IN-NAWFRAĠJU TA’ SAN PAWL

IL-MIĠJA TA’ SAN  PAWL  f’MALTA

Xi  Ħsibijiet

Introduzzjoni

Il-waqfa mhux intenzjonata ta’ San Pawl f’Malta waqt il-vjaġġ tiegħu bil-baħar lejn Ruma wasslet biex il-Maltin ikunu kburin li huma kienu minn tal-ewwel li ħaddnu t-twemmin Nisrani. Dan is-sens ta’ kburija jikber aktar meta niftakru li kien propjru dan il-qaddis ta’ fama kbira li kkonvertihom, u dan għamlu fi żmien daqstant bikri tal-Kristjaneżmu. It-tieni raġuni għaliex il-Malta huma kburin b’dan l-episodja fl-istorja ta’ Malta hu li bis-saħħa tiegħu Malta tissemma fil-Kotba tal-Iskrittura.

F’dan l-artiklu ser nipprova nidħol fil-fond u nifli dak li kiteb San Luqa fl-Atti tal-Appostli kapitli 27 u 28 dwar il-vjaġġ ta’ San Pawl u l-waqfa tiegħu f’Malta. Dan għaliex meta naqraw dawn iż-żewġ kapitli nindunaw li mhux darba jew tnejn il-kitba tmur lil hinn minn dak li aħna mdorrijin nisimgħu jew minn dak li mingħalina hu ta; bil-ħaqq. Mela dak li ġej hu speċi ta’ exegesis fil-qosor, biss maħsub bniedem li studja l-istorja u mhux it-teoloġija.

San Pawl kien beda il-vjaġġ tiegħu minn Ċesarea Marittima – port li jinsab bejn Tel Aviv u Ħajfa, li dak iż-żmien kien jagħmel parti mill-art tal-Ġudeja Rumana. Il-vjaġġ lejn Ruma hu deskritt minn San Luqa b’ċerti dettalji, minn kapitlu 27:1-44 sa kapitlu 28: 1-11. Ir-rakkont hu miktub bl-użu tal-pronom – ‘jiena’ – kif ukoll bil-pronom – ‘aħna’. Dan jindika li San Luqa kien qiegħed jakkumpanja lil San Pawl matul il-vjaġġ.

San Pawl kellu jagħmel dan il-vjaġġ minħabba li kien akkużat mis-Senhadrin Lhud f’Ġerusalem, u wara mill-prosekutur Tertullu u l-qassis il-kbir Ħananija, quddiem il-prokonslu Ruman f’Ċesarea, b’diversi akkużi, fosthom li [...’kien qiegħed iqajjem tixwix fost il-Lhud kollha mxerrda mad-dinja u kien wieħed mill-mexxejja tas-setta Nażarin u saħansitra fittex li jkasbar it-tempju …’] (27:1-9) *.San Pawl inżamm priġunier f’Ċesarea għal sentejn sħaħ. Imbagħad fis-sena 60 A.D. kien imressaq quddiem Porcius Festus, il-prokonslu l-ġdid ta’ dik il-belt. Billi San Pawl kien twieled fil-belt ta’ Tarsus minn ġenituri Lhud-Rumani, hu kellu d-dritt, u għalhekk talab li bħala ċittadin Ruman ma jkunx imressaq il-qorti ta’ Ċesarea iżda jittieħed Ruma ħalli jkun iġġustizzjat hemm mill-imperatur innifsu. Billi jissemma li l-prokonslu l-ġdid, Porcius Festus laħaq fis-sena 60 A.D., nafu s-sena eżatta meta dan l-avveniment u l-vjaġġ lejn Ruma seħħew.

