ĦWAWAR U ĦXEJJEX AROMATIĊI

xi

ĦWAWAR U ĦXEJJEX AROMATIĊI

Dawk lokali u dakw impurtati

Introduzzjoni

Meta niġu biex niddistingwu l-ħxejjex aromatiċi  mill-ħwawar għandna tendenza li nitħawdu fejn naqtgħu l-linja bejn speċi u oħra.

Xi wħud isostnu li l-ħxejjex aromatiċi huma normalment derivati mill-partijiet ħodor u mlaħħmin tal-pjanti, filwaqt li l-ħwawar huma derivati mill-għerq (jew l-għeruq), jew miz-zokk, miż-żerriegħa u ġieli anki minn xi tip ta’ frott imqadded li joħorġu mill-pjanti. Iżda din hija biss definizzjoni wiesgħa; hemm definizzjonijiet oħra. Hawn min jiddistingwi l-ħxejjex aromatiċi mill-ħwawar b’mod ieħor.

Pereżempju, għal xi wħud, il-ħxejjex aromatiċi huma dawk il-pjanti li fihom riħa pjaċevoli. Il-ħwawar huma dawk li jinkludu dawk il-biċċiet imnixxfa ta’ pjanti li fihom iż-żjut jew li jipproduċu togħma qawwija, pikkanti u distinta.

Xi pjanti jistgħu jkunu klassifikati kemm bħala ħxejjex aromatiċi kif ukoll bħala ħwawar. Nieħdu bħala eżempju l-pjanta tal-bużbież. Din il-pjanta għandha l-weraq ħodor aromatiċi li jfuħu, u li jittieklu appena maqtugħa friski. It-Taljani jħobbu jikkunsmawhom nejjin jew mgħollija bħala kondiment mal-għaġin. Mill-banda l-oħra, ladarba l-istess pjanta tinxef fix-xhur tas-sajf, iż-żerriegħa tagħha li tinxef ukoll, tista’ tkun imfarfra mill-friegħi tagħha u tinġabar biex tintuża bħala ħwar mal-ikel, bħal ngħidu aħna, mal-patata l-forn, jew mal-ħut u l-laħam. L-istess żerriegħa tista’ wkoll tinbiegħ f’boroż bħala infużjonijiet aromatiċi li wieħed jista’ jixtri bil-pakkett. Il-boroż biż-żerriegħa tal-bużbież tixxarrab fil-misħun biex it-togħma terħi u tintiegħem u l-misħun jinxtorob bħat-te. L-istess isir b’bosta ħxejjex aromatiċi  u ħwawar oħra.

Xi wħud mill-istudjużi jiddistingwu l-ħxejjex aromatiċi mill-ħwawar mod ieħor. Pereżempju, fil-ktieb Dangerous Tastes, Andrew Dalby jenfasizza li tul l-istorja l-ħwawar kienu dawk biss li jiġu impurtati minn pajjiżi li jinsabu ’l bogħod minn fejn jiġu kkunsmati fl-Ewropa. Apparagun, l-istess awtur jirreferi għall-ħxejjex aromatiċi bħala dawk il-pjanti li jitkabbru fil-ġonna, jew fil-qsari fid-djar, f’pajjiżu jew f’pajjiżi viċini, li għandhom l-istess tip ta’ klima u veġetazzjoni.

Definizzjonijiet bħal dawn setgħu ġew proposti mill-istudjużi tal-istorja maż-żmien, meta dawn kienu qed jiktbu dwar l-osservazzjonijiet tagħhom fil-qasam tar-riċerka xjentifika, kemm dik lokali kif ukoll dik ta’ pajjiżi ’l bogħod. Għalhekk il-kittieb tal-istorja żied element ta’ eżotiżmu jekk mhux ukoll sens ta’ romantiċiżmu.  Għalhekk, id-distinzjoni tista’ tkun marbuta wkoll mas-semantika aktar milli max-xjenza.

Distinzjoni dibattibli oħra dwar dawn il-pjanti hi li filwaqt li fl-Ewropa, il-ħxejjex aromatiċi kienu tradizzjonalment ikkunsmati min-nies tal-klassi l-baxxa, il-ħwawar kienu ikkunsmati min-nies li kellhom aktar flus. Dan għaliex il-ħwawar kienu jġibu prezz aktar għoli minħabba li biex ġew ittrasportati distanzi twal għaddew minn taħt ħafna kummerċjanti.  

L-użu tal-ħwawar u l-ħxejjex aromatiċi

Il-ħwawar kienu tradizzjonalment imfittxa biex iżommu l-lonġevità ta’ ċertu ikel li jekk ma jkunx ikkunsmat mill-ewwel, wara ftit jiħżien jew inkella jitlef it-togħma, u jsir insipidu, jekk mhux ukoll isir valenuż jekk jittiekel. Qabel l-invenzjoni tal-friġġ u l-friżer, ċertu ikel, bħal-laħam, il-ħut u frott, kien bilfors jinħtieġlu li jkun imnixxef u mqadded, bl-arja u r-riħ, jew bis-sħana tax-xemx. Dan l-ikel kien aktar minn kollox jinkesa bil-melħ. Fejn ma kienx hemm il-melħ intużaw il-ħwawar addattati li setgħu jippreservawh u anki jagħtuh togħma partikolari. 

Wieħed ma jridx jinsa wkoll li kemm il-ħxejjex aromatiċi kif ukoll il-ħwawar kienu u għadhom jintużaw għal skopijiet oħra, fosthom fil-mediċina, bħala rimedji naturali. It-terminu Malti ‘spiżjar’ fil-fatt ġej minn speziale, wieħed li kien jittratta u jbiegħ l-ispezie, jiġifieri il-ħwawar. Sa żminijiet mhux daqshekk ’il bogħod, il-pjanti mediċinali kont issibhom għand kull spiżjar. Kien ikun hu li jipprepara l-mediċina minnhom skont il-bżonn partikolari tal-pazjent.

Hawn taħt ser issib żewġ listi, waħda ta’ ħxejjex aromatiċi, l-oħra ta’ ħwawar u l-użu tagħhom. Uħud minn dawn il-pjanti kienu u għadhom jikbru lokalment fis-selvaġġ u għalhekk ilhom jiġu kkunsmati għal mijiet ta’ snin. Xi wħud ġew impurtati u bdew jitkabbru fl-għelieqi jew fil-ġonna. Filwaqt li l-isem Semitiku ta’ xi wħud jindika li l-pjanti ilhom magħrufa sew magħna minn mijiet tas-snin ilu, dawk li isimhom ġej mit-Taljan x’aktarx li ddaħħlu fi żmien aktar riċenti.

ĦXEJJEX AROMATIĊI

Martin Morana ©

9.09.2025

Grazzi għal bosta informazzjoni li ħadt mingħand il-kitba ta’ Carmen Tedesco, kif ukoll mingħand Terry Morana u Joe Aquilina.

http://www.kliemustorja.com

Bibliography

Aktar kitba u pubblikazzjonijiet tal-istess awtur….Ikklikkja hawn:

Pubblikazzjonijiet