TERMINI BL-ISTAT KOSTRUTT

Introduzzjoni

L-istat kostrutt iseħħ meta żewġ nomi jingħadu jew jinkitbu wara xulxin biex jesprimu stat ta’ rabta bejniethom. L-ewwel nom hu speċifikat mingħajr artiklu qabel it-tieni nom li ġeneralment jieħu l-artiklu, biex b’hekk juri li l-ewwel nom hu fil-pussess tat-tieni nom.

Biex nispjega b’mod aktar sempliċi, nużaw l-istat kostrutt biex flok ngħidu, il-Bieb tal-Belt, ngħidu Bieb il-Belt; flok ngħidu l-ilsien tal-lifgħa ngħidu lsien il-lifgħa; flok is-sehem tal-mara, ngħidu sehem il-mara, ras ir-Randan u qsim il-qalb, eċċ. Meta t-tieni nom ikun isem ta’ xi ħadd jew imkien, hawn ma jintużax l-artiklu; pereżempju ngħidu, Ġebel Ciantar, laqam Toni jew Ras Ħanżir. L-istess meta t-tieni nom jkun fl-indefinittiv, bħal meta ngħidu, merħla nagħaġ, qatta tiben jew xehda għasel. Meta l-ewwel kelma tkun fil-femminil u tispiċċa bil-vokali din ġieli tieħu t-’t’ marbuta. Flok ngħidu, il-mara ta’ Toni, ngħidu, mart Toni jew widnet il-baħar.

Fil-komunikazzjoni ta’ kuljum ma’ tantx għadna nużaw l-istat kostrutt għax nippreferu nużaw il-partiċella ta’, tant komuni fil-ġenettiv. Biss, għad hemm bosta okkażjonijiet fejn l-istat kostrutt jintuża, bħal meta nirreferu għal xi ismijiet ta’ lokalitajiet u toroq, ismijiet ta’ pjanti, u meta nużaw ċerti espressjonijiet partikolari.

Hawn ser issibu għażla ta’ espressjonijiet u termini li bosta minnhom huma qodma, jew minsijin għal kollox. Dawn sibthom f’bosta dizzjunarji antiki u sorsi oħra. Fejn dawn ma għadhomx jinftiehmu tajt it-tifsira tagħhom.

—–

IMKEJJEN FIL-GŻEJJER MALTIN

Bieb il-Belt – Bieb il-Bombi – Bieb il-Gżira (dan tal-aħħar għadu jeżisti bħala arkata fi triq li tagħti għal Rue d’Argens, qrib l-Imsida) – Bieb il-Għarreqin (id-daħla ta’ isfel, tal-Imdina) – Bieb is-Sultan  (jinsab fis-swar, barra l-Birgu li jagħtu lejn Ħaż-Żabbar.)

Bir id-Deheb   Fil-ktieb tiegħu Place-names of the Maltese Islands, 1300 – 1800, l-awtur Godfrey Wettinger, jgħid li  flok Bir id-‘Deheb’, hu aktar probabbli li l-isem għandu jkun bir id-dwieb (plural ta’ debba.) Wieħed isaqsi għaliex mhux bur id-dwieb, jiġifieri, il-wesgħa ta’ art fejn jirgħu l-bhejjem, bħal fil-każ ta’ Bur Mula, li dan ukoll hu stat kostrutt. (Wisq probabbli Bur Mula hu l-isem oriġinali ta’ Bormla). Fil-Malti antik dan tal-aħħar kien x’aktarx jinftiehem bħala Bur ta’ mula – is-sid, jew Mula (jekk kien kunjom.) 

Ġebel Ciantar    (promonotorju f’xifer is-sisien ta’ Ħad-Dingli.)  –  Ġebel San Martin  (imkien li jinsab in-naħa ta’ isfel taż-Żejtun.)

