PORTIJIET fil-MEDITERRAN u MALTA

PORTIJIET  FIL-MEDITERRAN  

b’konnessjoni storika ma’

MALTA

Mill-eqdem żminijiet, il-Maltin kienu kontinwament jikkumerċjaw ma’ pajjiżi oħra fil-Mediterran, kemm biex jimpurtaw il-ħtiġijiet tagħhom, bħal ma kien il-qamħ u l-injam kif ukoll biex jesportaw il-qoton u l-kumin fost affarijiet oħra. Fi żmien meta l-Ordni ta’ San Ġwann kien il-ħakkiem ta’ Malta, leħaq kien hawn daqs għoxrin konslu f’Malta li kienu jmexxu n-negozju tagħhom u ta’ nies oħra minn pajjiżhom (V. Mallia Milanes, 1993). Fl-istorja twila ta’ Malta, kienu aktarx il-ħakkiema barranin milli l-Maltin li kienu jiddeċidu ma’ min seta’ jsir il-kummerċ u ma’ min kellna nkunu ħbieb jew għedewwa.

Hawn taħt qiegħed nippreżenta paragrafi żgħar b’informazzjoni dwar il-portijiet fil-Mediterran u xi oħrajn fil-qrib u l-konnessjoni tagħhom ma’ Malta matul is-sekli. F’din il-lista ser naraw kif il-baħar li jiżola lill-gżejjer Maltin fiċ-ċentru tal-Mediterran, kien ukoll kapaċi jgħaqqad lil Malta mal-qbija tal-pajjiżi l-oħra, kemm għat-tajjeb kif ukoll għall-ħażin. Il-lista tal-portijiet hi ppreżentata b’mod alfabetiku.

—–

AGRIGENTO, LICATA u GELA   Belt li tinsab fin-Nofsinhar ta’ Sqallija li fi żminijiet antiki kien isservi bħala l-ewwel port biex issir waqfa għall-baħħara Maltin u ta’ kummerċ għan-negozjanti li kienu qed jivvjaġġaw lejn il-Punent ta’ Sqallija u anki ħafna drabi aktar ‘il bogħod minn hekk. Din il-belt antikament kienet magħrufa bħala Girgenti isem li hawn bħalu f’Malta fl-inħawi tas-Siġġiewi. Fi żmien il-medjuevu, lil hinn minn Agrigento, aktar lejn il-Lvant imma dejjem mal-kosta tan-Nofsinhar, kien hemm żewġ portijiet li kellhom kuntatt għal skopijiet ta’ kummerċ ma’ Malta. Dawn kienu Licata u Gela, (din tal-aħħar kienet magħrufa bħala Terranova). Minn hawn il-Maltin kienu jimpurtaw il-qamħ u ċ-ċiċri. Min-naħa tagħhom in-negozjanti Maltin f’kull port imsemmi kienu jbigħu il-qoton (Henri Bresc, 1991).

ALICANTE   Port fi Spanja li jinsab ’l fuq minn Andalusija. Tissemma kemm-il darba għal konnessjoni ma’ Malta l-aktar minħabba l-esportazzjoni tal-qoton minn Malta. Minn hemm kien impurtat l-inbid li jġib l-istess isem. Intant ir-reġjun ta’ Andalusija kien magħruf sew mal-Maltin. Mikiel Anton Vassalli fid-dizzjunarju tiegħu Ktyb Yl Klym Malti – jew kif inhu magħruf bħala l-Lexicon (1796), iniżżel isem dan ir-reġjun kif kien isejħulu l-Maltin ta’ żmienu bħala Indlusija.  F’dan ir-reġjun kienu u għadhom isiru purċissjonijiet tal-Ġimgħa l-Kbira, fl-istil ta’ dak li nafu bihom aħna. L-istatwi tagħhom huma mogħnija b’ilbies ta’ veru bħal ma huma dawk tal-Birgu u xi postijiet oħra. Dan x’aktarx ifisser il-vjaġġaturi Maltin kienu ispirati minn dak li raw hemm u għamlu bħalhom.

