjoni reliġjuża f’forma ta’ poeżija. 2. Reċitazzjoni tal-brevjaru waqt it-talb fil-knisja. 3. LAWDIJIET Daqq tal-qniepen li jsir bħala ringrazzjament lil Alla. Lat. laudamus tfisser – ‘Ejja nfaħħru lil Alla’. Ngħidu, ‘tah waħda tal-lawdamus’ – tah daqqa kbira. Dari, meta kienet titwieled tarbija, kienet tindaqq il-qanpiena tal-lawda, bħala sinjal ta’ ferħ u ringrazzjament lil Alla.

LAWDEMJU / AWDEMJU     Somma ekwivalenti ta’ sena ċens, u li tingħata lil sid il-proprjetà meta jinbidel iċ-ċenswalist. Lat. laudemium – M. rikonoxximent. L-għoti tal-lawdemju mill-bidwi lil sid l-art hi użanza li ġejja minn żminijiet Medjevali. Il-kelma ‘lawdemju’ ġejja mil-Lat. laudemium – M. verb. li jfisser ‘approva’. Illum din is-sistema spiċċat għax il-liġi teżiġi li biex il-lawdemju jkun rikonoxxut irid jissemma espressament fil-kuntratt taċ-ċens, u jsir biss meta ż-żmien taċ-ċens ikun aktar minn għoxrin sena. Ara: ĊENSWALIST. Ħajr: L-Imħallef Emeritu Philip Sciberras.

LAWŻAR / LAWŻIR    Bejjiegħ tat-toroq, l-aktar dak li jbigħ il-pezez tad-drappijiet. Fl-antik dan il-bejjiegħ kien iterraq fl-ibliet u l-irħula b’romblu tad-drappijiet fuq spalltu. Biex juri u jaqta’ d-drapp lix-xerrej il-bejjiegħ kien jifrex id-drapp fuq idejh biex dan jidher u jkun eżaminat sew mill-klijent. Etim. Għ. awżar – M. toqol, oġġett tqil. E.S.I. jgħid li l-kelma ‘liżar’ ġejja minn din il-kelma.

LAXXTU    Term. leg. li jirriferi għal-legat, eż., proprjetà jew flus, imħollija lil xi ħadd f’testment. Sq. lascitù.

LAZZ    1. Tip ta’ kurdiċella jew kurdun, norm. magħmul minn ħjut mibruma ma’ xulxin. 2. Dudu tal-kurdiċella tas-suf, xogħol maħdum mit-tfal biex jilgħabu bih. Biex jinħadem kienu jgħaddu erbat iħjut tas-suf mit-toqba tar-rukkell tal-ħjata u jorbtuhom ma’ erbat imsiemer. Il-ħjut imbagħad ikunu mmaljati ripetutament biex jingħaqdu flimkien u jikbru bil-mod il-mod f’lazz tas-suf twil u oħxon. Aktar ma dan il-lazz jinħadem fit-tul aktar jitwal id-‘dudu tas-suf’. Imbagħad it-tfal kienu jitpaxxew jużaw il-lazz biex jorbtu xi ħaġa bih. Inkella kienu jużawh bħala riedni finta, biex wieħed minnhom jagħmilha taż-‘żiemel’ u l-ieħor tar-‘rikkieb’ li jiddiriġieh bill-lazz.

LAZZARETT / LAZZARETTO    L-isem tal-binja ta’ kwarantina li kienet inbniet fuq il-Gżira Manoel, f’Marsamxett fl-1647. F’dan il-port kienu jsorġu biss dawk il-bastimenti li jkunu ġejjin mill-portijiet tal-Lvant jew mill-Afrika ta’ Fuq, bħala post ta’ kwarantina qabel ma l-passiġġieri jitħallew jinżlu l-art. Il-kittieb tal-vjaġġi magħruf, John Murray, fil-ktieb tiegħu, A Hand-Book for Travellers in the Ionian Islands, Greece, Asia Minor and Constantiniple (1845), jgħid li l-Lazzarett ta’ Malta kien l-aqwa fost il-postijiet ta’ kwarantina fil-Mediterran, u li jiżboq lil dak ta’ Marsilja u ta’ Livorno, għax bħala akkomodazjoni kellu kmamar kbar. Jgħid ukoll illi hawn wieħed seta’ jħallas biex il-kok tal-post isajjarlu l-ikel hu, jew inkella seta’ jordna l-ikel minn xi lukanda fil-Belt u dan iwassaluhulu bid-dgħajsa. Il-passiġġieri kien ukoll ikollhom iħallsu gwardjan, żewġ xelini u sitt soldi kuljum biex joqgħod għassa magħhom meta joħorġu barra l-binja biex jagħmlu passiġġjata fuq il-Gżira Manoel. Dan kien ikun magħhom ukoll jekk dawk f’iżolament kienu jekk jingħataw permess speċjali, biex jaqsmu bid-dgħajsa sax-Xatt tal-Belt. II-gwardjan kien obbligat li ma jitlaqghomx minn taħt għajnejh qabel ma dawn jidħlu lura ġo kamrithom. Il-Lazzarett baqa’ jintuża bħala post ta’ iżolament għall-mard li jittieħed sal-1971. Ara: BARRAKKA, BARRIERA, KOLERA, u PESTA BUBONIKA.   

LAZZRU Ara: ĦADD LAZZRU.

LBIEBA     Il-parti ratba ta’ ġewwa tal-ħobż. Għ. lababa – M. il-qalba tal-oġġett. ĠIDRA BIL-LBIEBA    Ġidra li jkollha l-qalba ta’ ġewwa ratba.

LEBBRA   Bil-Malti magħrufa bħala l-marda tal-ġdiem. Bl-Ingliż magħrufa bħala leprosy jew Hansen’s Disease. Din il-marda hi kkawżata mill-Mycobacterium leprae u l-Mycobacterium lepromatosis. Għalkemm sal-lum għadu mhux magħruf kif din il-marda tittieħed, ċerti xjenzjati jaħsbu li din tkun trasmessa b’xi forma ta’ qtar tan-nifs infettiv. Wara ċerta kura din il-marda ma tibqax daqstant infettiva u f’ħafna każi wieħed jista’ jfieq minnha. Fil-passat kien hemm dar ta’ refuġju għal-lebbrużi fin-naħa tal-Għargħur. Fil-Qajjenza, qrib Birżebbuġa, kien hemm kamra żgħira msejħa tal-lebbrużi, fejn dawk morda kienu jinżlu jgħumu. F’Malta, sa ftit tas-snin ilu din il-marda kienet għadha teżisti.

LEBLIEBA / LUBLIEBA    Għatx kbir. Il-kelma tingħad anki b’mod fig., eż., ‘għandu leblieba biex jitlaq minn hawn mill-aktar fis’, jiġ., għandu xewqa kbira.

LEFFA     1. Tgeżwira. v. LEFFEF.  2. Xebgħa bastun, bħal meta wieħed jagħti xebgħa fuq kull parti tal-ġisem. 3. Kwantità ta’ tajjar jew suf, kemm jista’ jinħataf fil-pala tal-id. Sors: E.S.I. (Damma) copertura.

LEĠĠ   Tapp jew tappira li jsodd it-toqba f’qiegħ id-dgħajsa, li tingħalaq b’tapp tar-ram. Meta sid id-dgħajsa jkun irid jaħsel id-dgħajsa dan itellagħha l-art u jiftaħ il-leġġ biex meta jaħsilha l-ilma jiskula minnha. Jekk imbagħad irid jimla d-dgħajsa bl-ilma ħalli din tixxarrab minn ġewwa biex l-injam jismen, id-dgħajsa titħalla fil-baħar fuq l-irmiġġ għal ftit jiem, bil-leġġ miftuħ biex din tinżel taħt l-ilma sax-xifer bl-ilma baħar. Tal. leggio.

LEĠĠENDI     Il-leġġendi Maltin u Għawdxin huma bosta. Dawn ġieli kienu bbażati fuq rakkonti ta’ ftit verità jew għajdut. Għall-antenati tagħna, il-leġġendi kienu jservu ta’ sitwazzjonijiet li jagħtu tagħlima morali, jew inkella li jispjegaw xi misteru tan-natura. Diversi lokalitajiet huma marbutin ma’ leġġendi popolari. Hekk insibu li f’Għawdex hemm fost oħrajn il-leġġenda tal-ħaġra ta’ Sansuna. Bħal din hemm l-istorja tal-ġganta li ġarret ħaġra minn ta’ Ċenċ sal-Qala. Hemm leġġendi relatati mal-iżbark tal-furbani, (eż. dik tal-għar u l-knisja tal-Madonna tal-Isperanza fil-Mosta). Hemm bosta leġġendi relatati mal-wasla tal-Konti Ruġġieru f’Malta. Waqt illi n-nawfraġu ta’ San Pawl hu kkonfermat fl-Atti tal-Appostli, Kap. 27 u 28, minn dan l-episodju ħarġu bosta leġġendi wkoll. Hekk pereż., il-leġġenda dwar ‘Lsien San Pawl’ (ara: LSIEN SAN PAWL). Hemm ukoll leġġendi marbutin mal-Assedju l-Kbir, eż. dwar Toni Bajjada. Skont Balbi da Correggio dan ir-raġel kien veru jeżisti u veru ħa sehem fl-Assedju. Ara l-artiklu: ‘Leġġendi Maltin u Għawdxin’ fuq din il-website: https://kliemustorja.com/2022/05/04/leggendi-maltin-u-ghawdxin/

LEGATUR     Persuna li xogħolha hu li tillega l-kotba bħala parti mill-proċess tal-tat-tbigħ u l-pubblikazzjoni. LEGATURA  Ix-xogħol li jsir biex il-paġni ta’ pubblikazzjoni jinħietu jew ikunu inkullati, magħquda flimkien u fl-aħħar titwaħħal il-qoxra tal-ktieb fuqhom. Ara: TBIGĦ. Tal. legatore.  

LEHĠA    Stat ta’ meta bniedem ikun qiegħed jieħu n-nifs bi sforz kbir għax ikun għajjin wara xi ġirja. Ngħidu, ‘il-kelb qiegħed jilheġ għax mifluġ bis-sħana’. Fir-rumanz, Raġel bil-Għaqal, p. 60, Ġużè Galea jgħid hekk: ‘[…] il-kap u t-tnejn l-oħra waslu b’nifsihom maqtugħ u ma setgħux ifissru kelma bil-lehġa li kellhom fuqhom […]’.