Ġnien is-Sultan   Ġnien li kien jeżisti barra l-Belt, Valletta, sewwasew fuq ix-xellug tad-daħla magħrufa bħala Porta Del Monte, (jew Porta Marina, u llum Victoria Gate.) Imsejjaħ hekk għaliex il-ġnien kien proprjetà tal-Gran Mastru, li mal-Maltin kien magħruf bħala s-Sultan. Hemm lokalità oħra magħrufa bħala Ġnien is-Sultan, li tinsab ’il barra mir-Rabat, fin-naħa ta’ Wied il-Qlejgħa.

Ħarq Ħamiem  Jeżistu żewġ postijiet li għandhom dan l-isem: wieħed minnhom hu għar li jinsab fl-inħawi ta’ San Dimitri, barra l-Għarb, Għawdex. L-ieħor qrib il-bajja ta’ San Ġorġ, ħdejn San Ġiljan. Jista’ jkun li ‘Ħamiem’ tirriferi għall-ħamiem tal-barr li seta’ kien jgħix f’dawn l-inħawi. Inkella, din hi kelma li ġejja minn ħammam (għajn u banju jew lok tal-ħasil.)

Għajn Dwieli   (illum l-isem hu relatat mal-ambjent magħruf bħala l-Mina ta’ Bormla) –  Għajn Rażul (ambjent speċifiku f’San Pawl il-Baħar fejn hemm niċċa ta’ San Pawl u ħawt.) – Għajn Ħadid   (ambjent qrib il-baħar, wara Selmun, il-Mellieħa.) Għajn Tuffieħa.

Għar Qawqla   Għar li jinsab eżattament mal-baħar, taħt is-sisien li hemm mal-kosta tal-Lvant ta’ Marsalforn. Qawqla tfisser art għolja.

Mġarr ix-xini    Bajja maqtugħa għalija taħt is-sisien li hemm bejn ix-Xewkija u l-Imġarr.

Miġra l-ferħa    Post li jinsab fl-irdumijiet, taħt l-Imtaħleb. Dan l-isem jimplika li fl-inħawi (kien jew għad hemm ?) miġra. Miġra hi dik ir-radda mikula fl-art mill-ilma tax-xita. Il-plural hu Mġar (li issa saret Mġarr u tat isimha lil żewġ lokalitajiet f’Malta u Għawdex).   

Wied il-Għasel    Wied li jaqsam il-Mosta f’żewġ partijiet u jibqa’ sejjer sa taħt in-Naxxar, lejn T’Alla u Ommu.

Xatt il-Barriera  (imkien barra s-swar tal-Belt Valletta, qrib il-pixkerija l-antika fejn darba kien hemm barriera tal-injam li kienet imwaqqfa biex ma tħallix lin-nies ta’ fuq ix-xwieni jitħalltu man-nies tal-lokal meta jinżlu l-art.)

Xrob/b il-Għaġin   L-inħawi madwar Dellimara. Il-kelma xrobb tfisser ‘mustaċċi’ twal jew xagħar tal-annimali, li jinżel sew fuq il-ħalq. Xrobb tista’ tfisser ukoll xoffa. Tgħid f’dan is-sens xrobb qed tirriferi għall-art ippuntanta (xoffa) u ħierġa ‘l barra fil-promonotorju? Intant, il-plural ta’ ‘xrobb’ hu xwiereb.

—–

L-ISTAT KOSTRUTT F’ESPRESSJONIJIET u TERMINI OĦRA

Bin il-barr    Deskrizzjoni dispreġġjattiva għal xi ħadd li hu bla manjieri; xi ħadd li mhux ta’ man-nies. Barr tfisser art xagħrija u selvaġġja. X’imkien ’il bogħod mill-abitat. Sors: E.S.I.

Fard il-barr   Barri selvaġġ; rif. partikolari għall-barrin li kienu jkunu impurtati mill-Afrika ta’ Fuq.

Belq in-nhar  /  Sbieħ il-jum.  Ifissru l-istess ħaġa. Belq tfisser kulur abjad miżjud ma’ xi ħaġa oħra. Sors: E.S.I.