AWGUSTA    Port fi Sqallija, li jinsab mal-kosta bejn Catania u Sirakuża. Hawn, għal ħafna żmien, l-Ordni ta’ San Ġwann kellu l-imħażen u magħhom forn tas-Sinjorija (jiġifieri tal-Ordni) fejn kienu jissajru l-galletti wara li kienu jkunu ppreparati f’Malta għall-baħrin ta’ fuq ix-xwieni tal-Ordni. Dawn il-galletti kienu jittieħdu biex jissajru fil-fornijiet ta’ Awgusta minħabba li f’Malta ma kontx issib biżżejjed injam biex tbaqqab dawk il-fornijiet għal produzzjoni ta’ kwantità hekk kbira kif meħtieġ. Meta seħħ it-terrimot tal-11 ta’ Jannar tal-1693 fi Sqallija fejn kienu mietu eluf kbar ta’ nies, kienu mietu wkoll bosta Maltin li inzertaw f’din il-belt. Ħafna minnhom kienu baħħara tax-xwieni tal-Ordni li nzertaw kienu hemm. Tant mietu baħrin u qaddiefa li l-Ordni talab lill-Papa biex jibagħat numru kbir ta’ lsiera għax ma kellux biex jarma x-xwieni aktar (M. Ellul, 1993). Mijiet tas-snin wara, mill-istess inħawi fit-Tieni Gwerra Dinjija, wara li Mussolini ddikjara gwerra fuq Franza u l-Ingilterra, kienu ta’ spiss itiru skwadri tal-Aeronatica Militare Italiana u wara xi ftit xhur, dawk tal-Luftwaffe Ġermaniża biex jattakkaw lil Malta. B’kollox Malta kienet attakkati mill-ajru daqs 3,300 darba.   Fis-26 ta’ Lulju tal-1941 kienu wkoll lelqgħu minn hawn diversi biċċiet tal-baħar biex jattakkaw il-Port il-Kbir. Dan l-attakk u magħruf l-aktar bħala l-E-Boats attack. Ara: E-BOATS.

BARĊELLONA    Fi żmien l-Ordni, kien isir ħafna kummerċ ma’ din il-belt fi Spanja l-aktar bil-bejgħ tal-qoton li l-Maltin kienu jesportaw hemm. Mikiel Anton Vassalli (M.A.V.) jinkludi isem din il-belt fid-dizzjunarju tiegħu biss isejħilha Balzrona (1796). Bosta jsostnu li fl-akkwati tal-Furjana magħrufa bħala ta’ Balzunetta kienu jgħixu xi nies minn Barcellona. Jista’ jkun li Balzunetta hi msemmija hekk għax xebh tagħha li l-Maltin kienu jaraw f’Barceloneta, lokalità fis-subborgi ta’ Barcellona fi Spanja, għax l-isem donnu iżjed jogħqod. Intant ara ir-ritratt ta’ triq f’Barceloneta li tixbah lil waħda minn dawk li hemm il-Furjana.

BONA   Idjoma popolari fost il-Maltin kienet, ‘(dak) ikrah daqs id-dagħa, (jew) daqs il-ħalfa ta’ Bona!’ Dan il-paragun jingħad għal xi persuna jew xi oġġett ta’ kruha kbira. Bona kien l-isem antik ta’ Abbana, port ewlieni fl-Alġerija. Fis-seklu dsatax kienu emigraw eluf ta’ Maltin lejn il-pajjiżi tal-Afrika ta’ Fuq biex isibu x-xogħol. Fl-1865, fl-Alġerija kien hemm daqs 10,000 Maltin, u li wara żdiedu anke sa erbatx-il elf. Fosthom kien hemm komunità mdaqqsa li kienu jgħixu f’Bona. L-idjoma x’aktarx oriġinat mill-fatt li kemm-il darba xi Malti tal-affari tiegħu kien isiefer lejn Bona f’dan iż-żmien li qed insemmu u jisma’ lil xi emigrant Malti jfaqqa’ kliem vulgari dan kien jinħasad u jiġi jgħid bih, għax, ngħiduha kif inhi, li tisma’ kliem faħxi f’pajjiż ’il bogħod minn Malta hi esperjenza li ma tinsihiex malajr.

CAGLIARI   Fis-seklu 14, xi Lhud Maltin kienu qed jagħmlu negozju tajjeb billi jitilgħu Cagliari, il-port ewlieni ta’ Sardinja biex ibigħu il-qoton u l-ilsira. Dawn tal-aħħar kienu dawk li jinqabdu mill-kursara Maltin. (S. Fiorini, 2018).