L-affidabbilità tat-test fil-kapitli 27 u 28

Skont l-istudjużi, San Luqa kiteb dan ir-rakkont daqs għoxrin sena wara l-vjaġġ, jew ftit aktar tard, jiġifieri bejn 80 – 85 A.D. Għalhekk, qabel ma l-qarrrej jibda biex janalizza r-rakkont fid-dettall, wieħed irid ikun jaf jekk dak li kiteb l-awtur kienx mill-memorja tiegħu, jew inkella kkupjah minn fuq xi notamenti li kien niżżel waqt il-vjaġġ. Dan għaliex wieħed irid ikun fiċ-ċert li d-dettalji li ngħataw huma ta’ min wieħed jorbot fuqhom kelma b’kelma. Meta l-qarrej jaċċerta ruħu b’dan, irid ukoll jikkonsidra li t-tradutturi li qalbu l-kitba mill-Ebrew għall-Grieg u għal-Latin setgħu ma tawx interpretazzjoni skont l-oriġinal. Din hi xi ħaġa li fit-traduzzjonijiet bejn lingwa u oħra tiġri ta’ spiss, aktar u aktar meta t-traduttur jiddeċidi li jaqleb il-kitba b’mod liberu.

Malta jew Mljet?

Wieħed mid-dubji li l-aktar ikidd lill-istudjużi kien – u għadu – jekk in-nawfraġju verament seħħx f’Malta. Hemm minn isostni li n-nawraġju msemmi minn San Luqa seta’ ġara fuq gżira oħra, dik ta’ Miletos (illum magħrufa bħala Mljet, li tinsab qrib il-kosta ta’ Dubrovnik, fil-Kroazja). Dan l-argument ilu għaddej sekli sħaħ, biss illum forsi naqas u ntesa xi ftit bis-saħħa ta’ diversi argumenti sodi li kif ser naraw aktar ’l quddiem jikkonfermaw li l-Melita li tissemma fl-Atti tal-Appostli kienet verament Malta.

Il-Maltempata

[…’imbagħad qabdu l-armar u rabtu l-ġifen dawra mejt biċ-ċimi niżżlu l-qlugħ għax beżgħu li ninkaljaw fuq Sirti u hekk ħallejna l-mewġ iġorrna miegħu’ …], Kap. 27, 13-20.

Meta l-ġifen kien qiegħed isalpa qrib il-kosta tan-nofsinhar ta’ Kreta qamet maltempata li ġiegħlet lill-bastiment joħroġ sew mir-rotta li kien miexi fuqha. Il-qawwa tar-riħ kaxkret il-ġifen lejn il-lbiċ, jiġifieri lejn iċ-ċentru tal-Mediterran. Dan għaliex skont ir-rakkont, il-maltemp kien ġej mil-lvant it-tramunta (riħ qawwi li jikkorrispondi għall-grigal, u li antikament bil-Grieg kien magħruf bħala eurokludōn [εὐροκλύδων]. San Luqa jgħid li l-ġifen dam erbatax-il jum jitkaxkar mal-mewġ u l-kaptan tal-ġifen, għalkemm ma kienx jaf fejn wasal, beża’ li jispiċċa fuq il-kosta Afrikana (Sirti). Ta’ min wieħed ikun jaf li l-gżira ta’ Kreta hi daqs 476 mili (766 kilometru) ‘il bogħod u lejn il-lvant ta’ Malta. Għalhekk hu possibbli li jekk il-bastiment kellu l-qala’ mniżżel il-mirkeb baqa’ jitkaxkar mal-mewġ qawwi u l-kurrenti, iggwidat biss mit-tmunir mingħajr ma dan seta’ jerġa’ jdawwar il-ġifen fid-direzzjoni tal-majjistral. Jekk wieħed jikkunsidra li għal erbatax-il jum il-bastiment kien qiegħed jitkaxkar mingħajr l-użu tal-qala’ prinċipali u jikkalkula l-ħeffa fjakka tal-ġifen setgħet kienet ta’ madwar 1.5 sa 2.5 mil fis-siegħa, allura hu possibbli li l-mewġ u r-riħ setgħu wasslu l-ġifen qrib il-gżejjer Maltin.

Il-bastiment kellu tagħbija ta’ qamħ kif ukoll daqs 276 ruħ bejn ekwipaġġ, u priġunieri u għalhekk kellu toqol konsiderevoli. (Dan in-numru hu diskuttibli, għax fil-fatt hemm xi verżjonijiet antiki ta’ dan ir-rakkont li jagħtu numru ferm inqas – dak ta’ 76 ruħ).  