Bewl il-ħmir    Agius de Soldanis jgħid hekk: […] nebbia dal cielo caduta, da se stessa dannosa che guasta ed annorba la solla [silla], essendo ancora in terra verdeggiante […]’. V. Busuttil fid-dizzjunarju tiegħu (1900) jgħid li hi ‘xorta ta’ marda tas-siġar,’ u bl-Ingliż jgħidilha blight.

Bażżar l-art   Bniedem li jifrex il-bżar / demel bħala fertilizzant fl-għelieqi.

Beżża’ l-art / Bażża’ l-art  1.  Bniedem li b’surtu u b’għemilu jintimida u jbeżża’ lin-nies. Xi ħadd li biex tgħaddi tiegħu jgħedded lil min jikkuntlarjah. Ing. bully. 2. L-iskultura forma ta’ wiċċ ikrah jew figura ta’ xi mostru li jbeżża’ bħal ma jidhru kultant fis-saljaturi taħt il-gallarija.

Bieb Alla   Din il-frażi, jew espressjoni, kienet tingħad hekk: ‘Sejjer għal bieb Alla,’ jiġ., sejjer għal għonq it-triq, bħallikieku min jgħidha, mhux ċert fejn sejjer sewwa sew, u jafda fil-ħniena ta’ Alla biex jasal fejn għandu jasal fis-sliem.

Boton fniek   Boton tfisser żaqq. Għalhekk meta ngħidu ‘boton fniek’ inkunu qed infissru l-istat ta’ meta l-fenka tkun tqila u lesta biex twelled (tferrgħet) numru ta’ fniek f’daqqa.  

Dawl il-Punent  Id-dawl ta’ nżul ix-xemx. Francis Vella jispjega din il-frażi fil-ktieb tiegħu Maltese Grammar etc., (1831) bl-Ingliż bħala twilight.

Demm id-dars   Idj. ‘ħadu fuq demm id-dars’, jiġ., aċċetta lil xi ħadd kontra qalbu; ngħidu wkoll ‘għamel li kellu jagħmel fuq demm id-dars’, jiġ., għamel xi ħaġa mingħajr ħajra u għax sfurzat. M.A. Vassalli (1796) jispjega l-frażi ‘demm id-dars’ hekk: ‘prendere o soffrire mal volentieri; soppracuor; contro genio.’ Għal aktar informazzjoni ara: DEMM ID-DARS.

Dejr il-bniet    Riferenza antika għal kunvent tas-sorijiet.

Denb il-far   Serrieq żgħir u rqajjaq li jkun ġej għal ponta. Dan jintuża għal xogħol żgħir fl-injam, biss ta’ ċerta reqqa. Eżempju ta’ dan hu, meta wieħed ikun irid jagħmel toqba fl-injam, bħal bejta ta’ serratura. P. Bugeja (1956) jagħtih bħala key-hole saw, u compass-saw. 

Farxa ħġieġ   Espressjoni li jsemmiha Juan Mamo biex jirriferi għall-vetrina tal-pożaplatti. Ara: Juann Mamo, Ġrajja Maltija, p. 74. (Mark Vella, 2010).  L-Għawdxin kienu għadhom jafu sa ftit ilu li “farxa” tfisser “xkaffa”.

Fiswet il-kelb  Glandola fil-ġisem li tinħass l-aktar taħt il-griżmejn, taħt il-abt jew bejn il-koxox qrib l-organu sesswali. Il-glandola tintnefaħ meta dik il-parti tal-ġisem tkun effettwata b’xi infezzjoni, marda jew ġerħa. Ara: ĠISEM IL-BNIEDEM.

Ġidri r-riħ Marda li tittieħed, ikkawżata mill-virus varicella soster. Din tolqot l-aktar lit-tfal. L-inkubazzjoni tal-virus u s-sintomi ta’ min jinfetta ruħu tieħu bejn 10 u 20 jum. Fost is-sintomi li jidhru huma tbabar ħomor u infafet fuq il-ġisem li jikkawżaw il-ħakk. L-infafet jinxfu wara ħames jew sebat ijiem. Ing. chicken pox. Ġidra tfisser kull tip ta’ marka li tħalli warajha ġerħa jew marda.  

