QWIEL ANTIKI – II
Tas-seklu 18 u bidu tas-seklu 19
Il-qwiel huma mod ta’ tagħlim li ta’ qabilna qasmu bejniethom u li baqgħu jingħadu ġenerazzjonijiet wara l-oħra. Il-qwiel bosta drabi jitfasslu b’mod metaforiku, speċi ta’ parabbola ħafifa, li tagħti parir f’diversi oqsma tal-ħajja.
Gian Pietro Franġisk Agius Sultana, jew kif inhu wkoll magħruf, Agius De Soldanis, (1712 – 1770), fid-dizzjunarju, tiegħu, Damma tal kliem Kartaġiniż mscerred fell fomm tal Maltin u Ghawċin, jinkludi mal-mitejn u tletin qawl li kienu magħrufa fi żmienu. Fl-1828, Mikiel Anton Vassalli ppubblika Motti, Aforiżmi e Proverbii Maltesi li fiħ insibu daqs 860 qawl mfisser. Għar-riċerkatur tal-istorja soċjali ta’ Malta, dawn il-qwiel huma importanti għax juru kif kien jaħsibha l-Malti aktar minn mitejn sena ilu dwar ħafna aspetti tal-ħajja, mit-twelid sal-mewt. Minn dawn il-mijiet ta’ qwiel għażilt mal-110 li jien sibthom partikolarment interessanti, l-aktar għax jirriflettu l-ħsibijiet li kienu jitgħabbew biħhom dawk li għexu qabilna. Ħaġa oħra li dawn il-qwiel jgħarrfuna huwa il-mo ta’ kliem kif kien jintuża dak iż-żmien.
Fejn rajt li hemm xi qawl li ma jinftihemx biżżejjed, tajt it-tifsira tiegħu skont kif sibtha mfissra minn Agius De Soldani u M. A. Vassalli; anki ġieli inkludejt it-tifsira kif qalbuha huma bit-Taljan. Kultant, żidt xi tifsiriet ta’ xi kliem diffiċli għax wisq naħseb li l-qarrej ma jifhimhomx. Il-kummenti tiegħi jidhru fil-parentesi kwadri […]. Fejn jidher l-akronimu M.A.V. dan ifisser li l-qawl sibtu fil-pubblikazzjoni ta’ Mikiel Amton Vassalli. Fejn il-qawl hu mniżżel minn Agius de Soldanis, jien immarkajtu bl-ittri, A. de S. Fejn il-qawl jinsab fiż-żewġ xogħlijiet, ktibt l-akronimi taż-żewġ awturi (A. de S. u M.A.V).
Martin Morana
11.03.2023
A
AĦJAR Aħjar ħarba minn karba. (M.A.V.) Miglior cosa é una fuga che un sopsiro.
AKTAR Aktar ma tqalleb aktar titqalleb. (M.A.V.) Piucché svolgi, maggiormenti ti sconvolgi. [Aktar ma jkollok aktar tkun trid].
B
BAĦAR Il-baħar duqu qabel ma titla’ fuqu (A. de S.)
BAJDA Il-bajda li kellha l-widnejn, kieku jerfugħa tnejn. (M.A.V.). [Jiġ., l-għajnuna tiswa dejjem, anki f’affarijiet żgħar].
BIEB Ma jingħalaqx bieb li ma jinfetaħx ieħor. (A. de S.)
Min jiftaħ biebu jitlef ’l-uliedu. (A. de S.)
Jew tiftaħ biebek u ftaħar, jew agħlqu u nsatar [inħeba]. (A. de S.)
Trid tgħix tajjeb, għalaq biebek u nsatar (A. de S.)
BILLI Billi tagħti tieħu. Con quello che dai, riceverai. (A. de S)
BISKOTT Jagħmel ħażin min jitlaq ruħu mingħajr biskott (A. de S.) [Importanti li meta tkun ser tagħmel ħarġa fit-tul tieħu miegħek dak li jsostnik].
BTALA Il-ħidma fil-btala ġġib is-siba u l-ħala. [Jiġ., fil-jiem tal-btala – jum ta’ festa kmandata – ix-xogħol iġib is-saħta u l-ħela. (A. de S.)