LEĦJA     1. Il-parti tal-geddum jew xedaq taħt il-ħalq. 2. Ix-xagħar li jikber mal-istess parti tal-wiċċ. Ngħidu, ‘għamel il-leħja’, jiġ., qaxxar ix-xagħar ta’ fuq wiċċu. Ngħidu, ‘ħalla lħitu, jew leħitu f’idejn ħaddieħor, jiġ., fada lil xi ħadd b’biċċa xogħol personali b’ċertu sogru li ma tirnexxhiex, u li kien ikun aħjar li kieku għamilha hu stess.

LEMBIJA / LENBIJA   Żinġla. Friskatur żgħir taċ-ċaqquf li kien jintuża biex jinħaslu fih bosta affarijiet. Qawl: Lembi mġelġel tagħġinx fih. LENBI / LEMBI  (pl. lniebi, ġieli jingħad lniebi).  Ħawt tal-ilma li fih jinħaslu l-ħwejjeġ. Vaska li fiha d-dqiq jitħallat bl-ilma meta tkun qed tintgħaġen l-għaġina. 

LENDUŻA     L-isem tal-gżira ta’ Lampedusa kif kienu jsejħulha l-Maltin ta’ dari. (Damma) A. de S. jagħtiha bħala LENDUSA.

LENZA    (pl. lenez)  1. Il-materjal li minnu hu magħmul ix-xlief, bħal-lenza tal-ħarir. Rif. għal xlief oħxon. 2. Bħal spaga, biss, eħxen u aktar soda, li tintuża l-aktar biex torbot, terfa’ jew iġġor oġġetti ta’ toqol moderat. Il-lenza, billi hi resistenti għall-ilma aktar mill-ispag tintuża fis-sajd, eż., biex is-sajjied jorbot magħha x-xlief li jiddendel mill-qasba.  3. LENZA RABA’  L-istess bħal: ħabel raba’, term. li jintuża fil-kejl tal-uċuh tar-raba’.  4. LENZA QUBBAJT   Kwantità ta’ qubbajt, għolja madwar ħmistax-il ċentimetru, ekwivalenti għal nofs TURRUN.

LEPANTO   Raħal li jinsab fil-kosta tal-Punent tal-Greċja u li llum magħruf bħala Navpaktos. Fis-7 ta’ Ottubru tal-1571, fil-baħar ta’ Patras, mhux wisq ’il bogħod minn Lepanto saret il-famuża battalja magħrufa b’dan l-isem. Din il-battalja seħħet wara li s-Sultan Ottoman kien ħa l-gżira ta’ Ċipru minn taħt idejn il-Venezjani. B’hekk kien ġie deċiż li tingħaqad flotta kbira magħrufa bħala ‘l-Lega Qaddisa’, f’isem il-Papa Piju V, biex teħodha kontra l-qawwa navali Torka. Il-flotta tal-Insara kienet magħmula minn 206 bastiment mill-qawwiet navali ta’ Venezja, Spanja, Ġenova u Savoja. Ma’ dawn kien hemm xi xwieni Kroati kif ukoll tliet xwieni tal-Ordni ta’ San Ġwann. B’kollox kien hemm fuq dawn ix-xwieni madwar 28,000 suldat u ċorom li b’kollox kienu jlaħħqu madwar 40,000 qaddief u oħrajn. Il-qawwa Ottomana kellha 13,000 baħri u mal-34,000 suldat. F’din il-battalja li damet sejra ħames sigħat mietu mas-7,500 suldat tal-qawwa tal-Lega Qaddisa, u mal-15,000 suldat min-naħa Ottomana. Il-flotta Ottomana tilfet mat-80 bastiment u daqs 150 oħra nqabdu mill-flotta tal-Lega Nisranija. Din kienet telfa kbira li t-Torok qatt ma stennew. Minkejja dan, fi żmien tliet snin wara din il-battalja, is-Sultan Tork irnexxielu jerġa’ jibni flotta b’saħħitha biżżejjed biex jieħu l-Ċipru (1573), u lil Tuniż (1574), mill-ġdid taħt idejh. Wara din il-battalja, il-Papa Piju V stabilixxa dan il-jum bħala Festa tar-Rebħa – jew il-Vitorja, li baqgħet sal-lum magħrufa bħala il-Festa tal-Madonna tar-Rużarju, għaliex hu emmen li r-rebħa saret bis-saħħa tat-talb tar-rużarju.

LEPICIER, COCKTAIL    Isemmieh Ganado fil-ktieb tiegħu Rajt Malta Tinbidel Vol II. Il-Kardinal Franċiż Alexis Lepicier (1863-1936) kien żar Malta fl-1935 bħala delegat tal-Papa biex jippresiedi l-Konċilju Reġjonali ta’ Malta u Għawdex. Fl-istess żmien li dam f’Malta hu kien ukoll inkuruna l-pittura tal-Madonna ta’ Pinu. F’okkażjoni minnhom il-Kardinal Lepicier kien mistieden fil-Każin Malti għal ikla mħejjija ad unur tiegħu. Dakinhar hu kien ordna xarba partikulari kif kien jippreferiha hu. Biex din ix-xarba mħallta kienet ippreparata sew, il-Kardinal kellu jispjega lill-barman ir-riċetta tagħha. Il-barman li kien servieh dan il-cocktail, wara baqa’ jservi din ix-xarba lill-klijenti tiegħu u semmieha, Cocktail Lepicier. Sfortunatament, Ganado ma jgħidx minn xiex kienet tikkonsisti din ix-xarba. Ara: Rajt Malta Tinbidel, it-Tieni Ktieb, p. 59.   

LES GAVROCHES  Dan hu t-titlu mogħti lill-iskultura, xogħol sabih u artikolat ta’ Antonio Sciortino, li tirrappreżenta tlett itfal iżommu jdejn xulxin. Kopja fil-bronż ta’ dan is-sett statwarju qiegħda esebita fil-ġnien tal-Barrakka ta’ Fuq. It-tlett itfal jiġġerrew fit-toroq ta’ Pariġi huma magħrufa bħala Les Gavroches. Verament, Gavroche hu l-isem tal-karattru fittizju tat-tifel il-kbir fosthom, li jissemma f’Les Miserables (1856), rumanz ta’ Victor Hugo. L-istorja teħodna lura fil-perijodu ta’ bejn is-sena 1815 u dik tal-1832. Fir-rumanz, Gavroche kien imkeċċi mill-ġenituri tiegħu mid-dar u spiċċa jiġġerra waħdu fit-toroq ta’ Pariġi. Xi żmien wara, skont l-istorja, Gavroche jiltaqa’ ma’ żewġt itfal, li Hugo jgħidilna li kienu ħutu subien, li kienu mibjugħa mill-ġenituri tagħhom stess, wara li kienu keċċewh minn darhom. Gavroche jeħodhom miegħu ġewwa relitt ta’ statwa ta’ ljunfant fil-Pjazza tal-Bastilja fejn hu kien jgħix. F’dan l-episodju, Gavroche u ħutu qatt ma jindunaw li lkoll kienu aħwa. L-għada, iż-żewġ ħutu jitilquh u jkomplu fi triqithom. Żmien wara, Gavroche jinqatel waqt ġlieda li seħħet bejn xi studenti rivoluzzjonarji u l-Gwardja Nazzjonali Franċiża. Sciortino ħadem l-istatwa fl-1904. Il-forma oriġinali tinsab f’Buckingham Palace għax fl-1951, il-Gvern Malti kien irregalaha lir-Reġina Eliżabetta II.

LETTINA     L-istess bħal portantina jew suġġetta. Ara: SUĠĠETTA.

LEVANTIN     Bniedem li twieled jew li jivvjaġġa lejn artijiet fil-Lvant.

LEWLIEMI / LEWWIEMI    Temp tax-xita, sħab li l-ħin kollu jbexxex l-ilma. Qawl: Meta Jannar tarah lewliemi, ma tarax il-bidwi hieni.

LEWLU    1. Żibeġ irqieq tal-ħġieġ ikkulurit u li norm. jinħadem fi kwantità biex bih issir kullana. 2. Bebbuxu tal-baħar magħruf ukoll bħala qamħ tal-baħar. Lat. Marginella secalina Phil.

LEXICON MELITENSE-LATINO-ITALUM   Dan hu d-dizzjunarju ta’ Mikiel Anton Vassalli, intitolat, Ktŷb yl klŷm Mâlti, ‘mfysser byl-Latîn u byt-Taljân. Mikiel Anton Vassalli (1764-1829), illum ikkunsidrat bħala ‘Missier’ l-ilsien Malti, kien l-ewwel wieħed li rnexxielu jippubblika dizzjunarju estensiv Malti bl-aktar mod metikoluż u akkademiku possibbli. F’dan id-dizzjunarju hemm imfissra mat-tmintax-il elf kelma. Il-Lexicon, kif inhu magħruf l-aktar, ġie ppubblikat f’Ruma fl-1796. Fl-introduzzjoni tal-ktieb, Vassalli jinsisti li l-Malti kif mitkellem fl-ibliet kien mimli ‘b’barbariżmi’ ta’ oriġini barranija. Ċertu kliem kif inhu miktub fid-dizjunarju għandu pronunzja użata fi żmienu f’Ħaż-Żebbuġ fejn Vassalli kien jgħix. Id-dizzjunarju juża alfabett b’xi ittri li llum ma nużawhomx, ittri li Vassalli addatta biex ifiehem il-pronunzja ta’ xi konsonanti u vokali Maltin, l-aktar dawk li jinsabu fl-ilsien Għarbi wkoll. Fost dawn insibu l-għajn ع u r-rgħajn غ. Vassalli jagħmel distinzjoni wkoll bejn l-h (akka)ه, il-ħ ح u l-kħ خ, bħalma nsibu fl-ilsien Għarbi. Id-dizzjunarju hu utli wkoll għax fih hemm bosta kliem li llum ma għadux jingħad, jew inkella li t-tifsira tiegħu mbidlet.

LEXXUNA  (pl. ilxiexen) 1. Tip ta’ mannara. 2. Għodda li taqta’, f’forma ta’ qaws, u li tintuża mill-mastrudaxxa biex iraqqaq l-injam li jkun qed jaħdem fuqu. Sqal. l+asciuni: M. mannara.    

LFUFA     Xkupa żgħira li tinħakem b’id waħda u li tintuża l-aktar biex jitfarfru rkejjen li jkunu diffiċli li tilħaqhom bi xkupa, bħal meta jkunu fl-għoli.

