L-istorja tal-
BNADAR TAL-FESTI
bandalori u pavaljuni
F’Malta teżisti namra qawwija tal-bnadar li ilha ġejja minn żmien l-antik. F’dan l-artiklu ser nagħti xi ħjiel dwar l-istorja ta’ kif żviluppat din it-tradizzjoni matul is-sekli, skont l-informazzjoni li sibt, u kif illum l-interess u l-imħabba lejn il-bnadar żdied.
Minn żmien il-medjuevu ’l hawn, fl-Ewropa u l-madwar, il-bnadar servew bħala simboli ta’ poter, tmexxija, għaqda, ferħ, u biex jiddistingwu grupp minn ieħor. Forsi l-eqdem bandiera li nafu biha f’Malta hi dik li fis-seklu ħmistax, kienet tperper fuq is-swar tal-Imdina, bajda u ħamra. Din ma kinetx il-bandiera ta’ Malta iżda kienet bandiera li tirrappreżenta lill-Kunsill tal-Imdina (magħruf ukoll bħala l-Università). Dan ġa spjegajtu fl-artiklu, ‘Il-bandiera Maltija’ – li tista’ ssibu fuq din il-website. Insewha l-bandiera li tagħna l-Konti Ruġġieru (1091) – dik leġġenda u xejn aktar! ikklikkja hawn jekk trid taqra dan l-artiklu: https://kliemustorja.com/2021/01/08/il-bandiera-maltija-bejn-leggendi-u-fatti/
Il-Bandiera tal-Ordni ta’ San Ġwann
Meta l-Ordni ta’ San Ġwann salpa lejn Malta għall-ewwel darba, il-bastimenti kellhom iperpru l-bnadar tas-salib abjad fuq sfond aħmar. Bandiera bħal dawn ittellgħet fuq il-Forti Sant’Anġlu biex l-Ordni juri l-poter tiegħu fuq dawn il-gżejjer. Sakemm l-Ordni baqa’ Malta l-ebda Malti ma seta’ jtella’ xi bandiera fuq il-bejt tiegħu jew ixejjirha fit-toroq kif ifettillu. Il-bandiera kienet simbolu tal-poter u ċ-ċerimonjal, u li tintuża b’ċertu protokoll u l-Maltin ma kellhom xejn minn dan. Il-Maltin kienu jaslu biss li jġorru xi standarti tal-konfraternitàjiet li fihom kienu mseħbin bil-mijiet.
Għall-Maltin, il-bandiera tal-Ordni kienet il-bandiera li tirrapreżenta lilhom ukoll. Wara kollox, meta l-Maltin kienu jingaġġaw fuq ix-xwieni tal-Ordni u jsalpaw ’il barra mill-Port, dawn kienu jsalpaw taħt il-bandiera tal-Ordni. Mhux biss – anki meta xi tartana jew felukka ta’ xi imprenditur Malti kienet issalpa lejn Sqallija biex jimporta xi prodotti minn hemm, dan kien bilfors irid itella’ l-bandiera tal-Ordni fuq l-arblu tal-mirkeb.
Billi l-Ordni, apparti li kien il-ħakkiem ta’ Malta, kien ukoll ikkunsidrat bħala istituzzjoni reliġjuża mmexxija mill-Papa, u difensur kontra l-Islam, il-Maltin kienu jassoċċjaw din il-bandiera bħala simbolu reliġjuż. Dan it-twemmin baqa’ sal-lum, għaliex kważi f’kull festa għadek tara bnadar bis-salib abjad fuq sfond aħmar fost bosta bnadar oħrajn. Għadna sal-lum nirriferu għall-bandiera tal-Ordni bħala l-bandiera ‘Tar-Reliġjon’. Anki l-istatwa ta’ ‘Malta’ li titella’ fil-pjazza waqt il-festa, din il-figura kemm-il darba jkollha l-bandiera tal-Ordni. L-istess naraw fuq l-istatwa ta’ Kristu Rxoxt.