ĊEFALONIA u KORFU  Minħabba l-faqar kbir u n-nuqqas ta’ xogħol li kien hawn f’Malta fl-ewwel deċennji tas-seklu dstatax, il-gvern Ingliż beda jħajjar lill-Maltin biex jemigraw. L-ewwel ma bdew jemigraw kien lejn il-gżejjer Ioniċi li llum jagħmlu parti mill-Greċja, iżda li dak iż-żmien kienu fidejn l-Ingliżi. Fost il-gżejjer fejn marru jsibu x-xogħol il-Maltin kien hemm Ċefalonja (Kefalonja) u Korfu. Dan sar qabel ma bdiet l-emigrazzjoni lejn l-Alġerija u t-Tuniżija. L-esperiment ta’ Ċefalonja ma rnexxiex l-aktar għaliex dawk li bdew jaħdmu bħala bdiewa ma kinux qed jagħmlu qliegħ. Bil-mod il-mod, ħafna mill-Maltin telqu, jew lejn Korfu, fejn ittantaw xortihom għal darb’oħra jew inkella rritornaw lejn Malta. F’naħat oħra tal-Greċja wkoll stabbilew ruħom xi Maltin, bħal pereżempju f’Ateni. Illum f’dawn il-postijiet imsemmija għadek issib dixxendenti ta’ dawn l-ewwel emigranti Maltin fil-Greċja. (Ch. A. Price, 1987).

DUBROVNIK   Port li jinsab mal-kosta tal-Kroazja fil-Baħar Adriatiku. Antikament din il-belt marittima kienet magħrufa bħala Raguża. Sa nofs is-seklu erbatax il-port ta’ Raguża kien jagħmel ma’ Venezja. Wara l-1358, din il-belt saret repubblika indipendenti u malajr bdiet tistabbilixxi ċertu kummerċ ma’ pajjiżi oħra fil-Mediterran. L-Ordni ta’ San Ġwann kien ta’ spiss jimporta l-injam maqtugħ mis-siġar ta’ hemm li kien tant meħtieġ għal-flotta. Raguża tissemma bosta drabi b’konnessjoni ma’ Malta u kemm-il darba niżlu iġfna minn Raguża bil-merkanzija meħtieġa f’Malta. 

ĠENOVA    Fl-1106, il-Maltin kienu jesportaw kwantità kbira ta’ qoton lejn il-port ta’ Ġenova. Minn hemm imbagħad kien impurtat tip ta’ drapp ‘panni de Genua’. Fi żmien il-medjuevu Malta kienet attakkata kemm-il darba mill-kursara ta’ Ġenova. Fl-1274, kursara minn Ġenova attakkaw lil Għawdex u ħarbtu kull ma kien hemm. Fl-1371, kien seħħ attakk ieħor fejn il-pirati kienu mill-istess belt marittima ta’ Ġenova (S. Fiorini, 2018). Intant fi żminijiet differenti tal-perijodu medjevali, Malta kienet ukoll maħkuma minn diversi konti Ġenoviżi, fosthom dawk li użaw lil Malta bħala bażi għal piraterija – bidu tas-seklu tlettax. Fost dawn l-aktar famuż kien il-Konti Enrico Pescatore. L-Ordni ta’ San Ġwann kellu relazzjonijiet tajba ma’ Ġenova. Fl-1601 kien ikkomissjonaw żewġt ibwieq tax-xwieni (pl. ta’ BUQ) biex jinbnew fit-tarzna ta’ hemm (Ivan Grech, 2018).

ĠIBILTÀ   Din l-art li tinsab fit-tarf tan-Nofsinhar ta’ Spanja. Fis-sena 711, Ġibiltà invadewha l-Arab immexxija mill–kmandant Tarik u għalhekk saret magħrufa bħala Ġebel Tarik li tfisser il-muntanja ta’ Tarik. Intant, Mikiel Anton VassallI (M.A.V.) jagħti l-mod ta’ kif kien jingħad l-isem ta’ din roqgħa art bil-muntanja ismu bil-Malti, Ġibiltar u bil-Latin, Mons Taric (1796). Fl-1713, bit-trattat ta’ Utrecht, Ġibiltà saret ‘territorju barrani Ingliż’. Fi żmien l-Ingliżi f’Malta, Ġibiltà kienet l-aħħar art fejn kienu jieqfu l-bastimenti wara li jsalpaw mill-portijiet tar-Renju Unit, qabel ma jkomplu triqthom lejn Malta. Għalhekk il-kuntatt bejn iż-żewġ artijiet fis-seklu dsatax kien frekwenti u bosta Maltin li kienu ingaġġati mal-flotta Ingliża kienu għaldaqstant imdorrijin jinżlu l-art tant li xi Maltin spiċċaw anki jgħixu hemm b’mod permanenti. Illum, daqs tmienja fil-mija tal-popolazzjoni ta’ Ġibiltà, li tlaħħaq mat-30,000 ruħ, hi ta’ dixxendenza Maltija. Ara: MAKAKK.   