BNEJTA Il-ħajja tal-bnejta [tfajla] hi bħal mendil [sarvetta] fil-mejda. La vita della zitellina e come un pagliacco in tavola. (A. de S.) [Il-mara mhux miżżewġa tiddependi dejjem minn min kapaċi jsostniha].
BNIEDEM Il-bniedem akbar ma hu, akbar hemmu (A. de S.) [ikbar l-inkwiet tiegħu].
Ibża minn min hu battal [minn min ma għandux x’jagħmel]. (A. de S.)
Bniedem dagħaj ftit idum ħaj. (A. de S.)
Bniedem bla ħila [coraggio] aħjar il-mewt minnu. (A. de S)
BORDLIEQA Il-ħlieqa [ċajta] xi darba ssir bordlieqa (erba porcellana) (A. de S.) [Jiġ. iċ- ċajta / ħaġa tad-daħk xi darba ssir xi ħaġa aktar serja].
BODBOD Li kull min għandu l-leħja raġel, il-bodbod raġel. (A. de S. u M.A.V.)
BOSK Il-bosk ħatbu jaħarqu. (M.A.V.) [Jiġ., il-ħażin ikun megħlub mill-ħażin li joħroġ minnu nnifsu].
BUT Bit-tifħir ma timlix butek (A. de S.)
BUŻBIEŻ Aqta’ jiesek u berred bużbieżek. (A. de S. u M.A.V.) [Tistenniex aktar karezzi mingħand ħadd].
BUŻŻIEQA Jekk bużżieqtek dejqa xejn tiġi quddiemi (A. de S.) [Jekk int burdata ħażin aħjar ma tersqax lejja]. Dan il-qawl ifakkarna fl-idjoma, ‘tifqalix il-bużżieqa!’
Ċ
ĊAWLA Imdorri jisma’ bħaċ-ċawla tal-kampnar (A. de S.) [Jiġ., min hu mdorri jisma’ l-istess kliem jew għadda mill-istess sitwazzjoni ma jibqax jagħti każ].
D
DEMM Min ma jaħżenx lill-demmu jiġieh hemm [inkwiet] akbar minn hemmu (A. de S.) [Minn ma jieħux ħsieb il-bżonnijiet ta’ familtu jsib gwaj akbar].
DAĦK Min idaħħkek ibikkik; irid mingħandek min jagħtik (A. de S.)
Il-mara meta tidħak tkun trid tqarraq bik, meta tibki tkun qarrqet bik (A. de S.)
Bħal ma jaf idaħħkek jaf ibikkik (M.A.V.)
DAQQ Indoqq lill-qattusa biex tisfen l-għarusa (A. de S.) [Dak li jżiegħel b’xi ħadd jagħmel hekk biex jilħaq skopijiet ulterjuri].
DAR Dak li trid lill-ġarek, isebbaħ bieb darek (A. de S.) [B’mod ironiku, dan il-qawl qiegħed jgħid li d-deni li tixtieq lil għajrek faċli jiġi fuqek].
Dar bla raġel niexfa bħal taġen (A. de S)
Dar mingħajr mara ma fhiex x’tara (A. de S.)
X’ħin tfittex id-dar aħseb għall-ġar (A. de S.) [Tajjeb li qabel ma tidħol tgħix f’dar ġdida tkun taf min jgħix qribha].
DENI Agħmel il-ġid u insieh, iżda d-deni ftakar fih (A. de S.)
DQIQ Min iżoqq lill-oħrajn, iżomm id-dqiq u jagħti n-nuħħala (A. de S.) [Jgħin lil ħaddieħor, biss l-ewwel ma jieħu ħsieb hu tiegħu nnifsu].
DUĦĦAN Kull għuda / siġra għandha d-duħħan tagħha (A. de S.). [Dan il-qawl ifisser li kull bniedem għandu n-nuqqasijiet tiegħu].
DUWA Duwa ma hux xuwa [ikel mixwi fil-forn] La medicina non è un arrosto (A. de S.)
E
EMIR Li jien kont emir, u int emir, min isuq il-ħmir? (M.A.V.)
F
FAQAR Il-faqar ma hux għar [mistħija]. (M.A.V.)
FART Il-fart [barri] jirtabat minn qarnu, u r-raġel minn kelmtu. (M.A.V.)