Oriġini tal-bnadar fil-festi
Joseph Cassar Pullicino, (1992) jgħid li l-festi ta’ barra bil-purċissjonijiet bdew jieħdu l-għeruq fi żmien l-Ordni, matul il-medda tas-seklu 18. Biex jiċċelebraw il-festa kienu issa bdew jintużaw id-dwal mixgħula biż-żejt fil-lampi, beda jsir l-isparar bil-maskli, u anki bdew jittellaw xi bnadar, kemm fil-knisja, fuq il-binja tal-knisja kif ukoll fuq iz-zuntier. Cassar Pullicino jgħid ukoll li n-nies taż-Żurrieq kienu jikru l-bnadar għall-festa, jew mill-Belt, jew mix-xwieni tal-Ordni, jew mill-ALFIERA (dawk li jerfgħu il-bnadar) ta’ Ħaż-Żebbuġ, jew inkella mid-dejma ta’ dan l-istess raħal. Min-naħa tiegħu, l-Ordni wkoll kien jorganizza bosta festi f’okkażjonijiet oħrajn, bħal meta jkun elett Gran Mastru, jew inkella jkun elett xi Papa ġdid, jew f’xi okkażjonijiet oħra ta’ ferħ.
Intant insibu li fl-1724, il-Gran Mastru Vilhena, fit-23 ta’ Ġunju 1824, lejliet il-festa ta’ San Ġwann il-Battista, ħareġ bandu biex jordna lin-nies tal-Belt juru r-rispett tagħhom lejn il-qaddis patrun tal-Ordni, meta l-għada kellha ssir il-purċissjoni, billi jdendlu drappijiet tal-ħarir u twapet mal-gallariji u t-twieqi tad-dar:
[…] commandiamo che li Padroni delle case dover passerà la processione domani che sara il giorno della sua festa debbano adornare cosi le finestre come i balconi delle case loro con drappi di seta e tapeti […].
Dawn x’aktarx kienu twapet u pavaljuni sempliċi, xejn bħall-pavaljuni u twapet tad-damask u disinji li naraw illum. Verament, hawn ma jissemmewx bnadar, biss, jekk xejn, dan il-bandu jurina li l-Maltin kienu mġiegħla ‘jieħdu parti u jiċċelebraw’ fil-festi li l-Ordni kien jorganizza. Biss, l-istoriku Carmelo Testa, fl-istudju mistħarreġ tajjeb tiegħu, The Life and Times of Grand Master Pinto, isemmi li ħmistax-il sena wara li ħareġ dan il-bandu, meta l-Gran Mastru Pinto kien elett fl-1741, u dan ried iżur l-Imdina b’mod uffiċjali, hu rikeb il-karozzella mill-Palazz tiegħu fil-Belt sa Porta San Giorgio (Putirjal), fejn it-triq prinċipali kienet mżejna bil-bnadar. Jekk dawn kienux bnadar iperpru ma’ antinjoli mwaqqfa fl-art, jew imdendlin minn binjiet, jew inkella standarti merfugħa bl-idejn mill-alfieri ma nafux.
Araw din it-tpenġija li turi purċissjoni li fiha ħadu sehem kemm il-kavallieri tal-Ordni kif ukoll patrijiet Kapuċċini u l-fratellanzi, ad unur ta’ San Lawrenz, qaddis patrun tal-Birgu. Fit-tpinġija naraw l-istandart tal-Ordni (ritratt ta’ qabel – skrollja aktar ‘l fuq) u ż-żewġ standarti tal-fratellanzi (hawn taħt). Anki jekk stess din tidher li hi karikatura li qisha trid twaqqa’ il-ħaddara tal-purċissjoni għaċ-ċajt għax qed jieħdu sehem f’purċissjoni sagra u tradizzjonali, din turi li fil-purċissjoni kien hemm l-istandarti għas-entitajiet differenti li kienu qed jieħdu sehem fil-purċissjoni.