Għatab ix-xbieb (Damma) Cosso. Un piccolo enfiato cagionato per lo più da umori acuti e viene communamente nel viso dei giovani. E.S.I. u J.A. din il-frażi ma jagħtuhiex. Biss bil-Malti llum ngħiduluhom komunament akne. (J.A.)

Għerq id-demm    Kwalunkwe vina fil-ġisem.

Għid il-Ħamiem   Isem ieħor għall-Epifanija. Ħamiem hi kelma li nbidlet biż-żmien minn ħammam, jiġ., banju li fih tinħasel jew taħsel il-ħwejjeġ. Qawl: Agius de Soldanis jagħti dan il-qawl: Għall-Ħamiem erfa’ l-moħriet minn qiegħ il-wied (Damma.) Ara: EPIFANIJA.

Għid il-Ħamsin    Din il-festa liturġika, imsejħa wkoll Pentekoste, hi ċċelebrata ħamsin jum wara l-Għid il-Kbir. Dan il-jum ifakkar l-inżul tal-Ispirtu s-Santu fuq l-Appostli. Pentekoste bil-Grieg tfisser: Ħamsin Jum. Bl-Ing. L-Għid il-Ħamsin hu magħruf bħala Whitsunday.   

Ħadd il-Palm  –  Ħadd il-Għid   –  Ħamis ix-Xirka

Ħmar il-lejl   Mument meta bniedem, waqt l-irqad iqum idur jimxi fid-dar mingħajr ma jkun konxju x’qed jagħmel. Ħeddiela. Sonnambula (E.S.I.). J.A. jagħtiha bħala nightmare u somnambulism.

Ħodon fjuri   Bukkett fjuri ta’ ċertu kobor, kemm jista’ jinżamm bejn is-sider u d-dirgħajn. F. Vella (1843) jispjega din il-kelma bit-Tal., braciata u bl-Ing. an armful.

Kewkba feġġa  Kewkba li tfiġġ fis-sema mingħajr stennija u li tgħib wara ftit sekondi (Ing. shootingstar). F’Ward ta’ Qari Malti, (1945), il-poeta V. Mifsud Bonnici kiteb poeżija twila li ġġib dan l-isem. L-ewwel stanza ta’ din il-poeżija tgħid hekk:

Kewkbet is-safar   Rif. bil-Malti għall-iStella Polaris (Ing. Polar Star / Northern Star). Għal mijiet ta’ snin, l-aktar mis-seklu ħmistax ’il quddiem, din l-istilla kienet meqjusa bħala punt ta’ riferiment għall-baħħara biex isegwuha bħala punt ta’ direzzjoni fin-navigazzjoni tal-bastiment.

Kliem ix-xiħ    Riferenza għal parir(i) li jagħti bniedem ta’ età avvanzata biex jgħallem bih lil dawk ta’ inqas esperjenza minnu. Insibu din l-espressjoni fil-qawl: kliem ix-xiħ żomm fih.

Laħam il-fard    Appel. għall-annimali bovini. Laħam taċ-ċanga u laħam ieħor tal-bovini li jittiekel mill-bniedem. Fig. ‘bniedem laħam il-fard’ – jiġ. raġel mibni b’saffejn – bniedem li ma jimradx kif ġieb u laħaq. Sorsi: J.A. u E.S.I.

Laħam il-kelb    Appel. għall-annimali ekwini, jiġ., iż-żwiemel, il-bgħula, il-ħmir eċċ. Kull tip ta’ laħam minn dawn l-annimali li jitqatta’ għall-ikel. Dan jissejjaħ hekk għax tradizzjonalment, kien laħam li x’aktarx jingħata lill-klieb. Fig. Ngħidu, ‘dak ir-raġel laħam il-kelb.’ – tingħad għal xi raġel ħażin u malizzjuż. Sorsi: E.S.I. u J. A.

Lenza raba’   L-istess bħal ħabel raba’, term. li jintuża fil-kejl tar-raba’.  