ĠERBA    Gżira żgħira li tagħmel mal-kosta tat-Tuneżija. Kienet magħrufa sew mill-Ordni ta’ San Ġwann għal raġunijiet diversi, mhux l-inqas għaliex mhux l-ewwel darba li l-kursara ta’ Ġerba attakkaw lil Malta. L-Ordni ta’ San Ġwann min-naħa tiegħu għamel l-istess lil din il-gżira. Jingħad li fuq din il-gżira, għad hemm jgħixu xi Maltin dixxendenti ta’ dawk li xi darba nħatfu bħala lsiera u meħuda hemm. Maltin oħra marru hemm minn jeddhom fis-seklu dsatax, meta ħafna bdew jemigraw lejn it-Tuneżija. Illum, Ġerba hi magħrufa l-aktar mal-Maltin għal ‘ful ta’ Ġerba’. Intant, interessanti l-fatt illi n-nies tal-Birgu jgħidulhom Ġirbin. Hawn min jgħid li hemm xi konnessjoni bejn Ġerba u n-nies tal-Birgu.  

ISTANBUL  Din il-belt tinsab fil-kosta tal-Istrett tad-Dardanelli u l-Baħar ta’ Marmara. Storikament din il-kapitali tal-Imperu Ottoman kienet l-għadu ewlieni tal-Ordni ta’ San Ġwann. Kien is-Sultan Suleiman II, li mill-palazz tiegħu f’Istanbul ordna li jsir l-attakk fuq Malta mill-qawwiet Ottomani, fl-1565. Gianpietro F. Agius de Soldanis (1712 – 1720), fid-’Dialoghi’ jgħid hekk: ‘[…] Ma nistax nemmen li qatt jiġu [it-Torok]; Stambur wisq bogħod minn Malta […]’. Intant M.A.V. ukoll  isejjaħ din il-belt bħala  Stambuli (1796).  Intant, daqs 150 sena wara, jiġifieri min-nofs is-seklu dsatax lil hinn, il-Maltin jgħixu hemm kienu jlaħħqu daqs 2,000 ruħ, din id-darba dawn ma kinux ilsiera maqbuda minn fuq ix-xwieni, iżda Maltin mħeġġa mill-gvern Ingliż biex jemigraw hemm. (Ch. A. Price, 1989).

KRETA   Gżira li antikament kienet magħrufa bħala Kandia. Għal bosta snin din il-gżira kienet f’idejn ir-Repubblika Venezjana. Ix-xwieni tal-Ordni kienu ta’ spiss jagħmlu użu minn din il-gżira bħala bażi biex minn hemm joperaw il-korso, jiġifieri, l-avventuri tal-piraterija u jattakaw l-imriekeb Ottomani. Kien anki minħabba f’hekk li 1648-1669 Kandja sfat assedjata kemm-il darba mill-qawwiet tas-Sultan Ottoman. Għalhekk mhux ħaġa tal-għaġeb li l-Ordni ta’ San Ġwann kien ingħaqad f’alleanza ma’ Venezja u bagħat hemm il-kavallieri tiegħu u suldati Maltin biex jgħinu lill-Venezjani jiddefendu din il-gżira.  

LAMPEDUSA    Gżira li tinsab daqs 165 kilometru ’l bogħod, fil-Lbiċ ta’ Malta. Agius de Soldanis ( 1720 – 1769) jagħti dan l-isem bħala Lendusa. Hu jgħid li x-xwieni tal-Ordni kienu jmorru hemm ta’ spiss. Dan hu minnu għax il-kaptani tal-iġfna tal-Ordni kienu jissoponu li jiltaqgħu ma’ xwieni tal-korso mill-Barbarija u kienu jkunu lesti biex jiġġildulhom. De Soldanis jgħid li darba minnhom xi mirkeb tal-Ordni kien ġarr minn hemm ‘l-Istatwa tal-Grotta’ lejn Trapani biex tkun mħarsa hemm. Hu jgħid ukoll li fuq din il-gżira kien hemm ħafna baqar, nagħaġ, fniek u fkieren (R. Carabott Ed., 2016).