Żmien L-Ingliżi
Meta ġew l-Ingliżi, il-Maltin kellhom biex jitpaxxew aktar bil-bnadar. Flok is-salib abjad fuq sfond aħmar, fil-Port il-Kbir, issa il-Port beda jkun mimli bastimenti bil-Union Flag fuq l-arblu. Dawn il-bastimenti kemm-il darba kien ikollhom ukoll xi banderetti mdendla mal-ventijiet meta jkunu qed jiċċelebraw u jfakkru xi avveniment Rjali. Matul is-seklu dsatax, il-Maltin baqgħu qatt ma dendlu xi bnadar fuq il-bjut tagħhom. Andrew Bigelow, Amerikan li żar Malta fis-sena 1827, jgħid li meta attenda l-festa ta’ San Pawl, il-Belt, hu nnota l-gallariji tad-djar fi Triq San Pawl imżejna bit-twapet, u li l-fratellanzi kienu qed iġorru l-bnadar bħala istandarti.
L-importanza tal-istandarti kibret aktarx meta l-fratellanzi bdew jorganizzaw il-festi fuq skala ikbar, aktar u aktar meta, minn nofs is-seklu dsatax ’il quddiem bdew jiffurmaw il-baned tal-festi. Intant, dak iż-żmien, bosta organizzaturi tal-festi, li ħafna drabi kienu l-istess baned u fratellanzi, kienu ta’ spiss jistiednu l-baned Ingliżi biex jagħtu programm mużikali fir-raħal tagħhom fil-festa. Dawn il-baned kienu jiġu bl-istandarti tar-reġimenti tagħhom. Il-baned Maltin dejjem ammiraw il-baned militari u r-reġimenti bl-uniformijiet, l-istandarti u ċ-ċeremonjal tagħhom u għalhekk kellhom ħajra qawwija biex jimitawhom.
Biss, l-influwenza tal-istandarti u l-bnadar ma ġietx biss minn hawn. Il-kultura tal-festi fi Sqallija għamlet tagħha wkoll għax issa bdew ġejjin ukoll surmastrijiet Sqallin u Taljani jidderiġu xi baned Maltin, u dawn ġabu t-tradizzjonijiet ta’ pajjiżhom magħhom. Ma’ dan daħal ukoll l-użu tal-bnadar, bandalori, pavaljuni u l-antinjoli (jew kif kultant jgħidulhom, antarjoli). L-etimoloġija ta’ dawn il-kliem tikkonferma dak li qed ngħid.
L-organizazzjoni tal-baned u tal-festi ta’ barra bdiet tissoda aktar u d-dekorazzjonijiet tal-pjazez prinċipali u xi toroq tal-lokalitajiet bdew bil-mod il-mod ikunu aktar estiżi. Anton Attard, fil-kitba tiegħu, ‘Jum San Lawrenz fl-Imgħoddi – il-Festa tal-1886’, jgħid li l-pjazza tal-Birgu u ċerti toroq kienu mżejnin bil-bnadar u fjuri.
Fl-1892, Maturin M. Ballou, American ieħor, li kiteb dwar il-vjaġġi tiegħu f’pajjiżi mad-dinja kollha, jgħid hekk dwar l-imħabba tal-Maltin għall-festi tagħhom:
The amusement which seems to be most generally resorted to in Malta is that of parading through the streets in a special garb, [waqt il-purċissjonijiet] while displaying various banners in celebration of certain church festivals.
Is-seklu għoxrin
Fl-ewwel deċenni tas-seklu għoxrin bosta baned issudaw aktar minn qabel u saru ċentru importanti fejn l-irġiel tal-belt jew raħal setgħu jissoċjalizzaw. Dawn il-każini kienu issa jridu juru li għandhom baned ta’ kalibru u kien importanti li jirrapreżentaw ruħhom bl-aħjar mod. Il-bnadar fuq il-bjut tal-każini bdew isiru bil-mod il-mod aktar komuni. Meta banda kienet tagħti l-programm tagħha, kemm ġewwa r-raħal tagħha jew f’xi lokalità oħra, kien importanti li jkollha l-istandart tagħha.
