QWIEL ANTIKI

QWIEL ANTIKI

Li għadhom jingħadu llum

Dan l-aħħar ġietni l-kurżità nara kemm mill-qwiel li nafu preżentament imorru lura fil-passat. Biex nagħmel dan dort għal żewġ sorsi. Wieħed minn dawn hu, id-Damma tal kliem Kartaġiniż mscerred fell fomm tal Maltin u Ghawċin, li Pietro Francesco Agius Sultana (1712 – 1770) (magħruf ukoll bħala De Soldanis) ħadem fuqu bejn l-1750 u l-1767. F’dan id-dizzjunarju De Soldanis inkluda mal-230 qawl. Imbagħad fittixt ukoll fil-kitba ta’ Mikiel Anton Vassalli, Motti, Aforiżmi e Proverbi Maltesi li l-awtur ippubblika fl-1828. F’din il-pubblikazzjoni insibu daqs 860 qawl imfisser bit-Taljan. Minn dawn il-mijiet ta’ qwiel, daqs 1,100 b’kollox, skoprejt li hemm mal-130 qawl li għadhom jingħadu fi żmienna. Xi wħud minnhom illum jingħadu b’mod kemxejn differenti.

Għar-riċerkatur tal-istorja soċjali ta’ Malta, dawn il-qwiel huma importanti għax juruna kif kien jaħsibha l-Malti daqs 200 – 250 sena ilu kif imqabbel mal-lum, dwar ħafna aspetti tal-ħajja, tista’ tgħid, kull sitwazzjoni bejn it-twelid sal-mewt. Dan ma jfissirx li ma hemmx qwiel antiki oħrajn li għadhom jingħadu llum. Intant dawk li naf bihom nniżżilthom hawn.

Fejn minn dawn il-qwiel hemm dawk li huma kemxejn differenti minn kif ngħiduhom illum jien niżżilt iż-żewġ verżjonijiet – dik antika u dik li nużaw illum. Fejn kien hemm bżonn, tajt ukoll spjegazzjoni tal-qawl kif għandu jkun interpretat. Fejn sibt li l-qawl kellu tifsira oħra fl-antik minn dik kif nafuha llum jien niżżilt l-ispjega taż-żewġ kittieba, anki kultant kelma b’kelma kif qalbuha huma għat-Taljan. Fejn jidher l-ittri (M.A.V.) dan ifisser li l-qawl jinsab fil-pubblikazzjoni ta’ Mikiel A. Vassalli. Fejn il-qawl hu inkluż fid-Damma ta’ Agius de Soldanis, niżżilt, (A. de S.). Fejn il-qawl jinsab fiż-żewġ xogħlijiet ktibt l-inizzjali tat-tnejn (A. de S. u M.A.V). –

Martin Morana

15.11/2022

A

AJMA         Aħjar ajma minn karba (A. de S.)  [Illum ngħidu, aħjar uff milli aħħ].

ALLA         Alla ma jħallasx kull nhar ta’ Sibt. (M.A.V.)

                  Għin ruħek biex Alla jgħinek. (M.A.V.)

                 Inagħlaq bieb u Alla fetaħ sebgħa (A. de S.)  [Illum ngħidu, Alla jagħlaq bieb u                      jiftaħ mija].

B

BAĦAR         Il-baħar żaqqu ratba, u rasu iebsa bħal-ħatba [zokk iebes]. (M.A.V.)

BAJTAR         Dak li jistenna l-bajtar jaqa’ f’ħalqu jibqa’ bil-ġuħ (A. de S.)

                      Irid il-bajtar jaqa’ f’ħalqu (M.A.V.)

                      Jekk trid tiekol il-bajtar, itla’ aqtgħu. (M.A.V.)

BASLA         Dak li jidħol bejn il-basla u qoxritha jibqa’ b’riħitha (A. de S.)

BAŻWA       Kollu żejt fil-bażwa. (M.A.V.)  [Tingħad għal rimedju jew xogħol li ma jiswa                           għalxejn].

BEJGĦ         Li għandek tira’ bigħu. Quello che hai da impegnare vendilo. (A. de S.)