Lsien il-bieb  Battent. Dik il-parti tal-ġenb tal-bieba li tirkeb il-bieba l-oħra, biex it-tnejn li huma jingħalqu sew ma’ xulxin  (Damma.)

Lsien San Pawl   Waqt it-tħaffir fil-blat, ta’ spiss jinstabu fossili trijangolari, li fil-fatt huma snien tal-klieb il-baħar li għexu miljuni ta’ snin ilu, meta l-blat tal-gżejjer Maltin kien għadu sempliċi sediment f’qiegħ il-baħar. Fl-antik, meta l-ħaddiema tal-barrieri kienu jsibu dawn it-tip ta’ fossili, kienu jxebbhuhom ma’ ilsna ta’ sriep. Hemm leġġenda li tgħid li San Pawl, meta gidmitu l-lifgħa, amar li s-sriep ma jibqgħux velenużi u dlonk difinhom fl-art.  

Milwa  zalzett   Qatgħa zalzett marbut flimkien; iz-zalzett kif ikun miżmum fir-rita tal-musrana marbut mit-truf.

Naqx is-sema    Tip ta’ sħab żgħir abjad u maqtugħ minn xulxin.

Qabil is-suf    Il-kelma qabil tfisser l-ispeċi jew ir-razza tal-annimal. Qabil is-suf hi riferenza għal kull tip ta’ annimal ovin, jiġ., nagħaġ jew mogħoż.

Qabil ix-xagħar   Riferenza għal dawk il-bhejjem li għandhom ix-xagħar, pereż., iż-żwiemel jew il-bgħula u l-ħmir.

Qabil il-bagħal     Riferenza għall-ħmar, iż-żiemel, id-debba, u l-bagħal – bhejjem li jiġu miż-żwiemel – kollha jagħtu biż-żewġ – Il-kelma qabil tapplika għall-bnedmin ukoll: f’dan il-każ, il-qbejjel huma t-tribujiet. Ngħidu aħna, il-Lhud kellhom tnax-il qabil, jiġiferi, tnax ir-razza.  

Qalliegħ is-snien     Dentist. Qalliegħ il-ġlied, wieħed li jqanqal l-inkwiet.  Sors: E.S.I. Agius de Soldanis jagħti t-tifsira ta’ qalliegħ bħala acquistatore (Damma.)

Qart il-għoxx    L-iżgħar wild fost l-aħwa (Damma.)  

Qbur il-Lhud   Ġan Franġisk Abela, fil-ktieb tiegħu Della Descrizione di Malta eċċ. (1647, Libro Primo, p. 82), meta jirriferi għall-oqbra fil-blat fl-inħawi tal-Imtarfa sejħilhom ‘kibur eliħut.’  

Reqqet ir-Ruħ    Ġieli kienet tingħad bħala reqt ir-riħ.   1. Ħass ħażin; ħlewwa ta’ qalb. 2. Nuqqas ta’ ħila li ma tkunx tista’ tiflaħ għal xi esperjenza li tkun tal-biża’. Ġużè Muscat Azzopardi juża din il-frażi fir-rumanz tiegħu Susanna (1883): ‘[…] L-imsejkna kienet tatha reqqet ir-ruħ li setgħet tibqa’ taħtha […]’

Riħ il-ħamsin   Dan hu r-riħ qawwi mis-Saħħara, magħruf sewwa fil-pajjiżi tal-Afrika ta’ Fuq, kultant jilħaq anki l-gżejjer Maltin kif ukoll l-Ewropa, u jikkawża maltempata tar-ramel li tagħmel il-viżibiltà ħażina. L-effett ta’ dan il-fenomenu f’Malta ngħidulu, ‘xita tar-ramel.’

Ruħ il-qodos   Terminu ieħor għall-Ispirtu s-Santu. Qodos hu n-nom għall-istat ta’ qdusija.