LGĦAB   Bħal bżieq li joħroġ mill-ħniek u jinżel bil-mod mill-ġnub tax-xuftejn. Bżieq b’rawgħa taż-żwiemel u l-klieb. LGĦABI  Aġġ. għal xi ħadd, bħal xiħ jew tarbija li jliegħbu ta’ sikwiet. Temi Zammit juża din il-kelma fl-istorja, ‘Ir-Rebħa ta’ Pupull’,’ […] Il-mara ta’ Pupull resqet tħares lejn il-kaxxa, lgħaba nieżel għal dik il-ħlewwa ta’ strument […]’ Sors: Il-Malti, Ġunju, 1931.

LĠIEM    Ir-riedni li jintrabat madwar ħalq il-bhima tal-irkib jew tat-tagħbija. Din il-kelma tintuża b’mod metaforiku minn Temi Zammit fl-istorja, ‘Lejla, Bint Ħasan’: ‘[…] Il-Bej xtaq iżomm ’il Lejla bi lġiem ħelu għall-ewwel […]’ Sors: Nies Bla Sabar u stejjer oħra, p. 62.  v. LIĠĠEM  1. Xedd l-ilġiem liż-żiemel. 2. Ikkontrolla l-movimenti taż-żiemel. B’mod fig. ngħidu, ‘Liġġem ilsienek!’. Fir-rumanz, Is-Salib tal-Fidda, p. 154, insibu hekk: ‘[…] Rożina daħlet fil-kamra u kif lemħitu nġibdet lura, iżda malajr liġġmet ruħha […]’. Qawl: Debba bla lġim tiġġarraf / tikser għonqa (M.A.V. 1828); Qawl ieħor jgħid: Eħġem meta ssib, la taqtax qalbek (M.A.V. 1828) meta tiġi l-opportunità aħtafha [bi snienek] għax ma tafx meta titfaċċa okkażjoni oħra. Qawl: Liġġem żiemlek għaliex jarmik, liġġem ilsienek għaliex jgħabbik. (M.A.V. 1828)

LHUDI   Jidher li f’Malta kien hawn diġà preżenza ta’ komunità Lhudija fi żminijiet ta’ bejn is-seklu tlieta u s-seklu sebgħa W. K. Dan nafuh billi fil-katakombi li kienu jintużaw f’dawn iż-żminijiet, instabu simboli tal-MENORAH, li hu simbolu importanti tar-reliġjon Lhudija. Fil-perijodu bikri Kristjan ta’ wara l-Għarab, skont rapport li għamel l-Abbate Giliberto fl-1240, f’Għawdex kien hemm tmien familji Lhud. F’Malta kien hawn mal-25 familja ta’ nisel jew reliġjon Lhudija, u dawn kienu jgħixu fl-Imdina. Fis-seklu ħmistax, il-Lhud kienu żdiedu għal madwar 250 ruħ. Minn dawn kien hemm mal-50 li kienu obbligati jservu fid-DEJMA. Fi żmien il-Medjuevu, il-Lhud kellhom iċ-ċimiterju tagħhom fin-naħa Ta’ Tabia, l-inħawi li hemm bejn l-Imdina u l-Imtarfa. Fl-1492, ir-Re Ferdinandu u r-Reġina Isabella ta’ Spanja, ordnaw it-tkeċċija tal-Lhud u l-Musulmani kollha mir-Renju Spanjol, u b’hekk, il-Lhud ta’ Malta tkeċċew ukoll. Fi żmien l-Ordni kien hawn bosta Lhud miżmumin f’Malta bħala lsiera. F’Malta għad hawn kunjomijiet ta’ oriġini Lhudija, fosthom, x’aktarx, il-kunjomijiet Azzopardi u Ellul. Jeżistu wkoll toponomi li jekk xejn juru li fil-mentalità kollettiva tal-Maltin il-Lhud kienu nies differenti mill-Insara. L-Għerien fil-wied ta’ taħt Binġemma kienu magħrufin minn bosta bħala Qbur il-Lhud. Fil-verità, dawn x’aktarx kienu oqbra simili għall-katakombi oħrajn. Bosta għelieqi f’Malta u Għawdex huma magħrufa bħala, Tal-Lhudi. Qawl: Rabti u Żebbuġi jagħmlu Lhudi. Oriġ. Għ. jahudi. Fil-Malti l-ewwel ittra ‘L’ oriġinat bħala l-artiklu u biż-żmien saret parti mill-kelma. Ara:  The Jews of Malta in the Late Middle Ages, ta’ Godfrey Wettinger; ‘Knights and Jews – A Tormented Affair’ ta’ Giovanni Bonello, Histories of Malta – Versions and Diversions, Vol III, pp. 146 – 163. The Mediaeval Millennium ta’ Charles Dalli, pp. 230, 231. ‘The Jewish Catacombs of Roman Melite’, Essays on the Archaeology and Ancient History of the Maltese Islands – Bronze Age to Byzantine, Mario Buhagiar, pp. 213-226. Midsea Publications. Ara wkoll: ‘Jews of Malta’ fuq din il-website, https://kliemustorja.com/2020/08/14/jews-of-malta/

LĦIĦ   (Aġġ). Rif. għal xi ħadd li dejjem isus wara dak li jrid. Bniedem insistenti b’mod li jdejjaq lil dak li jkun. Persistenti. A. Preca (1895) jgħid hekk: ‘[…]  Semagħha t-talba lħiħa l-ħanin Ġesù […], Sors: Storja Sagra, Ktb III. p. 206.

LĦIT     Ara:  LEĦJA  

LIBIEN   Inċens, bħur. Raża tas-siġar li minnha jqattar għelk bajdani li jintuża biex isir l-inċens. Inċens li jintuża fil-knejjes waqt iċ-ċerimonji reliġjużi biex ibaħħru bih. Din il-kelma tintuża b’mod metaforiku minn Dun Karm: ‘[…] l-ittra tiegħek għandha riħa ta’ libien’ – jiġ., ‘il-kliem li qiegħed tgħidli hu magħmul biex jinċensa jew ifaħħar’. Ara: ‘Ittra ta’ Tweġiba’, Ward ta’ Qari Malti (1936), p. 191. Fl-istorja ta’ G. Aquilina, ‘L-Anġlu l-Ikħal’, l-awtur juża l-kelma lubien bħala stat ta’ rilassament: ‘[…] waqt li kien għadu lubien fis-sodda, Pawlinu jilmaħ bħal dawl kbir’. Ġabra ta’ Proża għat-Tfal, R. Vella Tomlin p. 7. 

LIBRETT   1. Il-kliem li jinkiteb għal mal-mużika tax-xogħlijiet operistiċi. 2. Ktejjeb żgħir. 3. BIEB LIBRETT – Bieb maħdum biex jinfetaħ u jingħalaq qisu minfaħ jew akkordjin. 4. LIBRETT TAS-SIGARETTI – Karti żgħar tul ta’ sigarett, imqegħdin flimkien mill-manifattur u jinbiegħu ġo kaxxa żgħira u rqiqa tal-kartun, biex dak li jkun, meta jrid, jobrom waħda minnhom madwar it-tabakk u jaħdem sigarett. Ġieli jitqiegħed il-filter tas-sigarett fit-tarf u ġieli le. Hawn anki magni żgħar tal-idejn fejn il-karta titqiegħed bejn żewġ rombli. Wara li t-tabakk jitqiegħed fin-nofs tal-karta, iż-żewġ rombli jintgħafsu madwar it-tabakk biex dan jieħu l-forma tas-sigarett. Bl-Ingliż dawn il-libretti huma magħrufa bħala R.Y.O., tliet ittri li jfissru ‘Roll Your Own’.

LIBSA TAL-BTALA     (Damma) Veste di solennità. Mit-tifsira bit-Taljan u l-kuntest bil-Malti għandna nifhmu li ‘btala’ hawn tfisser festa reliġjuża.

LIĊI   Injam meħud mis-siġra tal-ballut. (Is. xj. Quercius ilex, Ing. Evergreen oak tree) Dan hu injam iebes u sod sew. Bih kienu jagħmlu ħafna oġġetti, bħal ċertu xogħol tal-karettuni. Etim. Tal. leccio / pl. lici.

                    

LIDA     Ara: MEHRIEŻ.

LIEBRU     Fenek selvaġġ.  Sqal. lebbru.  Tal. lepre. 

LIESSE,  MADONNA TA’  Il-kelma Liesse bil-Franċiż, tfisser ‘ferħ’. Il-knisja żgħira u ħelwa li hemm fil-bidu ta’ Triq il-Barriera, f’Xatt il-Belt Valletta hi ddedikata lill-Madonna ta’ Liesse. Din inbniet fl-1740. It-titlu kien mogħti lil din il-knisja mill-Kavallieri Franċiżi bħala devozzjoni lejn il-Madonna b’dan it-titlu. Teżisti leġġenda antika li tirrakkonta kif ingħata dan it-titlu: Fis-seklu tnax kien hemm tliet aħwa Franċiżi li kienu nqabdu mill-għadu Musulman u ttieħdu l-Kajr bħala lsiera. Waqt dan iż-żmien ta’ skjavitù, dawn kienu mħajra mill-Bej (il-Gvernatur tal-Kajr) biex jikkonvertu għat-twemmin Musulman. Għaldqastant, il-Bej kien jibgħatilhom it-tifla tiegħu, biex bil-kliem ħelu tagħha tħajjarhom jaqilbu għat-twemmin Musulman. Ġara iżda li, minflok, din it-tfajla flok ikkonvertithom, ikkonvertit hi għar-reliġjon Nisranija. F’jum minnhom dawn it-tliet aħwa dehritilhom il-Madonna li wegħdithom li se tħarrabhom mill-jasar. Hekk ġara, għaliex darba fost l-oħrajn dawn sabu ruħhom meħlusa, u dlonk irħewlha lejn il-belt tagħhom f’Liesse fi Franza. F’Malta hawn mill-inqas żewġ settijiet ta’ pitturi li jirrakkuntaw din il-leġġenda: wieħed minn dawn qiegħed fil-kunvent ta’ Ġieżu, u sett ieħor jinsab fil-kunvent tad-Dumnikani, it-tnejn fil-Belt, Valletta.

LIEŻNA    Xeħħa, ekonomija esaġerata. (Damma) parcità, risparmio.