BILLI           Billi tagħti tieħu. Con quello che dai, riceverai. (A. de S) 

BIXKILLA   Min jaf jagħmel il-bixkilla, jaf jagħmel il-qartalla. (A. de S. u M.A.V.)  [Jiġ., min                       kapaċi jagħmel il-ħażin bil-ftit, jaf ukoll jagħmel ħafna agħar minn hekk].

BORMA      Il-borma ta’ bejn l-ixierka [nies imsieħba fl-istess xogħol / kummerċ – sing.                             xrik] taqbad. (M.A.V.)  [Dan il-qawl ifakkarna f’ieħor: vapur b’żewġ kaptani                           ma jimxix].

                    Bormot ġarek iżjed tfuħ minn ta’ darek. (M.A.V.)

                  Il-borma toqgħod fuq tlieta [fuq tripied] (A. de S.)   [Jiġ., meta jseħħu żewġ                             ħwejjeġ, waħda wara l-oħra, stenna li tiġri it-tielet ħaġa].

BRIMBA    Jekk ma tneħħix il-brimba, il-għanqbut ma jinqatax (A. de S.)

BUT           Bit-tifħir ma timlix butek (A. de S.)

BŻAR       Min għandu l-bżar [demel] iroxxu fuq il-kromb [il-ġeneru tal-pjanti bħal, il-                         kaboċċi, il-ġdur u l-pastard]. (M.A.V.)  [Parir mogħti lil min qiegħed jagħmel xi                      ħaġa li ma tiswa xejn].

D

DAĦK       Wara d-daħk jiġi l-biki (M.A.V.)

DAQQ       Kif iddoqqli hekk nisfinlek (M.A.V.)  [illum ngħidu, skont id-daqqa nisfnu].

DAR         Dak li trid lill-ġarek, isebbaħ bieb darek (A. de S.)   [Dan il-qawl qiegħed iwissi li                   d-deni li tixtieq lill-għajrek bħal xejn jiġi fuqek ukoll.]

DEBBA   Turinix id-debba biex tagħtini l-ħmara (A. de S.)  [Tingħad meta fi ftehim ta’                          bejgħ wieħed joffri oġġett ta’ valur, biss iwikki lix-xerrej b’xi ħaġa difettuża].

DEHEB   Kull ma jiddi u jleqq ma hux dejjem deheb. (M.A.V.)

DEJL        Jekk xi ħadd irid miegħek jillitiga, aqta’ biċċa minn dejlek [dublett] u bagħtu (A.                  de S.) [IIlum ngħidu: għatih biċċa minn djulek].

DEMM     Id-demm qatt ma jsir semm [velenu] (A. de S. u M.A.V.)  [Fi kwalunkwe  kwist-                     joni ħadd mhu ser iżomm mal-barrani u jeħodha kontra familtu – ‘demm’                             tirreferi għan-nies tal-istess razza.

DLIEL     Ħoll dlielek [xagħrek] u ġib iż-żejt. (M.A.V.)  [Skont l-istess awtur, din tingħad                        f’sitwazzjoni meta mara tinkorla waħda sew – fl-antik ix-xagħar kien ikun                             ikkurat biż-żejt tal-lewż – biċċa xogħol li tinpjega ħafna ħin].

DNEWWA   Min ma jridx bis-sewwa jagħmel bid-dnewwa (A. de S.)

DNUB          Id-dnub ma jorqod qatt. (A. de S. u M.A.V.)

DUBBIEN   Id-dubbien dejjem imur fuq il-ħmar il-magħkus (A. de S.)

DIKXIENA  Id-dikxiena [A. de S. jiktibha dukkxiena – cuchiarone / cucchiario], biss taf                               x’hemm fil-borma (A. de S.)  [Illum ngħidu: Min iħawwad fil-borma jaf x’fiha].

F

FAR          Bil-kelma // klejma t-tajba toħroġ // tiġbet il-far mit-tqajba [toqba żgħira] (A. de                     S. u M.A.V.)