FARTAS Il-fartas tmisslux il-beritta / il-birjola (A. de S. u M.A.V.) [Ara li b’għemilek ma tikxifx l-għawwar ta’ ħaddieħor].
FRAR Frar fawwar, itella’ il-fwar. (M.A.V.) [Dan il-qawl ifisser li jekk fi Frar, it-temp jibda jaqleb, dan ifisser li wieħed għandu jistenna xahar b’jiem xemxin].
FROTT Il-frott la jkun misjur, aqtgħu (A. de S.)
FURRAJNA Titma’ l-furrajna [weraq tax-xgħir li jingħata lill-bhejjem bħala għalf] lill-ħmar, u jagħtik biż-żewġ (A. de S.) [Tagħmel il-ġid u jiswielek deni].
FWIED Aħjar fwiedi milli uliedi. (A. de S.) [Wieħed għandu jieħu ħsieb il-bżonnijiet tiegħu n-nifsu l-ewwel, anki qabel l-interessi ta’ uliedu].
Ġ
ĠAR Min jitma [jittama] fil-ġar jorqod bla għaxja [ikla ta’ filgħaxija] (A. de S.) [Min jistenna li l-ġar ser iħenn għalih jgħarralu].
ĠENN L-imħabba oħt il-ġenn (A. de S.). [Min jintilef fl-imħabba ma jibqax jirraġuna b’moħħu].
ĠMIED Min jersaq ħada [ħdejn] l-iswed jiġġemmed (A. de S.)
ĠUĦ Bniedem li jorqod bil-ġuħ, joħlom bil-ftajjar. (M.A.V.)
G
GIDEB Jigdeb u ma jafx idewwi – dice cose per altra e non sà accommodarla (A. de de S.) [qawl li hu qrib ieħor: il-giddieb għomru qasir].
GVERNATUR Dur fejn iddur dejjem bieb il-Gvernatur (A. de S.). [Qawl Għawdxi li jirriferi għal fatt li fir-Rabat imkien mhu wisq ’il bogħod minn fejn joqgħod il-gvernatur, jiġ., mill-Kastell].
GĦ
GĦAJN Minn ras il-għajn ixrob, jekk trid taqta’ l-għatx (A. de S.)
GĦANI Imut il-għani, u jmut il-fqir, u t-tnejn għal ġewwa l-bir [qabar] (A. de S.)
GĦARUSA Tieħux għarusa sabiħa għax ikollok tħarisha – Tieħux għarusa kera għaliex tistmerra (A. de S.)
GĦARWIEN L-ebda ħalliel ma jneżża raġel għarwien. (M.A.V.)
GĦATBA La toqgħodx fuq għatba u fuq senduq għax iqajmuk. (A. de S. u M.A.V.)
GĦAŻŻIEN Xogħol tal-għażżien, għali wisq (A. de S.)
GĦOMM Min jaħbi għommtu [inkwiet] jmut biha [qawl li għadek tisma’ minn jgħidu. (M.A.V.)
GĦONQ Ibża’ minn min iżomm għonqu mgħawweġ (A. de S.) [Qawl li qed jalludi li għandek tibża’ minn min jagħmilha tad-devot iżżejjed].
H
HEMM Fil-hemm [inkwiet] jidhru l-ħbieb (A. de S.)
Ħ
ĦABBA Min ma jibżax għall-ħabba, lanqas jibża għal skud (A. de S.)
ĦADDIED Mhux kull min ġemmed wiċċu, sar ħaddied (A. de S.)
ĦAFI Min żara’ x-xewk ma jimxix ħafi (A. de S.)
ĦARBA Aħjar ħarba milli karba. (M.A.V.)
ĦARIR Il-ħarir u l-imsielaħ [xkupi] iħaxewxu (M.A.V.) [Min hu minfuħ bih innifsu, għandu jiftkar li l-ħwejjeġ fini u l-ixkupi l-istess ħoss jagħmlu].
ĦATBA Kull ħatba (Tal. tizzana) għandha duħħanha (A. de S.)
ĦAXIXA Ħaxixa ħażina dejjem fuq l-oħrajn taqbeż (A. de S.)