LIFGĦA    Il-kelma lifgħa hi l-verżjoni Semitika għall-kelma serp li ġejja mir-Romanz. Dan ifisser li l-lifgħa ta’ Malta mhix dik li bl-Ing. ngħidula viper, iżda speċi oħra ta’ serp, (Ing. snake), wieħed minn erba’ tipi li jeżistu f’Malta. Ġen., meta nużaw din il-kelma għal xi lifgħa ta’ Malta nkunu qed nirriferu għall-Elaphe situla, (Ing. Leopard Snake). Fl-istorja, il-lifgħa tibqa’ magħrufa l-aktar għax hi msemmija fl-Atti tal-Appostli, Kapitlu 28, fir-rakkont tan-Nawfraġju ta’ San Pawl. Minħabba dan l-episodju, jingħadu leġġendi dwar il-velenu li tneħħa minn kull lifgħa fil-ġżejjer Maltin minn San Pawl. Idj: i.) ‘Tefa’ l-lifgħa f’kommtu’ – jiġ., ħa deċiżjoni li biha għamel il-ħsara lilu nnifsu; idj: ii.) ‘Dik għandha lsien ta’ lifgħa’ – jiġ., dik għandha lsien velenuż u jniggeż. Ara: ILSIEN SAN PAWL. Ara: The Maltese Countryside Vol. II, pp. 349-360.   

LIFT     Pjanta, ħaxixa li tittiekel. Lat. Brassica rapa. Ing. turnip, rape. Idj. ‘Abjad lift’, u ‘nadif lift’. Ngħidu, ‘snien liftin’, jiġ., snien bojod ħafna. Il-paragun isir mal-għeruq ħoxnin u bojod tal-pjanta.

LIFTIJA     Pjanta li tissejjaħ ukoll kawliċell. Kaboċċa. Sorsi: V.B. 1900 u E.S.I. Ing. bargeman’s cabbage.

LIĠWA     1. Oġġett li norm. jinstab fi kwantità, iżda f’mument minnhom ikun mixtieq jew mistenni. 2. Espr. ‘għandu liġwa kbira’ – għandu aptit kbir, ġuħ jew xewqat esaġerati. Bħal meta ngħidu, ‘Għandu kilba kbira’ biex dak li jkun jakkwista l-flus jew jagġmel xi ħaġa mixtieqa.

LIKK     Fil-logħba tal-boċċi kif tintlagħab f’ Malta, din hi l-boċċa ż-żgħira tal-metall li tintefa’ l-ewwel waħda fin-nofs tal-piċċ, distanza li tvarja bejn 2 u 15-il metru, biex imbagħad il-lagħaba jimmiraw il-boċċi tagħhom qribha kemm jista’ jkun. Il-logħba tintrebaħ minn dak l-individwu, jew dak it-tim li jirnexxilu jqarreb l-akbar numru ta’ boċċi lejn il-likk. Sq. liccu, esca, cosa che attrae. Tal. lecco.  Sors etim: E. S. I.

LIMA    Ħadida rqieqa li tista’ tkun ta’ kobor differenti li biha wieħed iwitti wiċċ l-injam u jraqqaq l-injama f’xi postijiet fejn hemm bżonn. Il-lima hi bħar-raspa biss bi dras irqaq u tista’ tintuża kemm fuq l-injam kif ukoll fuq il-ħadid skont il-ħxuna u t-tip ta’ dras li jkollha. P. Bugeja (1956), jsemmi seba’ kwalitajiet ta’ limi.

LINGETTA   Appel. li jingħata lil xi ħadd ta’ lsienu twil, li dejjem igerger jew jikkritika. Xi ħadd li jipproponi affarijiet bla ma jkun qatt kuntent. Esp. ’X’lingetta fik, ħej!’ Tal. linguetta – M. lsien żgħir.

LINGWI  TAL-ORDNI   Għal ħafna snin, l-Ordni ta’ San Ġwann, kien magħmul minn membri spidaljieri, (jiġ. nies li jieħdu ħsieb il-morda) ġejjin minn diversi naħat tal-Ewropa. F’Ġerusalemm, dawn il-membri kienu jagħmluha ta’ servjenti tal-foqra u l-morda. Sa nofs is-seklu tnax, dawn il-kavallieri kienu żdiedu fid-diversità tagħhom u saru jirrappreżentaw seba’ ‘lingwi’. Kien, f’Rodi, fl-1331, li l-Kapitlu Ġenerali tal-Ordni iddeċieda, li ssir diviżjoni skont il-lingwi b’mod uffiċjali. Fl-1441, meta Kastilja nfirdet minn ma’ Aragona il-lingwi saru tmienja flok sebgħa. Fl-1534, il-lingwa Ingliża kienet abolita minħabba d-disgwit u s-separazzjoni ta’ Enriku VIII tal-Ingilterra minn mal-Knisja Kattolika. Fl-1770, inħolqot il-lingwa Bavariana. Kull lingwa kellha l-prijorat tagħha, immexxi mill-Gran Prijur (jew Balliju). Kull prijorat ħafna drabi kien jinqasam f’kommendi. Il-lingwi kienu mqassma hekk:

Provenza: bil-prijorat ta’ St. Gilles u Toulouse – bil-kommendi tagħhom
Franza:  bil-prijorat ta’ Franza; Aqwitejn u Xampanj u l-kommendi tagħhom
Alvernja: kellha 50 kommenda
Il-Ġermanja: kellha l-prijorat tal-Ġermanja u l-Boħemja,
L-Italja: bil-prijorat ta’ Ruma, Lombardija, Venezja, Pisa, Barletta, Messina u Kapwa.
L-Ingilterra: bil-prijorat tal-Ingilterra u tal-Irlanda (abolita 1534)
Kastilja: kellha l-prijorati ta’ Leon u tal-Portugall u l-kommendi 
tagħhom. (1440)
Aragona kellha wkoll il-prijorati tagħha.(1440)
Bavaria (1770)

Ara:  The Order of St John ta’ Thomas Freller, pp. 58-60. The Life and Times of Grand Master Pinto ta’ Carmel Testa, pp. 6-28.  

LINJUSANT     Pjanta li tikber bil-mod il-mod, sakemm issir siġra għolja seba’ metri għoli. L-injam ta’ din il-pjanta jissemma f’waħda mill-ħrejjef orali li ġabar P. Manwel Magri, (1851 – 1907), ’Iż-Żewġ Plieri bejn il-Baħar il-Ġewwieni u l-Baħar il-Barrani’. Il-linjusant hi pjanta nattiva għall-Amerika Ċentrali, l-aktar fil-Messiku, biss, sas-seklu sittax din il-pjanta bdiet titkabbar fl-Indja. Il-pjanta kienet tintuża bħala rimedju mediċinali biex tittratta s-sifillis, (il-pixxikalda). Kien għalhekk li din il-pjanta ingħatat l-isem mill-Ispanjoli guayacan – palo santo, is-siġra sagra, minħabba l-kapaċità tagħha biex tittratta din il-marda. Iz-zokk tas-siġra hu wieħed mill-aktar ħorox u tqal tant li jekk jitqiegħed fl-ilma dan iz-zokk jegħreq. Intant, xorta waħda dan l-injam kien jintuża biex jinbnew bih partijiet tal-bastimenti għaliex hu injam restitenti ħafna. Is. xj. Guaiacum sanctum. Ing. holywood jew holywood lignum vitae. Sors: Wikipedia u Ġ. Mifsud Chircop (1994).  

LIPP      1. Lupu. 2. Tip ta’ ħuta. Sors: V.B. 1900.

LIPPU     Isem imqassar għal Filippu. Fil-lista tal-Milizja (1419/20) l-isem jidher miktub Philippu jew Luppu / Lippu.

L-ISLA    L-isem tal-belt imsejħa wkoll Senglea, li tinfirex tul il-promontorju kollu li joħroġ, ‘il barra min-naħa ta’ Bormla fid-direzzjoni tal-Belt Valletta. Jista’ jkun li l-isem x’aktarx ġej mill-Għ. ‘lsien’ b’riferenza għall-promontorju li fuqu hi mibnija din il-belt. L-Isla tista’ tkun ukoll il-verżjoni mqassra  ta’ Penisola, li allura qed tirreferi għall-promontorju nnifsu. Dan ġara minħabba li l-kelma Penisola hi twila wisq biex tinkiteb fuq il-mappa fejn l-ispazju ma jippermettix. L-Isla kienet magħrufa wkoll fl-antik bħala l-Għolja tal-Mitħna, jew inkella l-Għolja ta’ San Ġiljan, minħabba l-mitħna, u kappella li kien hemm iddedikata lil San Ġiljan, il-qaddis patrun tal-kaċċaturi. Fl-1555, il-Gran Mastru Claude de la Sengle ried li dan il-promontorju isir post ta’ abitazzjoni u saru anki pjanti biex din il-belt tinbena b’toroq lineari. Meta dan seħħ, il-promonotorju beda jissejjaħ Senglea. Wara l-Assedju l-Kbir, l-Isla kienet onorata bit-titlu Civitas  Invicta – Mal. ‘Belt Mhux Mirbuħa’.

LISSIJA    L-ilma tat-togħlija tal-ħwejjeġ li dari kienu jżidu s-soder miegħu. Fi żmien meta x-xampù kien għadu ma jeżistix, in-nies wara li jgħallu l-ħwejjeġ kienu jerfgħu l-lissija biex jaħslu xagħarhom biha, peress li kienet tkun tiżloq bis-soder. Wara kienu jlaħalħu xagħarhom bl-ilma. Fl-ilma kienu jitfgħu wkoll il-weraq tar-rand biex dan jitgħalla. Guido Lanfranco jirriferi għal-lissija bħala l-irmied li jintefa’ fl-ilma biex dan jagħmel aktar ragħwa. Qawl: Ilbieraħ kilt tiġieġa, illum bajda mgħollija, u għada nixrob il-lissija. Dan il-qawl qiegħed jindika li wieħed ma għandux jippretendi xejn fil-ħajja għajr li jistenna li l-affarijiet imorru għall-agħar. Sors: Il-Qawl Iqul, p. 70.

LITANIJA     Talba magħmula minn serje ta’ invokazzjonijiet lil Ġesù, lill-Madonna u lil bosta qaddisin. Sal-bidu tas-seklu sbatax, fl-Ewropa kien hawn mat-tmenin litaniji differenti. Il-litanija l-aktar magħrufa llum hi l-Litanija tal-Beata Verġni Marija, (magħrufa wkoll bħala l-Litanija ta’ Loreto). Oriġ. din kienet bil-Latin u kienet tingħad kull nhar ta’ Sibt, fis-Santwarju ta’ Loreto, l-Italja. Fis-sena 1587, il-litanija kienet approvata mill-Papa Sixtus V, u bdiet tingħad mar-rużarju. Eż. ta’ invokazzjonijiet fil-litanija huma: Mater purissima – Mater admirabilis – Auxilium Christianorum, Mater Boni Consilii, eċċ. Dawn is-suppliki huma kollha akkumpanjati bil-kliem: Ora pro nobis (Malt. itlob għalina). Illum il-litanija tingħad bil-Malti. Fil-litanija hemm mal-ħamsin invokazzjoni lill-Madonna b’bosta titli, pereż., ‘Omm Verġni’ u ‘Sultana tal-Insara’, eċċ. Ma’ dawn hemm xi talb ieħor indirizzat lil Alla, lil Ġesù u lit-Trinità. L-aħħar invokazzjoni li ġiet miżjuda u inkluża hi ‘Sultana tal-Familja’ li kien introduċiha l-Papa Ġwanni Pawlu II, fl-31 ta’ Diċembru, 1995. Ngħidu, ‘qal litanija ta’ kliem monotonu’. Tal. Litania – M. supplika, talba.