FETTUL   Kulħadd jiġbed in-nar ala fettulu [għaġina tawwalija li meta tissajjar tkun                            tqarmeċ] (A. de S.)  [Dan il-qawl jixbah lill-ieħor: kulħadd jiġbed lejn xawwatu,                     jiġ., kulħadd jipprova jiġbed lejn l-interessi tiegħu].

FITTEX   Min ifittex isib. (M.A.V.)

FLUS      Mingħajr flus la tgħannaq u lanqas tbus (A. de S.)

               Bil-flus tagħmel triq fil-baħar. (M.A.V.)

              Il-flus tagħmel il-flus, u l-qamel jagħmel il-qamel. (M.A.V.)

Ġ

GĦASFUR  Kull għasfur jifraħ b’rixu. (M.A.V.)

ĠENN        L-imħabba oħt il-ġenn (A. de S.)  [Min jintilef fl-imħabba ma jibqax jirraġuna                        b’moħħu].

ĠID             Xi drabi tagħmel il-ġid u jiswilek deni. (M.A.V.)

ĠIFEN       Ġifen b’wisq bdoti qatt ma jimxi (A. de S.)  [Ifakkarna fil-qawl: Vapur b’żewġ                         kaptani ma jimxix].

GĦ

GĦAJN     Bgħid mill-għajn, bgħid mill-qalb. (M.A.V.)

                 Għajn la tara, qalb la tuġa’ (M.A.V.)

                 Għajn li tixrob minnha la ddardarhiex. (M.A.V.)

GĦAJR     Dak li ma tridx lilek tagħmlux lill-għajrek (M.A.V.)

GĦALI     Il-għali jiġi waħdu. (M.A.V.)

GĦAWWAR    Iż-żgħar jikxfu l-għawwar tal-kbar (A. de S.)

GĦOLI      Iżjed ma wieħed ikun fil-għoli, iżjed iweġġa’ xħin jaqa’ (A. de S.)

GĦOMMA   Min jaħbi għommtu [inkwiet, dwejjaq jew deni] jmut biha.

Ħ

ĦABBA     Għal ħabba jqaxxar qamla (A de S.)

ĦABIB      Aħjar ħabib fis-suq, milli mitt skud fis-senduq. (M.A.V.)

ĦAĠRA     Tixħitx il-ħaġra u taħbi jdejk (A. de S.) // Tefa’ l-ħaġra u ħeba idu (M.A.V.)

ĦAJT         Il-ħajt għandu widnu, l-għajru għandu għajnu (A. de S. u M.A.V.)

ĦANŻIR    Il-ħanżir għad li taqtgħalu widintu // denbu, jibqa’ dejjem ħanżir. (A. de S. u                         M.A.V.)

ĦAQQ       Kulħadd irid il-ħaqq barra minn daru (A. de S.)

ĦAŻIN      Mill-ħażin ħu li tista’. (M.A.V.)

ĦMAR      Il-ħmar it-tajjeb jinbiegħ f’raħlu. (M.A.V.)

                  Il-ħmar il-magħkus idur għalih id-dubbien. (M.A.V.)

ĦMURA   Il-ħmura ta’ filgħaxija ġib żwejmlek għat-tiġrija, il-ħmura ta’ filgħodu ġib                              żwejmlek minn ġor-robu [jispjega din il-frażi: ritirarlo dal campo]. (M.A.V.)  .

ĦOBLA   Ħobla u tradda’ għandek qawwi [diffiċli] issibha.

ĦOBŻ       Il-ħobż agħtih lil min jaf jieklu (M.A.V.)

                Ħobżu maħbuż u żejtu fil-kus. (M.A.V.)  [Il-bniedem li għandu kollox ma                                 jinteressahx  minn ħaddieħor].

ĦOTBA   Ħadd ma jara ħotbtu [ħotobtu]. (A. de S. u M.A.V.)

ĦUT/A    Dak li jixtri l-ħut fil-baħar, jieklu jintenn. (M.A.V.)

               Il-ħuta tibda tintenn minn rasha. (M.A.V.)

I

ILMA     Kull ilma jaqta’ l-għatx. (M.A.V.)