Id-drapp tal-qoton, jew kif kienu jgħidulu, jew tax-xoqqa kien l-aktar li jintuża biex jinħadmu l-bnadar bih għaliex hu drapp relativament ħafif biex il-bnadar iperpru maż-żifa. Illum jużaw l-aktar nylon jew polyester. Il-wiri tal-bnadar fuq il-bjut baqa’ sas-snin sittin, kompitu tal-organizzaturi u mhux xogħol tar-residenti individwali, għax bosta mill-Maltin fil-faqar tagħhom ma kienux jifilħu jidħlu fi spiża għal dawn il-frivolitajiet ta’ darba fis-sena.
Fis-snin sebgħin, il-festi komplew jikbru, din id-darba b’pass enormi, wara li fl-1975, il-Gvern kien ħa f’idejh l-għoti tal-permessi tal-festi sekondarji, u l-Knisja tilfet id-dritt ta’ impediment fuq il-festi sekondarji li kienet stabbiliet fl-1935. Issa, l-organizzaturi tal-festi sekondarji bdew jagħmlu minn kollox biex ilaħħqu mal-festi primarji. Il-piki kif ukoll il-kontribuzzjoni ta’ aktar flus taw lok lil organizzaturi li jkollhom aktar armar ta’ barra, fosthom, bnadar, bandalori u pavaljuni. Il-ħajjata, dawk l-aktar qrib il-festa tagħhom, bdew joffru ix-xogħol tagħhom – ħafna drabi bi ħlas imnaqqas – biex il-preġju tal-festa jikber.
Ix-xogħol tal-bnadar, pavaljuni u bandalori
Il-bandiera, jew pavaljun u bandalora tibda billi l-ewwel isir abbozz (skizz żgħir mid-disinjatur). Jekk dan jintgħoġob mill-organizzaturi dan isirlu l-’grandiment’, jiġifieri jsir id-disinn fil-kobor normali tiegħu. Imbagħad jibda jinqata’ d-drapp (polyester fil-każ tal-bandiera, jew crimplene fil-każ tal-pavaljun). Wara jibda l-’isfumar’, jiġifieri, l-proċess fejn id-disinn maqtugħ issa jiddeffes fl-isfond tal-bandiera maqtugħa biex id-disinn jidher miż-żewġ naħat tagħha. Dwar il-pavaljuni, it-tpinġija ta’ dawn tinżebagħ bl-acrylic u tkun l-istess, infilsata mad-drapp biex tidher miż-żewġ naħat.
Il-bnadar iperpru aktar minn qabel
Minn daqs ħamsin sena ilu ’l hawn, bdejna naraw lokalitajiet bi gzuz ta’ residenzi privati li l-bjut tagħhom ikunu mżejna bil-bnadar u ventijiet bil-bozoz ta’ kulur tal-festa li jżommu magħha. Hekk, pereżempju, jekk il-festa ċċelebrata hi tal-Madonna, il-bnadar iprepru bil-kuluri koħol jew koħol u bojod, jekk mhux ukoll bl-isfumar kollu intriċċi tal-ittri M M – għal Mater Mariae; jekk il-festa hi ta’ xi qaddis martri, il-bnadar jimtlew bl-aħmar, u l-bnadar tal-festi ta’ qaddisin oħra jkollhom kuluri u disijnji partikolari skont il-qaddis.
Biż-żmien, il-bnadar bdew jikbru fil-kobor tagħhom u magħhom twalu l-antinjoli. Illum mhux rari li tara arblu ta’ madwar 25 metru għoli b’xi bandiera ta’ 10 x 15-il metru. Il-bnadar il-kbar tal-każini huma l-aktar li jkunu ddisinjati b’mod elaborat, xogħol li jista’ jiswa minn ftit mijiet ta’ Ewro sa xi eluf.