LIXANDRA   Belt marittima fl-Eġittu. Il-ġifen li fuqu rikeb San Pawl biex jitlaq minn Malta lejn Ruma kien minn dan il-port (Atti Kap. 28: 11-15). Dan għandu mnejn jindika li anki fi żmien meta Malta kienet taħt Ruma, kien hawn kummerċ bejn Malta u Lixandra x’aktarx ibbażat fuq l-importazzjoni tal-qamħ. Fi żmien l-Ingliżi din il-belt marittima kienet importanti għall-komunikazzjoni bejn l-Ingilterra u l-Indja. Sakemm il-kanal tas-Swejz kien għadu ma nfetaħx, kull min ried jivvjaġġa lejn l-Indja kien irid jiżbarka f’dan il-port u jaqbad trasport tal-art biex jasal fil-Baħar l-Aħmar fejn imbagħad kien jirkeb fuq bastiment ieħor li jwasslu fl-Oċean Indjan. Eluf ta’ Maltin kienu mħajra mill-amministrazzjoni Ingliżi biex jemigraw hemm biex isibu x-xogħol. Hekk ġara. Aparti dawn kien hemm eluf ta’ Maltin oħra fil-Kajr, u oħrajn imxerrda f’komunitajiet, l-aktar meta fl-1865 kien beda x-xogħol fuq il-Kanal tas-Swejz li tlesta fl-1869. Ħafna mill-ħaddiema spiċċaw

baqgħu hemm u tellgħu l-familji tagħhom jgħixu magħhom. Leħaq kien hemm mal-4,000 Malti jgħix f’Lixandra. Dari, f’Malta ta’ spiss kont tisma’ b’nies imlaqqmin bħala ‘Ta’ Lixandra’. Meta fl-1882, l-Ingliżi assedjaw Lixandra, il-Maltin kollha kellhom jerfgħu sorrithom u jirritornaw lejn Malta. Meta mbagħad is-sitwazzjoni kkalmat, ħafna reġgħu marru lura. Sal-1926, il-Maltin tal-Eġittu kienu jlaħħqu b’kollox mal-20,000 (Ch. A. Price, 1989). Fl-1956, fil-Kriżi tas-Swejż, il-Maltin kollha tkeċċew minn hemm u kellhom jiġu Malta.  

MARSILJA  Fi żmien l-Ordni ta’ San Ġwann f’Malta, Marsilja kien port importanti immens għaliex hawn kien il-port fi Franza minn fejn il-maġġorparti tal-bastimenti kienu jivvjaġġaw biex jiġu Maltaa. Fi żmien l-Ordni bosta bastimenti Franċiżi bbażati hawn kienu jkunu fornuti bl-ilsiera li kienu jinbigħu minn Malta, biex jservu ta’ qaddiefa fuq ix-xwieni Franċiżi. Fi żmien l-Ingliżi, Marsilja baqgħet port ta’ importanza kbira meta wieħed kien irid jivvjaġġa bil-baħar lejn Malta. Mill-1880 ‘il quddiem Marsilja bdiet tiġbed ħafna emigranti Maltin biex imorru hemm biex isibu x-xogħol u sa 10 snin wara kien hemm mal-500 Malti jgħix hemm (Ch. A. Price (1989.) Xi statwi tal-knejjes li jintrefgħu fil-festi f’Malta huma magħmulin f’Marsilja għax dawn kienu ntogħġbu ħafna. Fost dawn l-istatwi insibu (i) l-istatwa tal-Madonna taċ-Ċintura tal-Gudja, (ii) dik ta’ San Ġużepp ta’ Ħal Kirkop, (iii) dik tal-Madonna ta’ Loreto, f’Għajnsielem (iv) tal-Kunċizzjoni tal-Qala (v) San Pietru u San Pawl tan-Nadur u (vi) Santa Marija ta’ Ħ’Attard. Meta fil-Gudja, il-Madonna taċ-Ċintura toħroġ mill-knisja fil-festa tagħha, il-miġemgħa għadha sa llum tinfexx tgħajjat ‘Viva l-pupa ta’ Marsilja.’  