Sabb id-demm   Isem ieħor għad-disenterija; infezzjoni fl-imsaren minn xi virus, minn xi batterju, jew inkella minn xi parassita. Din l-infezzjoni hi norm. ikkawżata minn ikel jew xorb ikkontaminat, jew inkella minħabba l-kuntatt bejn bniedem u ieħor, l-aktar minħabba n-nuqqas ta’ iġene. Din il-marda tirriżulta fis-sabb tad-demm, jiġ., emorraġija tad-demm li joħroġ mal-ippurgar. Sorsi: J.A., E.S.I. u Kalepin (1941). M.A.V. jgħid,  flusso di sangue.

Sieq it-tiġieġa   1. Fi żmien l-Ingliżi, kull fejn kien hemm proprjetà tal-Militar jew tal-Ammiraljat, l-awtoritajiet kienu jnaqqxu simbolu partikulari fil-ħajt jew mal-art li jindika li dik kienet proprjetà tal-monarkija Brittanika. Dan is-simbolu għandu l-forma ta’ vleġġa, jew, kif kienu jsejħulu l-Maltin, Sieq it-Tiġieġa. Bl-Ingliż dan is-sinjal jafuh bħala pheon jew crow’s foot.

Waħx il-baqar  Barri salvaġġ (is. xj. Bos bubbalus). Dari kienu jbeżżgħu lit-tfal bil-waħx il-baqar, bħallikieku dan kien xi mostru li jibla’ t-tfal. Bl-Għarbi ‘waħx il-ħmar’ hu l-isem mogħti liż-żebra.

—–

SIĠAR u PJANTI

Beżżul il-baqra / beżżul il-baqar   –  daħnet l-art  –  denb id-dib   –  denb il-ħaruf  –  fiswet il-kelb  –  fomm il-lipp  –  ġarġir il-ġemel – għeneb id-dieb  – għerq is-sinjur – ħalib it-tajr – ħass il-baħar –  ħaswejn il-kelb  –  ħaxix iż-żġieġ  –  karfus il-ħmar  –  leħjet ix-xiħ –  lsien il-mara / ilsien in-nisa  -tursin il-bir  –  widnet il-baħar  –  xeħt ir-riħ  –  żabret l-għaġuża

—–

BHEJJEM, INSETTI ĦUT u GĦASAFAR

Werżieq il-lejl  (insett) – Ħanżir l-art (insett) – Xaħmet l-art (rettilu) – Qerd in-naħal (għasfur) Kelb il-baħar.

TERMINI LI X’AKTARX ORIĠINAW MINN STAT KOSTRUTT

Dellimara  (dejr il-mara) Il-promontorju li jinsab fuq in-naħa tat-tramuntana ta’ Marsaxlokk. L-isem ta’ dawn l-inħawi jġiegħluk taħseb jekk hux ġej minn Dejr il-mara – jiġ.’ id-dar tal-mara’, rif. għal xi persuna partikulari li kienet tgħix hemm jew hi riferenza għal-fdalijiet qodma ta’ Tas-Silġ li kienu f’bosta żminijiet meqjuma bħala tempji ta’ alla mara. Interpretazzjoni oħra tista’ tkun ukoll ‘dejr limara’- jiġ., id-dar tal-emmirat. (Sors etim: J.A.) 

Qawsalla – (Qaws Alla)

Qamħirrun   (qamħ ir-rum)    Ċereali li minnu jeżistu diversi tipi. Is. xj. Frumentum indicum.   Ing. maize, corn jew Indian corn (rif. għall-Indjani Amerikani).  Ara: PULENTA. 

Sidilsiera – (Sid l-ilsiera)     Ġużè Muscat Azzopardi (1853-1927) juża ta’ spiss dan l-isem fl-istorja tiegħu Toni Bajjada (1887), meta jirriferi għall-argużin, dak li kien jieħu ħsieb iċ-ċorma fuq ix-xwieni. Terminu wżat ukoll għal dak li fil-firxa tal-Imperu Ottoman kien jieħu ħsieb l-ilsiera. Ara: ARGUŻIN.

© Martin Morana  

Ħajr lil Ġużi Gatt għall-għajnuna tiegħu.

26 ta’ Diċembru 2025

http://www.kliemustorja.com

Biblijografija