Barra dawn, it-toroq tal-lokalità jkunu miżgħudin bil-bnadar żgħar, li jiddendlu fit-toroq mal-kolonni tal-injam, bħal ‘trofej’. Il-pavaljuni saru jiksu t-toroq b’mod impressjonanti, qishom twapet ġganteski mdendlin fl-ajru u l-bandalori fuq l-antinjoli jikkumplimentaw dan.
F’ċertu lokalitajiet bosta organizzaturi tal-festi jitolbu r-residenti biex iħalluhom jarmaw antinjola fuq il-bejt tagħhom. Il-bandiera jissupplixxuha l-organizzaturi wkoll biex din tibqa’ tidher hemm għall-jiem ta’ qabel, u waqt il-festa. Imbagħad, hawn f’Malta mijiet ta’ dilettanti li meta jibnu d-dar ġdida tagħhom din tkun kompluta bil-frontispizju fin-nofs tal-opramorta fuq il-bejt, biex miegħu sserraħ l-antinjola. Apparti minn hekk, ikun hemm bżonn ta’ xi ventijiet biex jekk ikun riħ qawwi u l-bandiera tperper bis-saħħa l-arblu ma ssirlux ħsara. L-arblu li qabel kien ikollu l-GALLETTA fuq nett, issa sar ikollu bozza biex billejl din tinxtegħel b’dawl li jaqbel mal-istess kulur tal-bandiera u għalhekk mal-kuluri tal-partit.
Dawn l-antinjoli llum iservu mhux biss għall-bnadar tal-festa tal-lokalità iżda wkoll għall-bnadar tal-festi liturġiċi, bħal Korpus u l-Għid il-Kbir, kif ukoll għal xi ċelebrazzjoniet oħrajn, fosthom, okkażjonijiet ta’ logħob internazzjonali tal-futbol, jew biex jissapportjaw il-partit politiku l-aktar f’xi elezzjonijiet.
Għal kull waħda minn dawn l-okkażjonijiet il-bjut jimtlew b’bosta kuluri differenti. Kull ma jkun jonqos hi żiffa tajba biex il-bnadar jinfetħu u l-kuluri u d-disinji jitgawdew, almenu minn dawk kollha li jaqblu mas-simpatiji ta’ sid il-bandiera. Min jaf – jekk kultant sid il-bandiera jtella’ xi waħda apposta biex jinki l-ġar li jinzerta avversarju tal-partit li jżomm miegħu hu.
Martin Morana
2.07.2021.
Grazzi mill-qalb lil Anton Gellel għal bosta informazzjoni li tagħni għal dan l-artiklu.
Bibliografija
Attard Anton, ‘Jum San Lawrenz fl-Imgħoddi’. Programm tal-festa San Lawrenz. 1995.
Ballou Maturin M., The Story of Malta. Boston. 1893.
Bigelow Andrew, Travels in Malta and Sicily – with Sketches of Gibraltar. Boston. 1831.
Boissevain Jeremy, ‘Festa Partiti and the British – Exploding a Myth’. The British Cononial Experience 1800 – 1964, Ed. V. Mallia Milanes. Mireva Publications. 1988.
Lanfranco Guido, Drawwiet u Tradizzjonijiet Maltin. Pubblikazzjonijet Indipendenza. 2004.
Cassar Pullicino Joseph, Studies in Maltese Folklore. Malta University Press. 1992.
Testa Carmelo, The Life and Times of Grand Master Pinto. Midsea Books. 1989.
https://www.talkarmnuzurrieq.org/armar
Ara aktar dwar pubblikazzjonijiet oħra tal-istess awtur: https://kliemustorja.com/informazzjoni-dwar-pubblikazzjonijiet-ohra-tal-istess-awtur/
kliemustorja 
1 Comment