Waqt li r-rakkont fil-kapitlu 27: 1-44 jittratta dwar il-vjaġġ bejn Ċesarea Marittima sa’ Malta, kapitlu 28: 1-11 jirrakkonta dwar il-perjodu minn meta l-ġifen ħabat u nkalja ma’ sikka fl-ibħra Maltin, l-inżul l-art, kif ukoll iż-żmien li San Pawl qatta’ Malta u t-tluq minn Malta fuq bastiment ġdid lejn Ruma.

San Pawl f’Malta

It-test tal-Kapitlu 27 ikompli jgħidilna:

[…‘Xħin imbagħad sebaħ, l-art ma għarfuhiex; lemħu biss bajja bi xtajta fiha, u qatgħuha li jekk jistgħu jitfgħu l-ġifen fuqha … Irħew erba’ ankri u telqugħhom il-baħar u ħallew ukoll l-irbit tat-tmun. Imbagħad tellgħu l-qala’ ż-żgħir ta’ quddiem għar-riħ u rħewlha lejn ix-xtajta. Iżda ħbatna ma’ sikka bejn żewġ kurrenti u l-baħrin waħħlu l-ġifen fuqha .… Lil dawk li kienu jafu jgħumu ordnalhom [iċ-ċenturjun] jintefgħu huma l-ewwel il-baħar u jmorru l-art; lill-oħrajn ordnalhom jilħqu x-xatt, min fuq twavel u min fuq bċejjeċ imkissra tal-ġifen u hekk kulħadd qabad l-art qawwi u sħiħ’ …]. (27: 39-44).

Hawn tinqala’ l-kwistjoni dwar fejn seta’ nkalja l-ġifen. Tradizzjonalment dejjem tgħallimna li n-nawfraġju seħħ fil-bajja ta’ San Pawl il-Baħar. Biss, it-test ma jsemmi l-ebda lok speċifiku. Fit-traduzzjoni ta’ dan it-test naqraw li l-ġifen inkalja ‘bejn żewġ kurrenti’. Xi wħud mill-istudjużi jgħidu li din il-frażi tista’ tiġi interpretata bħala ‘bejn żewġt ibħra’, ‘(…topon dithalasson …)’,  bil-Latin … locus inter duo maria...). Jista’ jkun li l-mirkeb inkalja x’imkien ieħor fil-gżejjer Maltin. Intant, kien hawn min issuġġerixxa li din is-sikka kienet dik li tinsab barra l-bajja ta’ San Tumas, Wied il-Għajn għaliex hemm f’qiegħ il-baħar instabu erba’ ankri (Paul Cornuke, ikkwotat minn Paul Guillaumier, 2003).

Ejja naqraw dwar dak li seħħ meta San Pawl niżel l-art:  

[ … ‘Meta ħlisna mill-għarqa, sirna nafu li l-gżira kien jisimha Malta (Melita)’. In-nies tagħha ġiebu ruħhom magħna bi ħlewwa liema bħalha. Laqgħuna tajjeb lilna lkoll u qabbdulna ħuġġieġa, għax kienet bdiet nieżla x-xita u kien il-bard. Mela Pawlu qabad qabda zkuk niexfa u tefagħhom fin-nar. Fiz-zkuk kien hemm lifgħa li, malli ħasset is-sħana, ħarġet u qabdet ma’ id Pawlu. In-nies tal-gżira, kif raw il-lifgħa mdendla ma’ idu, bdew jgħidu wieħed lill-ieħor: ‘Dan ir-raġel żgur xi qattiel, għax għad li ħelisha mill-baħar, il-Ġustizzja ma ħallitux jgħix!’ Imma hu farfar il-lifgħa ġon-nar u ma ġralu xejn. Huma stennew li ser jarawh jintefaħ jew jaqa’ u jmut f’daqqa. Wara li damu jistennew ħafna u raw li ma ġralu ebda deni, biddlu l-ħsieb u bdew jgħidu li kien xi alla.’ …]. (28: 1-6).