ODESSA  Kienet tingħad idjoma, ‘dak fih daqs barri ta’ Awdissa’. Din kienet riferenza għal xi bniedem li kien qawwi, mibni saffejn u jarmi s-saħħa. (G. u A. Muscat Azzopardi, (1975). Fis-seklu dsatax, il-Maltin kienu jimpurtaw il-barrin minn Odessa, port qrib il-Krimea, fil-Baħar l-Iswed. Dak iż-żmien, Odessa li llum tagħmel parti mill-Ukrajina kienet tagħmel mar-Russja, imbagħad bejn l-1922 sal-1991 saret parti mill-Unjoni Sovjetika. Minn hawn, fi żminijiet aktar riċenti, beda jkun impurtat il-qamħ.

POZZUOLI     Din hi belt żgħira li tinsab mal-kosta, ’l isfel minn Napli. Min kien jagħmel it-traġitt minn Malta lejn Napli kien x’aktarx jieqaf ukoll f’din il-belt. Pozzuoli tissemma fl-Atti tal-Appostli, kapitlu 28, għax San Luqa jirrakkonta li meta l-ġifen kif telaq minn Malta salpa lejn Sirakuża, waqaf Reggio u kompla tiela mal-kosta tal-Italja dritt lejn Pozzuoli biex ikompli l-vjaġġ tiegħu lejn Ruma. F’din il-belt għad hemm xi fdalijiet ta’ bini ta’ żmien ir-Rumani. Jgħidu li biex inbena l-akwadott ta’ Wignacourt, kienu ġabu trab vulkaniku magħruf bħala pozzolana minn hemm għax kien aktar ideali biex ikaħħlu fis-sod il-ġebel tal-kanal li minnu kien jgħaddi l-ilma bi pressa biex dan ma jiskulax l‘barra. Kien hawn fl-antik idjomi li tgħid, ‘antik daqs ta’ Pizzolu’ (jiġ., Pozzuoli) probabbilment riferenza għal fdalijiet antiki Rumani li min kien jieqaf f’dan il-port kien żgur jinnota. (G. & A. Muscat Azzopardi, 1975). Intant, Erin Serracino Inglott, fil-Miklem juri li ma jaqbilx mat-tifsira li jagħtu dawn u jgħid li l-kelma pizzolu fil-frażi ‘antik ta’ pizzolu’ ġejja mill-Isqalli ‘npizzuolo – da molto tempo – bħal fit-Tal. un pezzuolo. 

PANTELLERIJA    Gżira żgħira li tinsab daqs 180 kilometru fil-Majjistral ta’ Malta. Fi żmien il-preistorja kien jintużaw f’Malta ġebel iswed ileqq qisu ħġieġ msejjaħ ossidjani li kien inġieb minn din il-gżira. . Din il-ġebla vulkanika taqta ħafna mix-xifer tagħha u għalhekk kienet tintuża għal diversi raġunijiet, fosthom biex jinħadmu skieken jew ponot tal-vleġeġ jew għodda oħra. Fi żmien l-Ordni mhux l-ewwel darba li din il-gżira serviet bħala refuġju kemm mill-kursara tal-Barbarija kif ukoll mix-xwieni tal-Ordni ta’ San Ġwann. Antikament, Pantellerija kienet magħrufa mill-Maltin bħala Qawsra.  Oriġ. l-isem bil-Latin kien Cosyra.

SIRAKUŻA Dan il-port, li ġeografikament u storikament kien tant importanti għall-kummerċ bejn Malta u Sqallija. Fi żmien il-medjuevu kien hemm żmien meta Malta kienet taqa’ taħt id-djoċesi ta’ Sirakuża sakemm imbagħad ġiet mgħoddija lid-djoċesi ta’ Palermo. Fl-ewwel nofs tas-seklu ħmistax minn Sirakuża ta’ spiss kienu jkunu impurtati l-aktar, il-qamħ, iċ-ċiċri u l-imbid H. Bresc, 1991. Minn Malta kien esportat il-qoton lejn l-istess belt. Fil-ktieb ta’ Ineż Farruġ l-awtur Anton Manuel Caruana (1889) jirrakkonta hekk: ‘[…] Ma’ nofsinhar daħlu Serquża, ferħan kulħadd li ma ltaqgħu mal-ebda Torok u waslu bis-sliem […]’.