LIVRIJA    Ilbies, speċi ta’ uniformi, li jintlibes mill-qaddejja fid-djar tas-sinjuri. Uniformi tal-kuċċiera. Libsa ta’ purtinar f’każin, teatru jew xi palazz. ŻIEMEL TAL-LIVRIJA  Żiemel li jservi għas-sewqan tal-karozzella / kaless ta’ xi ħadd sinjur. Żiemel li jinkera biex iġorr il-karozzella tal-mejtin waqt il-funeral. Ing. livery – M. uniformi.

LIWI    Brim jew uġigħ fl-imsaren. Tgħawwiġ uġigħ fl-għekiesi. Rimedju tradizzjonali għal dan kienet il-ġbara tas-smida li titqiegħed fuq il-parti muġugħa. Sors: G. Lanfranco, 2017. 

LIXANDRA,  MALTIN TA’  Lixandra hu l-aktar port importanti, u t-tieni l-akbar belt fl-Eġittu. Dari f’Malta kont tisma’ xi nies li kienu magħrufa bħala ‘Ta’ Lixandra’, rif. għal dawk il-Maltin li kienu għamlu xi żmien jgħixu hemm u li wara kienu rritornaw fi gżiritna. Fis-seklu dsatax, ħafna eluf ta’ Maltin emigraw lejn l-Eġittu biex jaħdmu hemm mal-militar Ingliż.  Numru minn dawn, biż-żmien baqgħu hemm, u ppreferew li jkomplu jgħixu f’Lixandra (Għ. Iskandrija). Eluf oħra għażlu li jgħixu fil-Kajr. Meta fl-1822, l-Ingliżi assedjaw lil Lixandra, il-Maltin kollha kellhom jerfgħu sorrithom u jirritornaw lejn Malta. Meta mbagħad is-sitwazzjoni kkalmat, ħafna reġgħu marru lura. Sal-1842, fl-Eġittu kien hemm mal-2,000 Malti li 1,500 minnhom kienu jgħixu f’Lixandra. Meta fis-sena 1858, kien beda x-xogħol fuq il-Kanal tas-Swejż, ħafna siefru minn Malta lejn l-Eġittu biex jaħdmu fuq dan il-proġett. Sal-1865, minn total ta’ 5,000 li kienu jgħixu fl-Eġittu 4,000 kienu bbażati f’Lixandra. Sal-1926, il-Maltin tal-Eġittu kienu jlaħħqu mal-20,000. Fl-1956, fil-Kriżi tas-Swejż li nqalgħet fi żmien Nasser, il- Maltin kienu mġiegħla jitilqu mill-Eġittu u ġew lura Malta. Ara: Malta and the Maltese – A study in Nineteenth Century Migration, ta’ Charles A. Price, p. 230. Ara wkoll: www.maltamigation.com.

LIXKA / LISKA   1. Ikel li jitqiegħed mas-sunnara jew fin-nases biex jinqabad kull tip ta’ ħut. Il-lixka tkun magħmula b’għalf addatat skont il-li jħobb il-ħut li jrid jinqabad. Fost dawn insibu lixka komuni, bħal pereż., ħobż impastat bil-ġobon, kif ukoll ħniex, gambli u ċkal. Ngħidu, ‘bela’ l-lixka’ – ‘jew belaħħha’ rif. għal xi ħadd li jkun waqa’ għan-nasba, jiġ., inqabad bi pjan maħsub.  2. LIXKA  TAŻ-ŻNIED  Ħjut ta’ ħaxix u sbul niexef li kien jintuża biex jitkebbes in-nar biż-żnied jew bil-kubrita. 3. ĦAXIXA TAL-LIXKA  Is. xj. Phagnalon rupestre.  Sqal. l’isca / Tal. L’esca. Ing. rock fleaband (V.B. 1800).

LOBBJA    Kappell, forma ta’ ċilindru qsajjar, li min-naħa ta’ fuq hu mbuzzat ’il ġewwa.  Dan it-tip ta’ kappell kien popolari ħafna sas-snin sittin. L-isem ta’ dan il-kappell ġie mogħti, wara inċident li seħħ fl-Italja fl-1869. Lobbia kien il-kunjom tad-deputat parlamentari Taljan, Cristiano Lobbia. Dan kien inqatel f’Firenze, bi tliet daqqiet ta’ sikkina u daqqa ta’ oġġett iebes li qala’ fuq rasu. Bid-daqqa, il-kappell li kellu fuq rasu tgħattan. Ispirat minn dan l-inċident, id-disinjatur tal-kpiepel beda jipproduċi kpiepel ta’ din il-forma bid-daqqa minn fuq ‘l isfel, u forsi b’umoriżmu krudili, beda jbiegħhom bħala ‘a La Lobbia’. Fid-dinja Anglo-Sassona dan it-tip ta’ kappell u magħruf bħala, Homburg, għaliex kien stil mibdi f’Bad Homburg, il-Ġermanja. Tal. lobbia.

LOFF     Ara:  SIEGLA TAL-LOFF.      

LOĠĠ    Finestrun. Frejm li jżomm tieqa tal-ħġieġ li normalment ma tinfetaħx li titwaħħal ingastata mal-ħajt, ġeneralment fuq xi bieb, gallarija jew inkella xi tiieqa biex tagħti aktar dawl lil-kamra ta’ fejn tkun. 

LOĠĠA      1. Triq jew passaġġ pubbliku magħmulin b’ħafna arkati biex jilqgħu mix-xita u x-xemx. 2. Kuritur imsaqqaf fid-dar li min-naħa jagħti fuq il-kmamar ta’ ġewwa u min-naħa l-oħra jagħti fuq barra jew fuq il-bitħa.  3. Id-dar ta’ sezzjoni jew distrett tal-Mażuni. Ing. Masonic Lodge. Ara: MAŻUN.

LOGĦOB KRUĊ   (Damma) Logħba ħafifa fejn tintefa’ munita fl-ajru u l-lagħaba, norm. tnejn, jippruvaw jaqtgħu jekk il-munita meta taqa’ fl-art, hiex ser tiġi fuq in-naħa tal-wiċċ jew fuq is-salib (rif. għas-salib (tal-Ordni) li jidhru fuq il-munita. Fi żmien meta kien għad hawn il-flus Ingliżi meta jgħollu s-sold, kienu jgħidu, wiċċ (rif. għar-re jew reġina) jew bajs.

LOGĦBA TAL-FLIELES       Din il-logħba kienet tintlagħab bejn numru ta’ tfal, tnejn jew aktar. Kull wieħed minnhom jagħmel għalih disinn ta’ kaxxa ta’ bejn wieħed u ieħor 30 ċentimetru kwadru. Kull tifel jew tifla jgara ballun żgħir, daqs 3 ċm fid-diametru, minn ċerta distanza biex jittanta jdaħħlu fil-kaxxa tiegħu. Min ma jirnexxilux jagħmel dan, jissejjaħ ‘fellus’ u jitlef il-logħba. Informazzjoni mogħtija mis-sinjura Doris Cannataci li tgħid li din il-logħba kienet tilgħabha ma’ tfal oħra, meta fi żmien il-gwerra l-familja tagħha telgħet Għawdex. Sors: I Remember, I Remember … Years Gone By, ta’ Doris Cannataci, p. 47. (2017).

LOGĦBA TAL-ĦOFRA     (Damma)  Tip ta’ logħba fejn it-tfal jimmiraw u jgaraw il-ġellewż f’ħofra.

LOGĦBA TAL-PAPA, IL-    (Damma) Aktar milli logħba, din  hi pjuttost ċajta goffa li biha wieħed jgħaddi ż-żmien bl-ieħor. Grupp ta’ tfal jiddeċiedu li jagħmlu ċajta fuq xi tifel innoċenti, għax dan ma jkunx jaf xinhu lest għalih. Dawk li jafu bil-ħażen tal-logħba jagħżlu wieħed minnhom biex jagħmilha tal-Papa. Dan ilibbsuh bħal mitra fuq rasu bħallikuieku dan ser jilgħabha tal-Papa. Din il-mitra jimlewha bl-ilma. It-tfal imorru quddiem ‘il-Papa’ biex kollha kemm huma ‘jitolbuh’ għal xi grazzja speċjali. Lit-tifel vittma, sħabu jgħidulu biex jitlob lill-Papa għax-xita. Meta jasal il-mument tiegħu dan it-tifel jagħmel bħal ma qalulu, jinżel għarkubtejh u jitlob lill-Papa għax-xita. Dan tal-aħħar pront jgħidlu li t-talba tiegħu hi milqgħuha, u fil-pront imejjel rasu ’l isfel, u bit-tixjira ta’ rasu ‘l quddiem, l-ilma dlonk jaqa’ fuq it-tifel u dan isir għasra.

LOGĦOB TAL-KARTI    Jissemmew bosta logħob tal-karti li kienu jintlagħbu f’Malta fi żmien l-Ordni. Bosta minn dawn għandhom isem li ġej mit-Taljan għax kien logħob li jintlagħab fl-Italja. Fost dawn hemm, Zecchinetta; Cartella; Quaranta; Scopetta (forsi ġejja minn Scoperta?) Manilja / Maniglia; Paria /Pariglia, Tresett (Tal. Tre sette); u Sentuta. Fi żminijet aktar riċenti beda jintlagħab logħob ieħor, bħal pereż., Ass Idur, Bella Donna, Beżik, Ċamar, Kargu, Paċenzja (Solitaire), Po(w)ker, Rami u Trentun. Intant, l-ismijiet tal-karti tal-logħob jissejħu: Koppi / kori  (Ing. Hearts) ♥; Denari – (Ing. Diamonds) ♦. Spati / Piki – Ing. Spades) ♠;  Mazzi / Fjuri (Clubs) ♣;  Karti oħra huma l-Kavall u s-Sultan. Ara: KOPPI; ASS; FIXXA. Fil-bidu tas-seklu dsatax William Domeier isemmi żewġ tipi ta’ logħob tal-karti: rubber of whist, u cassino. Sorsi: ‘Gambling in Malta under the Order’. Giovanni Bonello, Histories of Malta – Ventures and Adventures. Gaming Cards, Joseph Schirò, Treasures of Malta Vol V No 2, 1996, u sorsi orali. Ara l-artiklu fuq din il-website: ‘Card Games in Malta’.