It-test jgħid li hekk kif l-ekwipaġġ tela’ l-art qawwi u sħiħ, sabu l-abitanti ta’ dik l-art jilqgħuhom u li xegħlulhom ħuġġieġa għax kienet bdiet niżla x-xita. Biss meta taħseb ftit, tgħid, jekk kienet qed tagħmel ix-xita kif seta’ wieħed iqabbad il-ħatab biex tinxtegħel il-ħuġġieġa? Biex tqabbad ħuġġieġa ridt l-ewwel tħakkek iż-żniet mal-ħaxixa tal-lixka xotta u wara din tqiegħda taħt il-ħatab biex dan jaqbad bil-mod il-mod u n-nar jinfirex f’ħuġġieġa. Jew forsi il-ħuġġieġa nxtegħlet taħt saqaf f’xi għar kbir li seta’ jakkomoda l-ekwipaġġ kollu? Jekk forsi jista’ jkun li flok ħuġġieġa waħda tqabbdu diversi nirien żgħar f’postijiet kennija taħt is-saqaf ta’ xi kmamar ta’ xi rziezet. Hux għalhekk li l-kappella li nbniet mijiet tas-snin ilu f’San Pawl il-Baħar hi magħrufa bħala ‘San Pawl tal-Ħġejjeġ’ u mhux ‘tal-Ħuġġieġa?’ Possibbli wkoll – biss, it-test li qed nirriferu għalih isemmi ħuġġieġa waħda biss.   

  

Dwar l-episodju meta l-lifgħa gidmet lil San Pawl f’idu, nafu bi tliet speċi ta’ sriep f’Malta, u l-ebda wieħed minnhom ma hu kapaċi jivvelena bniedem għal mewt. Tgħid dak iż-żmien kienet teżisti xi speċi oħra li ma nafux biha llum, u li kellha velenu li seta’ joqtol? Tgħid, meta San Luqa jgħid li l-Maltin ħasbu li San Pawl kien ser imut avvelenat, din kienet biss aspettazzjoni tiegħu personali, għax mingħalih li l-lifgħa, kienet bħal dawk is-sriep velenużi li kien imdorri bihom f’artu?      

Ir-rakkont ikompli:

[ … ‘F’dawk l-inħawi kien hemm l-oqsma tal-prinċep tal-ġżira, li kien jismu Publju (ismu bil-Latin kien Publius). Dan laqgħana u bil-qalb kollha żammna għandu tlett ijiem. Missier Publju nzerta mixħut, marid bid-deni u d-disenterija. Pawlu daħal ħdejh għamel talba, qiegħed idejh fuqu u fejqu. Wara dan imbagħad bdew ukoll jersqu għandu l-morda l-oħra tal-gżira, u hu fejjaqhom’ …]. (28: 7-9).

Dwar dan it-test jitfaċċaw bosta ħsibijiet oħra. Biex San Pawl daħal ħdejn missier Publju li kien marid ħalli jfejqu, dan ifisser li San Pawl kien magħruf sew minn kulħadd bħala fejjieq tal-mard, u għalhekk kellu poteri mirakolużi. Naqraw li wara li San Pawl fejjaq lill-missier Publju, il-kelma ġriet fost l-abitanti li San Pawl kien kapaċi jfejjaq il-morda u għalhekk bdew imorru bosta nies għandu biex jitfejqu huma wkoll.

Fejn għex San Pawl?

Naqraw li Publju, bħala l-gvernatur Ruman ta’ Malta (Protos Melitaion) laqagħhom ‘fl-oqsma tiegħu għal tlett ijiem’. Bosta studjużi jissuġġerixxu li dawn l-oqsma kienu preċiżament fejn illum hemm il-kappella magħrufa bħala San Pawl Milqgħi, f’Burmarrad. Madwar din il-kappella għad hemm fdalijiet Rumani ta’ bini, li x’aktarx kien ta’ razzett jew villa Rumana.