TAORMINA   Din il-belt li tinsab bejn Katanja u Messina hi inkluża fid-dizzjunarju ta’ M.A. Vassalli (1796) u jsejħilha Tabernina u Tawermina. Għaldaqstant dan jġagħlna nifhmu li dan kien raħal żgħir li għalkemm mhux ta’ wisq ilqugħ kontra l-maltemp kien magħruf mal-Maltin ta’ żmienu. u S. Fiorini jgħid li fl-1493 kien impurtat minn hawn injam tas-siġar li kienu jikbru fl-inħawi (2018). Minkejja li ma nsibux wisq kitba li turi l-kuntatt tal-Maltin ma’ din il-belt, mhix ħaġa kbira li minn hawn kienu jkunu sfruttati prodotti oħra għaliex l-ambient tal-madwar hu muntanjuż u fertili.  

TRAPANI   Fis-seklu 15 kien isir ħafna kummerċ bejn Malta u Trapani. Minn din il-belt kien jiġi impurtat anki xi nbid kif ukoll il-korall. Fi Trapani kien hemm kommunità Maltija ta’ daqs 40 ruħ stabbilita sew f’ħafna oqsma tal-ekonomija ta’ Trapani. (A. Cassola, 2011). Fil-Lexion ta’ Mikiel Anton Vassalli (1796) l-isem tal-belt hu Trapna. 

TRIPLI   Meta r-Re Karlu V ta Malta lill-Ordni ta’ San Ġwann dan kien bil-ftehim li l-Ordni kellu jiddefendi Tripoli milli taqa’ taħt l-Imperu Ottoman. Xorta waħda fl-1551 Tripli waqgħet taħt it-Torok li attakkaw il-fortizza tal-Ordni. Minn hemm salpaw matul is-snin bosta kursara li żbarkaw fil-gżejjer Maltin biex jaħtfu kull ma jsibu u  jkaxxkru magħhom ukoll ħafna Maltin bħala lsiera.

TOULON    Hawn l-Ordni ta’ San Ġwann ġieli ikkummisjona l-bini tal-iġfna tiegħu. Fl-1705 kienu nbnew żewġ vaxxelli fit-tarzna ta’ Toulon.

TUNEŻ   Fi żmien il-medjuevu, Malta kienet attakkata kemm-il darba mill-kursara ta’ Tuneż. Jissemmew dawn id-dati: 1390; 1423, meta inħatfu Maltin bħala lsiera, fosthom l-Isqof ta’ Malta; u 1493. Fl-1655 l-Ordni ta’ San Ġwann attakka lil Tuneż u fis-sena 1605, attakka wkoll il-fortizza ta’ Ħammamet li tinsab ftit lil hinn.  Wara l-1842, meta l-immigrazzjoni tal-Maltin lejn l-Afrika ta’ Fuq bdiet sew, kien hemm daqs 3,000 ruħ jgħixu f”Tuneż u l-madwar. (Ch. A. Price, 1989).

VENEZJA   Lejn l-aħħar tas-seklu sittax l-Ordni kellu prijorat fir-reġjun ta’ Venezja, li b’kollox kien fih 21 komanderija. Minnu l-Ordni kien idaħħal mal-2,000 skud fis-sena. Ta’ spiss kienet tinħoloq alleanza militari bejn ir-repubblika ta’ Venezja u diktal-Ordni bħal ma ġara fil-gwerra mġebbda ta’ Kandja (1648-1669).  Il-kummerċ bejn Venezja u Malta kien konsiderevoli. Minn Venezja kien jiġi impurtat f’Malta ħafna injam (twavel) għall-bini u t-tiswijiet tal-bastimenti tal-Ordni. Nafu li bejn l-1697 u l-1713, fil-Port il-Kbir kienu daħlu mat-tletin bastiment Venezjan. Kienu seħħew bosta żwiġijiet bejn Maltin u Venezjani (S. Mercieca, 2006). Minħabba l-kummerċ li kien isir fi żmien l-Ordni, Venezja kellha l-ewwel konslu tagħha f’Malta mill-1723 (V. Mallia Milanes, 1988 u 1993).

© Martin Morana

12.04.2024

http://www.kliemustorja.com

Pubblikazzjoniiet ta’ artikli u kotba mill-istess awtur .. ikklikkja hawn ..

Pubblikazzjonijiet

Bibliografija