LOGĦOB TAL-MEZZA BLATA / LOGĦBA TAT-TGĦOLIJA     (Damma) Il-lagħaba jitfgħu xi ftit żerriegħa fl-ajru bl-iskop li din taqa’ fuq post speċifiku fl-art, bħal pereż., fuq ċangatura jew maduma. Dak li jirnexxilu jagħmel dan jirbaħ il-logħba waqt li dak li ż-żerriegħa tiegħu taqa’ lil hinn jitlef.

LOMMA      1. Iz-zokk ewlieni u kbir tas-siġra li minnu joħorġu zkuk u friegħi żgħar.  2. L-ewwel qolla tan-naħal. L-ewwel xehda għasel. Etim. omm / ommha.

LONGA    1. Il-wisa’ fejn jinfirex id-dell. 2. Dik il-parti tad-dell ‘l eqreb lejn fejn tkun qed tisreġ ix-xemx. Tisma’ min iwiddeb lit-tfal, ‘Isma’ minni, ibni, toqgħodx fil-longa tax-xemx!’ – bħallikieku anki jekk dak li jkun qiegħed fid-dell, xorta waħda s-sħana tax-xemx se tilħqu. Dan hu minnu għaliex hu fatt magħruf li r-raġġi ultravjola jirriflettu mill-art u għaldaqstant jilħqu wkoll lil min ikun qiegħed fid-dell. Tal. longa minn allongare – M. titwal jew tiġġebbed.

LONZA     1. Laħma grass li tibqa’ mwaħħla mal-ġlud tal-annimal meta dan ikun imqatta’ għal ikel. Biċċa grass għaliha. 2. Isem ieħor għal Lorenza.

LOPPA   Kelma li tingħad mal-frażi ‘loppa xagħar’. Dan l-appel. jirriferi għal qabda xagħar, l-aktar dak li jkun goff, imqanfed jew maħmuġ. Qbl. Tal. maloppo – M. oġġetti mitfugħin gozz fuq xulxin.

LOPPJU / OPPJU   Is. xj.  Papavera soniferum. Sustanza li tintuża biex tmewwet is-sistema tan-nervituri waqt xi operazzjoni biex ma jinħasx l-uġigħ. Il-kelma ‘loppju’ ġejja mill-kelma opium, li hi pjanta li tikber b’mod naturali, inkella titkabbar, l-aktar fl-Asja. Din il-pjanta hi magħrufa bħala s-sors tal-morfina (12% minn din il-pjanta hi morfina) li tittieħed minn ġol-boċċa tal-fjura. L-effett tat-trab tal-opjum kien diġà’ magħruf f’Malta, fis-seklu sittax, minħabba li l-opjum kien jintuża mill-Ġannissari Torok, biex meta jassaltaw is-swar kienu jagħmluh mingħajr biża’. Mid-dokumenti storiċi nafu li l-opjum ġieli kien jintuża wkoll mill-ilsiera miżmuma fil-ħabsijiet għall-gost, u ġieli dawn mietu meta ħadu doża esaġerata. Il-poeta Ingliż Samuel Taylor Coleridge, li kien is-Segretarju tal-Kummissarju Ingliż Alexander Ball kien ivvizzjat bl-użu tal-opjum. Illum mill-opjum issir l-eroina fil-laboratorji biex il-qawwa ta’ din id-droga naturali tirdoppja u jkollha effett aktar alluċinatorju. Ara: ‘Use and Abuse of Opium in Maltese History’, Histories of Malta Vol V – Reflections and Rejections, Giovanni, pp. 9 – 28. Slavery in the Islands of Malta a and Gozo, 1000- 1800, pp. Godfrey Wettinger, pp. 546 – 547.

LOQMA   Biċċa ħobż żgħira meħuda kemm timla l-ħalq. Bukkun, ħalq mimli ħobż. Għ. luqma. M. laħma. Qbl ma’ LEKUMIA. A. Preca juża din il-kelma b’mod metaforiku fir-rakkont ta’ Esaw u Ġakobb. […] Semegħtu Rebekka (omm Esaw) u beżgħet għax kienet taf li Esaw kien loqma tal-ġenb […] Storja Sagra (1895), Ktb I, p. 108.

LOTTERIJA    Din hi waħda minn bosta logħbiet tal-azzard tant popolari fejn il-premju jista’ jikkonsisti fi flus kif ukoll oġġetti li jvarjaw minn oġġetti żgħar sa anki proprjetà immobbiljarja. Fl-antik din il-logħba kienet tissejjah otterija, biss, biż-żmien kien magħdud l-artiku mal-kelma otteria u din saret, lotterija. Il-lotterija tista’ tkun operata mill-Gvern jew minn entitajiet awtorizzati jew minn xi soċjetà, biex il-flus li jidħlu minnha jgħinu jiffinanzjaw f’xi proġett meħtieġ. Il-Knisja f’Malta, għalkemm kienet kontra il-logħob tal-azzard, kienet tagħmel bosta lotteriji biex tiġbor il-fondi għal xi opra li jkunu meħtieġa. Eżempju ta’ dan kien il-bini tal-knisja tal-Mosta fejn il-fondi mħollija għall-binja ma kinux qed ilaħħqu mal-bżonnijiet. Biex ix-xogħol sata’ jitkompla, il-kumitat inkarigat mill-bini, fit-3 ta’ Lulju 1835, kiteb lill-Gvernatur għall-permess biex jittellgħu xi lotteriji, u dan il-permess ġie mogħti. Il-biljett kien ta’ xelin (dak iż-żmien kien jiswa’ paga ta’ jum għal bennej tas-sengħa). Kien hemm tliet premjijiet kbar, kull wieħed jikkonsisti f’bini u għelieqi. Sors: L-istorja tal-Mosta bil-Knisja Tagħha, ta’ E.B. Vella, (1930).

LOTTU    Il-lottu f’Malta beda jkun organizzat fuq livell nazzjonali, nhar is-Sibt 10 ta’ Frar 1923, b’inizzjattiva tal-ewwel gvern awtonomu Malti biex l-amministrazzjoni governattiva jkollha sors ieħor ta’ dħul. F’din l-ewwel logħba l-gvern daħħal aktar minn ħamest elef lira, dħul żgħir li għen xi ftit biex il-gvern jamministra proġetti soċjali. Il-lottu kien, skont il-Knisja, ta’ periklu, għax seta’, meta jsir b’mod irresponsabbli, ikompli jgħarraq il-ftit li kellhom il-familja foqra. Meta il-Gvern introduċa din il-logħba, il-każini tal-baned ma ħadux gost, għax fehmu li issa se jitnaqqas d-dħul li kien isir mil-logħob tat-tombla li kienu jorganzizzaw fil-każin tagħhom. Għaldaqstant, il-gvern ikkonċeda lill-każini li jkollhom il-banka tal-lottu tagħhom. Din hi r-raġuni għaliex illum ħafna banek tal-lottu jinsabu proprju fil-każini tal-baned. Bi tpattija ta’ dan, il-baned ta’ dawn il-każini kienu obbligati li jagħtu kunċert b’xejn, darba fis-sena, fir-raħal tagħhom. Ir-rebħ tal-lottu jsir b’diversi modi, pereż., mal-prim estratt, mal-ambu, mat-tern u mal-kwatern. Fl-2013, id-dħul fil-kaxxa ta’ Malta mil-lottu kien ta’ aktar minn għaxar miljun ewro. Il-lottu mmexxi mill-gvern kien ittrasferit għand kumpanija privata fis-sena 2003. Ara: Tifkiriet ta’ Carmel Portelli, pp. 220-224.   

LSIEN il-BIEB    (Damma)   Battent. Dik il-parti fit-tarf tal-ġenb tal-bieba li tirkeb il-bieba l-oħra, biex waħda tagħlaq sew mal-oħra.

LSIEN IL-MARA / IN-NISA     Is. xj. Sansaveria trivasciata. Pjanta li tikber b’weraq irqaq u sodi, misluta ’il fuq, ta’ kulur ħadrani, u isfar fil-ġnub. Din il-pjanta hi popolari f’ħafna djar fejn titkabbar f’qasrija biex dak li jkun iżejjen biha id-dar. Ing. Snake’s Tongue / Mother-in-law’s Tongue / Viper’s bowstring hemp.

LSIEN SAN PAWL     Waqt it-tħaffir fil-blat, ta’ spiss jinsabu fossili, li ħafna drabi huma l-fdalijiet ta’ kreaturi tal-baħar. Fost dawn, jinsabu wkoll fossili ta’ snien f’forma trijangolari, li huma tal-klieb il-baħar li għexu miljuni ta’ snin ilu fl-ibħara tan-nofs tal-Mediterran, meta ll-blat tal-gżejjer Maltin kien għadu sediment f’qiegħ il-baħar. Fl-antik, meta l-ħaddiema tal-barrieri kienu jsibu dawn it-tip ta’ fossili, kienu jxebbhuhom ma’ ilsna u malajr qalgħuha li dawn il-fossili kienu ġejjin mill-ilsna tas-sriep. Il-leġġenda tgħid li meta San Pawl gidmitu l-lifgħa dan amar li l-ilsna tas-sriep ma jibqgħux velenużi u dlonk difininhom fl-art.