J

JAGĦTI   Jagħti bajda biex jieħu tiġieġa. (M.A.V.)  [Tingħad għal dak li japprofitta ruħu                        mis-sitwazzjoni].

K

KELB      Tnebbaħx kelb li hu rieqed (A. de S.) // Kelb rieqed la tqajmux (M.A.V.)

                Kelb li jinbaħ wisq, la tibżax minnu. (M.A.V.)

                Il-kelb il-mismut kull ilma jiddannah [jaħsbu] misħun. (M.A.V.)

KERA     Min jikri joqgħod għaliha (A. de S.) // Min jikriha jeħtieġlu joqgħod għaliha.                           (M.A.V.)

KITBA    Kif tarani tiktibni. (A. de S.)  [Iffisser: Tant jien fqir li ma għandi xejn ħlief dak li                 liebes fil-mument. Qawl jixbah lil: Ta’ fuqi senduqi, jew: Kif tarani pinġini].

KLIEM   Il-kliem bħaċ-ċirasa. (A. de S.) Kelma ġġib lill-oħra (M.A.V.)

               Kliem ix-xiħ dejjem żomm fih. (M.A.V.)

KUS      Fil-bieb tal-imgħallaq iddendilx il-kus [vażett tal-fuħħar]. (A. de S.) // Iddendilx                    kusek f’bieb l-imgħallaq. (M.A.V.). – [illum ngħidu biss: iddendilx kusek miegħu,                   jiġifieri, ma jaqbillekx teħodha ma dak li jista’ jġibek fl-inkwiet].

L

LAQXA    Kull laqxa tirfed l-imramma. (A. de S. u M.A.V.)

LBIS          Lbis sar jaf jagħmel in-nies. (M.A.V.)

LEĦJA    Min jerħi lħitu f’idejn l-oħrajn, jintfuhielu (A. de S. u M.A.V.)  [Tafdax affarik                        għand ħaddieħor għax jiddispjaċik].

LIFGĦA   Min irabbi l-lifgħa f’kommtu, ittemmu [toqtlu] (A. de S.)

M

MAQDAR    Dak li jmaqdar bi ħsiebu jixtri. (M.A.V.)  [Illum ngħidu: Min imaqdar iħobb]

MARDA      Il-mard jidħol f’daqqa u joħroġ qajla. (A. de S.) // Il-mard jidħol bil-qantar u                          jorħoġ bl-irtal. (M A.V.) // Il-mard jidħol riekeb fuq debba u jorħoġ fuq nemla.                        (M.A.V.)

MISTOQSIJA   Il-mistoqsija oħt il-għerf. (M.A.V.)

MITLUF          Mill-mitluf ħu dak li tista’ (A. de S.)

MQASS          Qabel ma tagħmel l-imqass fix-xoqqa ara kif taqta’ (A. de S.) [Dan jixbah lill-                          qawl: Qis mitt darba u aqta’ darba].

MUSMAR      Il-musmar ġdid jaqla’ ’l-qadim (A. de S.)

N

NAR       Min irid in-nar imur ifittxxu (A. de S. u M.A.V.)  [Min jixtieq jew għandu bżonn                    xi ħaġa għandu jaħdem għaliha.  [Dan jixbah ’il-qawl: Toqgħodx tistenna l-bajtra                 taqa’ f’ħalqek].

NWAR    Iż-żgħar tikxef l-inwar (-għawwar – vergogne) (A. de S. u M.A.V.)

P

PJAĊIR     Pjaċir mingħajr mitlub, nofsu mitluf (A. de S.)

Q

QALB        Fejn tħobb il-qalb jimxu r-riġlejn (M.A.V.)

QAMEL     Il-flus jagħmlu l-flus, u l-qamel jagħmel il-qamel.  (A. de S. u M.A.V.)

                   Min ma jbiddilx, iqammel. (M.A.V.)

QASBA       Il-qasba ma ċċaqċaqx bla miksura (A. de S.) [Illum ngħidu, il-qasba ma                                    ċċaqċax għalxejn].

QATRA      Bil-qtajra l-qtajra, tintela l-ġarra. (M.A.V.)

                   Wieħed qiegħed imut bis-sakra, u ieħor qiegħed imut għal qatra (M.A.V.)