Naqraw li Publju ‘żammhom’ għandu għal tlett ijiem. Eżattament, fejn u lil min żamm? Tgħid żamm għandu biss lil San Pawl u lil San Luqa, kif ukoll lill-kaptan tal-ġifen, iċ-ċenturjun u xi nies oħra distinti? Jew lill-ekwipaġġ kollu tal-ġifen, bil-priġunieri wkoll?  Hawn qed nitkellmu dwar 276 / 76 ruħ u għalhekk kien hemm bżonn tined fejn dawn setgħu isibu l-kenn għal tliet xhur sħaħ f’għelieqi li normalment jinħadmu fix-xhur tax-xitwa aktar milli f’xhur oħra. U jekk San Pawl u sħabu damu f’din il-proprjetà għal tlett ijiem biss, fejn għexu dawn l-istess nies matul il-bqija taż-żmien li damu Malta?

Tgħid veru li Publju kien jgħix f’dawk l-inħawi ta’ Burmarrad? Jew hemm kien biss proprjetà agrikola li kienet maħduma mis-sudditi tiegħu? Għandna nassumu li Publju, bħala l-gvernatur ta’ Malta kellu r-residenza uffiċjali tiegħu f’Melita, il-belt kapitali tal-gżejjer Maltin, jiġifieri fejn illum hemm l-Imdina u parti mir-Rabat.

Waħda mill-istejjer tradizzjonali li ħafna jemmnu fiha hi li San Pawl kien għex it-tliet xhur f’Malta u anki seta’ kien miżmum bħala priġunier fil-grotta fejn illum hemm il-knisja parrokkjali tar-Rabat. Dan ukoll hu diskuttibbli, għaliex wieħed irid jiftakar li jekk San Pawl fejjaq lill-missier Publju, mela għandna għalfejn nifhmu li San Pawl kien stmat u ttrattat b’ċertu rispett u ma kienx ser jiġi mitfugħ ġo għar jew ħabs iżolat. Ta’ min wieħed isemmi wkoll li dak iż-żmien dawk l-inħawi tal-grotta kienu jaqgħu barra s-swar tal-belt Rumana. Intant, tajjeb li wieħed ikun jaf ukoll illi meta San Pawl kien għadu qiegħed jivvjaġġa fuq l-art bħala priġunier [‘ … f’Sidon, Ġulju (iċ-ċenturjun) mexa tajjeb ma’ Pawlu u ħallieh imur għand ħbiebu biex jagħtuh li kellu bżonn …’], (27: 3.). Mela dan iġiegħelna nifhmu li kemm dam f’Malta, San Pawl irċieva l-istess trattament tajjeb mingħand dan l-istess ċenturjun.

Tluq minn Malta

Dwar il-waqfa ta’ San Pawl f’Malta it-test jagħlaq hekk:

[ … ‘Tawna wkoll minn kull xorta ta’ ġid, u meta ġejna biex nitilqu, għabbew fuq il-ġifen kull ma konna neħtieġu’. Wara tliet xhur tlaqna fuq ġifen li kien għadda x-xitwa fil-gżira; kien ġifen ta’ Lixandra, bix-xbieha tad-Dijoskuri, fil-pruwa’ … ‘Inżilna Sirakuża, fejn qgħadna tlitt ijiem. Minn hemm għaddejna max-xatt u wasalna Reġġju. Il-jum ta’ wara qam riħ min-nofsinhar, u l-għada wasalna Putijoli. Hemm sibna xi aħwa li stidnuna noqgħodu sebat ijiem magħhom. U hekk wasalna Ruma’ … ] (28, 11-14).

F’dan it-test naqraw li l-ġifen ta’ Lixandra li salpaw bih kien għadda x-xitwa f’Malta u għaldaqstant għandna nifhmu li San Pawl u l-ewkipaġġ kellhom jagħmlu l-istess u stennew li jgħaddu x-xhur xitwin meta ftit li xejn kien isir vjaġġar bil-baħar minħabba l-periklu ta’ xi maltempata. San Luqa jgħid li l-ġifen kellu xbieha ta’ Dijoskuri fil-pruwa, (dawn kienu l-allat tewmin, prottetturi tal-baħħara). Dan id-dettall kien ċar f’moħħ l-awtur u għalhekk iqawwilna l-fehma li t-test hu bbażat fuq il-fatti preċiżi kif ġraw.  