LSIERA     Matul is-sekli, Malta batiet u gawdiet mill-piraterija. Dan għaliex, il-Maltin kienu ħafna drabi mdaħħlin sew fil-ħtif ta’ bastimenti tal-għadu waqt li fl-istess ħin kienu wkoll suġġetti għal attakki simili mill-kursara, l-aktar dawk tal-Afrika ta’ Fuq, u dawk tal-Imperu Ottoman. Fis-seklu tlettax, Malta tissemma bosta drabi bħala ċentru importanti fl-akkwist tal-ilsiera. Fil-Medjuevu il-prezz ta’ skjav kien ivarja bejn tmien u tmintax il-onċja, dak iż-żmien, somma konsiderevoli. Fi żmien l-Ordni, f’Malta kienet ħaġa normali li jkun hawn madwar elfejn skjav. Dawn kienu jinqabdu l-aktar waqt xi attakk fuq il-baħar, li l-Kavallieri kienu jagħmlu fuq il-Misilmin, fuq il-Lhud u fuq l-Insara Ortodossi. Fi żmien l-Ordni, il-prezz ta’ dawn l-ilsiera kien ivarja bejn 500 skud, jekk dan kien ikun żagħżugħ b’saħħtu, sa 100 skud jekk l-ilsir ikun xiħ, tifel jew mara. Dawn l-ilsiera kienu anki jinbiegħu barra minn Malta, ħafna drabi fl-Italja jew fi Franza. Ara: MONTE DI REDENZIONE.  Ara wkoll:  Slavery in Malta 1300 – 1800, Godfrey Wettinger. ‘The Underground Slave Prisons at Vittoriosa’, ta’ Lorenzo Zahra, Treasures of Malta Vol XIV, 2008, no. 2. Malta – The Mediaeval Millenium, pp. 159-160. Patrolling Society’s Borders: ‘Slavery Apostasy and the Inquisition’, artiklu ta’ Carmel Cassar u Paul Sant Cassia, Sacra Militia Issue no 6, 2007. ‘A Medical Service for Slaves in Malta During the Rule of the Order of St John of Jerusalem’  www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles.

LUBIEN     Ara: LIBIEN.

LUCERA     Din hi belt f’Foggia, fil-Puglia, li fiha llum jgħixu mal-34,000 abitant. Lucera kienet taqa’ taħt Federiku II, ir-re Żvev, li dak iż-żmien kien jirrenja lil Malta bħala parti mir-renju ta’ Sqallija. Fiż-żmien ta’ bejn l-1223 u l-1244, dan l-imperatur iddeporta bosta Musulmani minn Malta lejn il-belt ta’ Luċera. Dan hu l-ewwel każ li nafu bih ta’ tindif etniku li qatt sar f’Malta, bil-ħsieb li Malta, bħal Sqallija, tkun aktar omoġenja fil-fidi u l-kultura. Jidher li din id-deportazzjoni ma kinetx l-unika waħda li dan l-imperatur kien ordna. Nafu li fl-1239, Federiku kien bagħat komunità sħiħa, din id-darba eżiljata minn Sqallija, biex tgħix f’Lucera. Jidher li n-numru ta’ Musulmani f’Lucera kien kiber sew, tant li laħaq l-20,000, waqt li dawk Insara kienu jgħoddu biss tnax-il elf ruħ. Minħabba f’hekk il-belt kienet saret magħrufa bħala Lucaera Saracenorum, jiġ., ‘Lucera tas-Saraċini’. Din il-komunità Musulmana baqgħet tgħix f’Lucera sakemm daħlu l-Anġevini. Imbagħad, fl-1300, ingħatat ordni biex il-Musulmani kollha jitilqu minn hemm u jmorru jgħixu banda oħra. B’hekk ġara illi din il-komunità Musulmana tferrxet mal-Italja kollha.

LUĊILETTRIKA   Nomenklatura antika li kienet tirriferi għad-dawl tal-elettriku inġenerali. Kien fl-ewwel ta’ Diċembru tal-1886 li l-Gvernatur Ingliż, Sir Arthur Lyon Fremantle, inawgura l-ewwel makkinarju li jiġġenera l-elettriku fil-power station tal-Furjana, taħt it-Telgħa tal-Kurċifiss. Biss, din ma kinetx l-ewwel darba li l-elettriku nxtegħel f’Malta. Fis-sena 1882 l-elettriku kien inxtegħel bis-saħħa ta’ ġeneratur żgħir biex idawwal it-Teatru Rjal, u drabi oħra biex idawwal Pjazza San Ġorġ, il-Belt, f’okkażjonijiet festivi. Il-bqija, sa dak iż-żmien, id-djar u t-toroq ta’ Malta kienu jiddawlu billejl bid-dawl tal-gass jew inkella biż-żejt u l-ftila fit-tazza. Id-dawl tal-elettriku f’Malta daħal fl-istess snin meta l-inventur Thomas Edison kien għadu qiegħed jinstalla s-sistema tad-dawl fil-power station ta’ New York. Il-power station li nbniet fil-Furjana kienet taħdem bil-faħam, u għall-ewwel snin kienet tipproduċi mal-2000 volt biss. Dan kien biżżejjed biex fis-sena 1896, id-dawl tal-elettriku nfirex ukoll fit-toroq tal-Belt, il-Furjana u t-Tlett Ibliet. Sena wara, id-dawl beda jkun installat ukoll f’Tas-Sliema. Fid-29 ta’ Marzu tal-1899, id-dawl kien installat fil-Konkatidral ta’ San Ġwann. Aktar dawl elettriku beda dieħel fil-lokalitajiet Maltin fis-snin bikrin tas-seklu għoxrin. Mal-bini tal-istazzjon tat-tramm fil-Marsa, ħdejn Jetties Wharf, inbena wkoll stabbiliment tal-elettriku biex bih jitħaddmu t-tramms. L-elettriku wasal ir-Rabat, Għawdex, fl-1926. Fis-sena 1930, il-Power Station reġgħet inbniet mill-ġdid, din id-darba bit-turbini li setgħu jaħdmu biż-żejt flok bil-faħam. Fit-Tieni Gwerra Dinjija nbena stazzjon ieħor li jiġġenera l-elettriku għall-bżonnijiet militari, din id-darba fi swali kbar imħaffra taħt Kordin. Meta fit-Tieni Gwerra Dinjija, il-power station ta’ taħt it-Telgħa tal-Kurċifiss intlaqtet, kien sar arranġament biex ikun installat makkinarju fil-mina ta’ taħt il-Barrakka li tagħti għal quddiem id-Dwana l-Antika. Fl-1953, kienet inawgurata l-power station tal-Marsa, din id-darba taħt l-art, għaliex dak iż-żmien il-Militar Ingliż kien jibża’ minn xi attakk minħabba t-tensjoni internazzjonali li ġabet magħha l-Gwerra l-Bierda. Imbagħad, fis-sena 1966, inbniet il–power station tal-Marsa li hemm illum, u l-antika ngħalqet għal kollox. Fis-sena 1991, kienet inawgurata l-power station ta’ Delimara. It-tħaddim tagħha imbidel fl-2015, hekk kif il-ġenerazzjoni tal-elettriku bdiet issir bil-gass impurtat u l-konnettività ma’ Sqallija b’kejbel f’qiegħ il-baħar. Ara: ‘Electricity Generation in Malta, 1896-1964’ ta’ Lorenzo Zahra, fi Treasures of Malta, n. 46, Christmas 2009, Vol. XVIn. 1, pp. 71-78. Ara wkoll: ‘History of Electricity’. Ħajr: Michael Cassar għal bosta sorsi ta’ informazzjoni oħra. http://www.enemalta.com; 

http://vassallohistory.wordpress.com/electricity-in-malta/.

LUFA   L-isem ta’ pjanta tropikali u l-frotta li tikber mill-istess siġra. Is. xj. L. Luffa aegiptica / L. acutangula. Fit-tul u l-għamla tagħha, din il-frotta tixbah lill-ħjara. Mill-ġewwieni ta’ din il-frotta, tista’ issir sponża li tintuża biex fil-ħasil tnaddaf il-qoxra tal-ġilda li tkun xotta u qed titqaxxar. Il-lufa ġieli jqabbdulha manku magħha jew jorbtuha mit-truf bi spaga biex wieħed ikun jista’ jaħsel dahru. Hawn min jgħidilha ‘lfufa’. Oriġ. Għ. luffa. Ing. luffa or loofah.

LUĦ     Speċi ta’ pala bil-marloġġ  twil, biex ilewħu l-qamħ jew ix-xgħir bih ħalli jifirduh mill-ħliefa u mis-sifa.

LULA   Diffett jew xi imperfezzjoni, gwaj, jiġ. ‘gwaj / ħażin għalik’ Ngħidu ‘lula għalik’; kulħadd b’xi lula, kulħadd b’xi difett jew problema. Qawl: Kulħadd b’xi tebgħa, sal-qamar għandu l-lula. Sors: E.S.I. u J.A.

LUMINA    Tip ta’ musbieħ. Dawl li jinxtegħel minn ftila żgħira li tiddeffes f’injama ħafifa, tgħum f’wiċċ iż-żejt ġo tazza u biha ddawwal l-ambjent tal-madwar. Dawn it-tipi ta’ msiebaħ kienu jinxtegħlu bosta drabi quddiem xi niċċa tal-Madonna. Fil-festi mbagħad, kienu jinxtegħlu kwantità kbira minnhom u jitwaħħlu mal-faċċata tal-knisja biex jagħtu dehra sabiħa matul l-iljieli tal-festa.

LUNA   Kanavazz. Kanvas. Drapp tal-qlugħ magħmul mill-kittien, qanneb jew qoton.

LUNETTA    Fil-knejjes, din hi l-forma ta’ nofs qamar iħares ‘l isfel li tkun magħmula fl-istruttura tal-binja biex iżżejjen bil-forma tagħha. Fiha titpinġa bħala affresk jew inkella pittura fuq it-tila, xi xena sagra tal-qaddisi/n, eċċ. Bosta drabi il-lunetti jkunu fil-kappelluni jew fil-ġnub tan-navata jew fil-kappelli tal-knisja meta din tkun ta’ ċertu kobor. Il-lunetta tista’ tkun ukoll f’binjiet oħra, bħal fil-każ tal-Palazz ta’ Verdala jew fil-Palazz tal-gran mastri l-Belt.

                           

LUPA   1. Kundizzjoni fejn wieħed ikollu ġuħ li ma jitrażżanx. Leblieba kbira. Tisma’ lil min jgħid, ‘dak illupat’, jiġ., dak għandu ġuħ kbir qisu għandu l-lupa, jew ‘dak illupat għal xi sigarett’. Ħajr: Stephanie Chetcuti. F’Ghawdex, barra llupat, jingħad ukoll illampikat, jiġ., irid jaħtaf u jieħu kollox għalih. Ħajr: Anton F. Attard. Ara: LAMPIK. 2. Riħ sħun li jiġi min-Nofsinhar li jagħmel il-ħsara lill-uċuħ tar-raba’. M.A.V. (1796) isejjaħ dan ir-riħ ‘sorta di vento libico caldissimo e dannoso’.  3. Marda tal-ħxejjex li biha x-xitla tibjad u tinxef. 4. Eħtrieq.  5. Għodda mekkanizzata, forma ta’ serrieq tond li tintuża biex taqta’ l-injam. L-istess isem jintuża għal serrieq ieħor twil ħafna, bejn 1.5 u 2.3 m, li jkollu żewġ imqabad, wieħed kull tarf, biex is-serrar isir bejn tnejn min-nies. Munxar. 6. Tip ta’ marda li tattakka d-dwieli.