ĦOBŻ Il-ħobż tax-xgħir hu għasel fost il-fqir (A. de S. u M.A.V.). [Fl-antik il-ħobż tax- xgħir kien magħdud bħala ħobż inferjuri u tal-foqra]. Ara: xgħir.
Forn li ma jagħlaqx biebu ma jsajjarx ħobżu. (A. de S. u M.A.V.)
Aħjar ħobża sewda fl-art milli bajda ta’ fuq il-baħar (A. de S.). [Ix-xogħol ta’ fuq il-baħar fih wisq sogru].
ĦORRA Aħjar [mara] imqattgħa u ħorra [onesta], jew [milli] għanja u morra. Riferenza għal virtujiet li wieħed għandu jfittex f’mara.
I
IBEN Lill-ibnek kif trabbieh, lill-żewġek kif iddarrieh (A. de S.)
J
JAGĦTI Jagħti bajda biex jieħu tiġieġa. (M.A.V.) [Tingħad għal dak li japprofitta ruħu mis-sitwazzjoni].
K
KAVATI Għawdxi żograti [oħxon], il-gremxul ħasbu kavati [speċi ta’ kannoli bl- għasel] (A. de S.) Riferenza antika għal Għawdxin li kienu magħduda bħala nies xħaħ.
KELB Il-kelb qabel ma tinbxu, af sidu min hu (A. de S.)
KLIEM Min jitkellem wisq jarra u jegħled [jiżbalja].
KTIEB Alla jħarsek minn min jaqra fi ktieb wieħed. [Bniedem ma għandu qatt ikun iġġudikat fuq l-opinjoni ta’ bniedem wieħed biss – bħal meta ngħidu, tismax biss qanpiena waħda].
L
LOGĦOB Il-logħob u l-ħlieqa (ċajt) ġlied iġibu. (M.A.V.)
LSIEN L-ilsien hu bla għadam iżda jikser u jxoqq il-għadam. (A. de S. u M.A.V.)
M
MARA Qatt tafda lill-mara x’għandek f’qalbek (A. de S.)
MELĦ Il-bniedem ma tafux qabel ma tiekol modd miegħu [modd u salma l-istess] melħ miegħu (A. de S.)
MIDRUB Aħjar midrubin erba’ milli wieħed mejjet (A. de S.)
MINTUF Il-far mintuf, mixgħuf. Il topo dipelato, disgustato (A, de S.)
MSELĦA Mselħa ġdida tħaxwex wisq (A. de S.) [Dan il-qawl ifakkarna f’ieħor bl-Ingliż: A new broom sweeps cleaner].
MUNXAR Il-munxar [serrieq twil] għana, il-kawkma [mannara] ħala (A. de S.) L-użu tal- munxar fl-issirrar hu ta’ preċiżjoni u ta’ mingħajr ħela, waqt li bl-użu tal- mannara issir ħafna ħela tal-injam].
N
NAGĦLA Għal musmar tilef in-nagħla (M.A.V.)
NWAR Iż-żgħar tikxef l-inwar (vergogne) (A. de S. u M.A.V.)
O
OMM Jiena bin ommi, dak li żaqqi f’fommi (A. de S.) [Jien daqs ommi ma nżommx dak li għandi ngħid, moħbi].
P
PENIT Aħjar niekol kisra u basla f’dari, au [milli] il-penit [ħelu magħmul mid-dqiq u u z-zokkor] f’dar oħrajn (A. de S.)
PLUVIERI Min ibaħħar u jwaħħar jieħu l-pluvieri [tip ta’ għasfur] mingħajr ma jsaffar. Chi si leva di buon mattino e si pazienta prende i pluvieri (A. de S.)
Q
QALB Ħedaq [dak] li jkun fil-qalb ikun fil-wiċċ (A. de S.)
QABLA Il-qabla tgħajjat u l-wellieda / meluda siekta / imsabbra (A. de S.) [Waqt li l- persuna li tinsab fl-inkwiet tibqa’ kalma, min qed jgħinha jagħmel ħafna għaġeb].
QATTUSA Meta l-qattusa ma tilħaqx il-fwied, tgħid li jintenn. (A. de S.) [Qawl simili għall-espressjoni bl-Ingliż: sour grapes].