QATTARA   Ħeles minn taħt il-qattara, weħel taħt il-miżieb.

QATTUSA   Qattusa għaġġelija tagħmel uliedha għomja. (M.A.V.)

QIS             Qis mit-tarba u aqta’ darba (A. de S. u M.A.V.) Qabel taqta’ qis u erġa’ qis.

QOLLA     Il-qolla fl-aħħar tinkiser, sejra u ġejja. (M.A.V.)  [Illum ngħidu, il-ġarra ġejja u                         sejra fl- aħħar tinkiser].

QRUN       Kajman u kutu kutu, iżda qrunu f’butu (A. de S.)

R

RIĦ          Riħ ta’ siegħa jnaddaf qiegħa // Riħ ta’ siegħa isaffi l-qiegħa. (A. de S. u M.A.V.)

S

SAB              Min ifittex isib (A. de S.)

SABA’          Min jagħtik saba’ teħodlux l-id (A. de S.) // Tajtu s-saba’, ħa l-id (M.A.V.) [Simili                       għal qawl li nafu bih illum: mis-saba’ jieħu l-id].

SELF           Is-self joħroġ jidħak, jidħol jibki. (A. de S. u M.A.V.)

SEMA         Min jobżoq għas-sema jiġi f’wiċċu. (A. de S.)

SEMMEN   Dak li ma joqtolx isemmen (A. de S.)

SENGĦA    Bin is-sengħa għandu nofsha. (M.A.V.)

SORR        Sorr u erġa’ sorr biex issib xi tħoll (A. de S.)  [Jixbah lil qawl: Sorr għal meta                          tiġi bżonn].

SWAR       Tieħu u ma trodd, is-swar tħott. (A. de S. u M.A.V.)

T

TAF          Fejn ma tafx la tindaħalx. (M.A.V.)

TELF       Tagħmel ġid bla mitlub, nofsu mitluf. (M.A.V.)

TIKBER   Aktar ma tikber iżjed titgħallem. (M.A.V.)

TRIQ        Bil-flus wieħed jagħmel triq fil-baħħar (A. de S.)

W

WARD    Mill-ward joħroġ ix-xewk. (M.A.V.) 

X

XAWWAT   Kulħadd iressaq in-nar lejn xawwatu [l-ikel li jkun qed isajjar]. (M.A.V.)

XEBH          Ma’ min rajtek xebbahtek (A. de S.)

XENGULI   Dak li jimxi max-xenguli [bniedem li jzappap] ma’ għeluq l-erbgħin jibda’                             jixxengel (A. de S.)

XEMX         Xemx li ma ssaħħanx, aħjar il-bard minnha (A. de S. u M.A.V.)

                    Ix-xemx titla’ u x-xita tinżel għal kulħadd (M.A.V.)

                   Ix-xemx u x-xita, Alla jaf meta. (M.A.V.)

                   Ix-xemx ma titgħattiex bl-għarbil. (M.A.V.)

XEWK       Ebda warda bla xewk. (M.A.V.)

XKORA     Xkora fiergħa [vojta] ma tieqaf.  [Bniedem li ma jikolx, jew li ma jkollux flus                         biex jiekol, ma jgħix – illum ngħidu, xkora vojta ma tiqafx].

XOGĦOL  Ix-xogħol agħtih lil min jaf jagħmlu, u l-ħobż lil min jaf jieklu

                  Ix-xogħol salmura tal-ġisem (A. de S. u M.A.V.)

Ż

ŻARA’       Dak li tiżra’ taħsad. (M.A.V.)

ŻEJJED     Kull żejjed nieqes // Iż-żejjed bħan-nieqes (A. de S. u M.A.V.)  [Illum ngħidu, Iż-                      żejjed ħu n-nieqes].

ŻEJT         Is-sinjuri jidħaddtu u jiddieħku, ħobżom maħbuż u żejthom fil-kus (A. de S.)

ŻFIN         Kif iddoqqli niżfinlek. [Jixbah il-qawl: mad-daqqa niżfnu].

 

http://www.kliemustorja.com