LUPPATA    Kwantità ta’ oġġetti miġbura f’mazz wieħed. Kelma li jagħtiha Temi Zammit, fir-rakkont ċkejken ‘Franswà’, meta żagħżugħ mar ‘isewwi xuxtu’ (jaqta’ xagħaru) għand il-barbier. Il-barbier jgħid bejnu u bejn ruħu, ‘[…] Dik il-luppata xagħar kif kien iżommha?’ Kelma li ma tidhirx la fil-Miklem u lanqas fid-dizzjunarju ta’ Aquilina. Għandha mnejn din ġejja mit-Taljan, malloppo, li tfisser, kwantità.

Aqra dwar dan is-suġġett

LUPRAMENT1    Kelma oħra għal ‘proprjament / proprja’ jew ‘eżatt bħal xi ħaġa oħra’. Ngħidu, ‘Luprament ħuh, kemm jixbhu!’ 2. Bi preċiżjoni. Din il-kelma niltaqgħu magħha fir-rakkont żgħir ‘Lukarda u l-Għadd tan-Nies’, ta’ Temi Zammit: ‘[…] Jien luprament mhux Lukarda jisimni, imma Lutgarda [..]’ Sors: Nies Bla Sabar u stejjer oħra, p. 56.

LUPU LUPU     Logħba fejn it-tfal iduru madwar tifla li tkun taparsi qed tħaffer ħofra fl-art, waqt li t-tfal jgħidu:

          Lupu Lupu x’inti tagħmel?
          Qed inħaffer ħofra
          Għalfejn?
          Għal misħun
          U l-misħun għalfejn?
          Għas skieken
          U s-skieken għalfejn?
          Biex noqtolkom”

U t-tifla tibda tiġri warajhom biex taqbadhom; u min jinqabad joqgħod hu l-lupu. Sors: Alfred Magro, Kelmiet il-Malti, Facebook, 9 ta’ Jannar, 2015.

LUQ   Is. xj. Populus alba. Ing. White poplar. Siġra indiġena li saret rari immens. Siġra ħorfija għax twaqqa’ l-weraq tagħha fix-xitwa li mbagħad jerġgħu jikbru fl-istaġun tar-rebbiegħa u s-sajf. Il-weraq minn taħt huma ta’ kulur li jagħti lejn il-fidda. Din is-siġra għadha tinsab fl-inħawi li jġibu isimha, preċiżament f’Wied il-Luq, qrib is-Siġġiewi u fil-qalba tal-Buskett. Siġra li għandha bżonn ħafna ilma u għalhekk l-aqwa post fejn tista’ tikber huwa fil-widien, bħal f’Wied il-Qlejgħa.

LUSINGAR    Kliem li jkun fih bosta kumplimenti żejda. Tifħir aktar milli suppost. Wegħdiet fil-fieragħ. L-att li bih iġġiegħel lil dak li jkun jagħmel xi ħaġa billi tħajru b’wegħdiet fiergħa. Tal. lusingare, M. it-tifsira hi preċiżament l-istess.

LUSTRIN     Kandelabru li jkun imwaħħal mal-ħajt u li fih titqiegħed ix-xemgħa biex iddawwal il-madwar. Il-lustrin ikollu bħal mera biex id-dawl tax-xemgħa jirrifletti fuqha u b’hekk id-dawl jinfirex aktar. Ġieli d-dawl tax-xemgħa mwaħħla mal-lustrin ikun moħbi mill-għajn, biex b’hekk l-fjamma tirrifleti d-dawl minn mal-ħajt. Sors: G.B.F. (1845) u Kalepin (1941).

LUTERU   Martin Luther (1483 – 1546), jew Luteru kif nafuh il-Maltin twieled f’Eisleben, fis-Sassonja, il-Ġermanja. Kien patri Agostinjan, u professur tat-teoloġija. Dan kien ħadha qatta bla ħabel kontra l-Vatikan, l-aktar minħabba l-użanza tal-bejgħ tal-indulġenzi. Fl-1517, Luteru kien ippreżenta il-‘Ħamsa u Disgħin Teżi’ kontra din il-prattika. Hu rrifjuta li jċedi għall-pressjoni li saritlu mill-Papa Ljun X, biex jirtira dak li kien iddikjara. Konsegwentement, Luteru kien skomunikat mill-Knisja Kattolika. Dan ta bidu għal dik li hi msejħa r-Riforma, li biż-żmien, minnha ħarġu r-reliġjonijiet Luterani, Protestanti u oħrajn. B’konsegwenza ta’ hekk, il-kapijiet tal-Knisja Kattolika ħadmu matul is-snin, biex isseħħ il-‘Kontra-Riforma’. Nafu li fit-tletinijiet tas-seklu sittax, f’Malta kien diġà beda jinħass l-effett tat-tixrid tat-twemmin Luteran. Eż., fis-sena 1539, kien hemm ċertu Don Andrea Axac, għalliem fl-iskola tal-Imdina, li kien beda jxerred it-twemmin Luteran mal-istudenti tiegħu. Fl-1545, jissemma Francois Gisualdo, qassis Franċiż li kien jgħix l-Imdina u li kien Luteran fi twemminu. Fis-sena 1574, Mattew Falzon, il-ħakem tal-Imdina kien ukoll akkużat li kien Luteran. Dan spiċċa biex ħarab lejn Sqallija. Il-Protestantiżmu kompla jitfaċċa f’Malta b’ħafna modi, l-aktar bil-wasla tan-negozjanti minn Franza u tal-Ugonotti, li kienu ħarbu mill-persekuzzjonijiet tal-Kattoliċi. (Ing. Huguenots). Sa żmien tfuliti, ta’ spiss kont tisma’ lil min jgħid, ‘Ħaqq Luteru’, flok ħaġa oħra biex jisfoga biha, għax qisha din kienet aċċettabli. Ara: ‘The Sorcerer Mattew Falzon and the Earliest Infiltration of Lutheranism’, ta’ Giovanni Bonello, Histories of Malta – Deceptions and Perceptions, pp. 13-21.

LUZZU    Dgħajsa tradizzjonali tas-sajd użata mis-sajjieda Maltin. Skont il-Prof. Joseph Brincat l-oriġ. etim. tal-kelma ġejja mit-Taljan gozzo li tfisser dgħajsa tas-sajd u li bl-Isqalli tissejjaħ guzzu. Fil-Lvant ta’ Sqallija il-‘g’ tinħass inqas u allura biż-żmien dan il-ħoss waqa’ u minn guzzu din id-dgħajsa bdiet tissejjaħ uzzu. F’Malta, il-ħoss tal-artiklu (il-) eventwalment twaħħal man-nom uzzu biex spiċċa ‘luzzu’. Il-forma tal-luzzu tbiddel mas-snin. Hawn min jgħid li din id-dgħajsa taf l-oriġini tagħha mill-isperonara. Dan meta l-luzzu kien għadu bil-qala tal-latini. Oħrajn jaraw l-oriġini tieghu mill-FIRILLA, fis-seklu għoxrin għax bħalu preċiż, biss, il-luzzu ikbar.  Fi Sqallija għad hemm dgħajjes tal-qlugħ li jissejħu guzzu.  Ara: Where the Fishing Boat got its NameThe Times, 13^th January 2011. 

LWIEN     Ħafna mill-kuluri huma assoċjati ma’ oġġetti magħrufa. Dan biex kull lewn ikun spjegat b’aktar preċiżjoni skont l-oġġett komunament magħruf. Hawn se nġib xi termini ta’ ilwien kif jinsabu ddokumentati f’diversi sorsi: iblaq / belqa – sewdieni; ixheb li jfisser lewn il-fenek, griż; idbis / debas; irmiedi samrani – kannella); irmiedi miftugħ – kannella ċar; irmiedi magħluq – kannella skur; lewn il-far – griż; lewn il-ħadid – griż ċar; lewn il-warda – roża; lewn il-ħalib; xagħar qastni (kulur il-qastan); sema kaħlani; isfar lellux; jew isfar mewt; isfar bħax-xemgħa; aħmar peprin; iswed faħma; iswed Tork; abjad karti; abjad silġ; idejn koħol nir; sema ċelest; qattusa bebbuxija, leħja xehba (ta’ lewn griż). Ara: Kliem Antik Malti ta’ Godfrey Wettinger, u F. V. (1831).

  *          *         *

A *    B *    Ċ *    C *    D *   E *    F *

Ġ *    G *    GĦ *    H *    Ħ *    I *    J *    K *

L *    M *     N *     O *     P *    Q *    R *     S * 

T *     U *     V *    W *     X *     Ż *    Z *

Dan ix-xogħol hu bbażat fuq dawn il-pubblikazzjonijiet. 

           Bejn Kliem u Storja 

           Ara X’Int Tgħid

           Biex il-Kliem Ikun Sew

    

Paġni 256                                   Paġni 256                                         Paġni 256

Prezz: Ewro 14.95          Ewro 14.95                                   Ewro 14.95

Pubblikazzjonijiet tal-istess awtur  –  ikklikkja hawn:  https://kliemustorja.com/informazzjoni-dwar-pubblikazzjonijiet-ohra-tal-istess-awtur/

Sorsi bibliografiċi l-aktar imfittxa mill-awtur

* E.S.I.   Il-Miklem Malti, Volumi 1-10, ta' Erin Seraccino Inglott, (1989).
* F.V.     Maltese Grammar for the Use of the English, ta’ Francis Vella.(1831).
* F. Vella Dizionario Portatile – Maltese, Italiano, Inglese ta' F.Vella, (1843).  
* G.B.F.   Dizionario Maltese, Italiano, Inglese, ta’ Giovann Battista Falzon,(1845).
* J.A.    Maltese-English Dictionary, Vol. I & II, ta' Joseph Aquilina,(1987 & 1990)
* M.A.V.  Lexicon ta’ Ktyb Yl Klym Malti Mfysser byl-Latin u Byt-Taljan eċċ., MDCCXCVI, ta' Mikiel Anton Vassalli, (1796).
* (Damma)  DAMMA Tal Kliem Kartaginis mscerred fel Fom tal Maltin u Ghaucin,ta' Gianfrangesku Agius Sultana, (circa 1757 – 1769).
* V.B.    Dizzjunarju Malti-Ingliż, ta' V. Busuttil, (1900).