QMIS Eqreb il-qmis mis-sidrija (A. de S.) [Dawk tal-familja għandhom ikunu dejjem ittrattati aħjar mill-ħbieb].
QUDDIESA Il-qassis temmnux ħlief fil-quddiesa (A. de S.)
R
RIĦ Min jimxi bir-riħ isib ruħu f’nofs it-triq (A. de S.)
S
SABIĦ Is-sabiħ maħbub ma jaf xejn, l-ikraħ mogħbud ma jaħti xejn (A. de S.)
SAN LUQA F’San Luqa, iż-żara’ jistaħba fih għattuqa [tip ta’ għasfur] (A. de S.) [iffisser li sal-festa ta’ San Luqa, jiġ., it-18 ta’ Ottubru il-żara tkun kibret biżżejjed biex l-għattuqa tista’ tinħeba fiha].
SAN MATTEW San Mattew, qtiegħ ir-rummien u ż-żriegħ (A. de S.)
SAN MIKIEL F’San Mikiel, [id-29 ta’ Settembru], jibdew il-ħaddiema jixgħelu il- gandlier. (A. de S.) [Dan ifisser li sa dan iż-żmien, il-ġurnata tibda tiqsar sew, u għalhekk jekk il-ħidma jinħtieġ li titkompla fit-tard, hemm bżonn li jinxtegħel id-dawl].
SEJF Is-slejjef [pl. ta’ silf] – jisiltu s-swejjef – [flok sjuf, pl. ta’ sejf]. [Dan il-qawl ifisser li bejn is-slejjef – ir-raġel tal-oħt il-mara miżżewġa, jinqala’ ta’ spiss l-inkwiet].
SEMNA Semna [il-ħxuna] sabiħa f’debba, aħseb [u ara] f’xebba (A. de S.)
SERP Meta l-ħaġa titwal, issir serp (A. de S.) [Meta l-kwistjoni titwal kapaċi ġġib komplikazzjonijiet u anki deni].
SKIET Li kien il-kliem ġawhar, aħjar is-skiet minnu (A. de S.)
SODDIEDA Kull soddieda ssib il-flixkun tagħha (A. de S.)
SORM Hedaq [dak] li ma joħroġx mill-fomm, joħroġ mis-sorm (A. de S.)
SULTAN Billejl iżra’ lilek, u binhar iżra lis-sultan (A. de S.) [L-ewwel agħmel xogħolok imbagħad meta tlesti agħmel dak mitlub lilek minn ħaddieħor].
Asaħħ kelmet il-Malti minn kelmet is-sultan (M.A.V.)
T
TAGĦLIM It-tagħlim fil-kbir, bħal qris fil-ħmir. (M.A.V.)
TAJRA Magħksa dik it-tajra li titwieled f’ġebel ħazin [ambjent blati u għoli] (A. de S.)
TIFEL Kif l-omm, hekkda [bħalha] t-tifel. Come padre, cosi figlio (A. de S.)
TNEJN Ħaġa bejn tnejn, tlieta mnejn? (A. de S.)
V
VAVA Minħabba l-vava [it-tifla] jpappu l-mamma u t-tata [il-missier]. (A. de S.)
X
XAHAR Xahar ta’ bla ħlas iġib uġigħ ir-ras. (M.A.V.)
XEBGĦAN Ix-xebgħan ma jagħdirx il-ġewħan [bniedem bil-ġuħ] (A. de S.)
Ż
ŻNIED Min ma jafx idoqq iż-żnied ma jiswix għaż-żwieġ. Chi non sa battere il fucile, non è buono per il matrimonio (A. de S.).
ŻWIEĠ Iż-żwieġ qabel ma jinkiteb fl-art ikun miktub erbgħin ġurnata qabel fis-sema (A. de S.).
Z
ZOPP Min jimxi maz-zopp, izappap. (A. de S.)
Ktieb li jittratta mijiet ta’ aneddotti mill-istorja ta’ Malta kif ukoll jagħti tifsiriet ta’ kliem antik u minsi. paġni 256, b’mijiet ta’ ritratti li jispjegaw is-suġġett ittrattat. Jinsab għand il-librara. Prezz. Euro 14.95
kliemustorja 