Minn Sirakuża il-ġifen kompla fi triqtu lejn Reġġju. Minn hemm salpa b’riħ li kien qed jonfoħ min-nofsinhar lejn Putijoli (illum magħrufa bħala Pozzuoli – belt marittima qrib Napli). Dan kollu jaċċertana li l-Melita li San Luqa kiteb dwarha kienet Malta. Għaliex li kieku l-ġifen inkalja f’Miletus (Mljet), fil-kosta tal-Kroazja, il-kaptan żgur li ma kellux għalfejn jaqbad din ir-rotta li semmejna. Kieku l-iqsar rotta kienet tkun dik li taqsam il-baħar Adrijatiku sal-eqreb art fil-lvant tal-Italja, biex imbagħad il-vjaġġ lejn Ruma jitkompla fuq l-art.

Konklużjoni

Fit-test hemm ċertu nuqqas ta’ informazzjoni fuq diversi punti dwar il-waqfa ta’ San Pawl f’Malta. Ċerti anedotti li naċċettawhom mingħajr ma nivverifikawhom qegħdin hemm biex jimlew dak il-vojt bi skapitu tal-awtentiċità, sempliċiment għax dejjem hekk intqal. Tista’ tgħid li kull Malti jemmen li San Pawl ikkonverta lill-Maltin għall-Kristjaneżimu. Biss dan ma nsibuhx fil-kitba ta’ San Luqa. Xorta waħda nemmen li hekk ġara. Dan minħabba li bil-fejqan tal-morda, San Pawl kellu l-kapaċità jikkonvinċi lil dawk li fejjaq u lil ta’ madwarhom li l-poteri tiegħu kienu ġejjin bis-saħħa tat-twemmin tiegħu fi Kristu. Għalkemm San Pawl ma ġiex Malta biex jikkonverti u jsaħħaħ il-fidi Nisranija kif għamel fit-tliet vjaġġi ta’ qabel, f’Malta il-vokazzjoni missjunarja tiegħu żgur ma kinetx ser tonqsu. Biss, hawn wieħed irid isaqsi qabel xejn, ma’ min kellu kuntant dan il-bniedem waqt it-tliet xhur li dam Malta? Tgħid il-kuntatt tiegħu kien biss ma’ dawk il-komunitajiet li kienu jitkellmu bil-Latin, bil-Grieg u bil-Lhudi? Jew ikkomunika wkoll ma’ dawk li kienu ta’ dixxendenza Punika, jiġifieri l-Maltin stabbiliti minn mijiet ta’ snin qabel?   

Matul is-sekli il-verżjonijiet tan-Nawfraġju żdiedu magħhom truf li ma jinstabux fil-kitba oriġinali. Dan anki sforz kemm il-Maltin Insara riedu b’qawwa kbira li l-miġja ta’ San Pawl sservi ta’ prova tal-konverżjoni tal-fidi żammew għal mijiet tas-snin. Ħaġa oħra li wieħed irid ukoll jifli hi t-tradizzjoni li tgħid li San Pawl ħatar lil Publju bħala l-ewwel isqof ta’ Malta.

Ma’ dawn l-argumenti kollha, irridu wkoll inżidu ieħor. Ċerti għorrief tal-Knisja huma tal-fehma li dak kollu li San Luqa kiteb f’dawn il-kapitli kien sempliċiment rakkont magħruf bħala ‘narrazzjoni teoloġika’, jiġifieri rakkont metaforiku li bih San Luqa ried jibgħat messaġġ li bħal fil-każ tal-periklu tal-baħar waqt il-vjaġġ li għadda minnu San Pawl, hekk ukoll f’ħajjitna wara tant tbatija bil-perseveranza għandna naslu għas-salvazzjoni eterna.

Dwar il-qima, lejn San Pawl mill-Maltin matul is-sekli, u t-tradizzjonijiet, kif ukoll dwar xi leġġendi li nafu bihom fuq dan is-suġġett nikteb darb’oħra f’artiklu ieħor.  

© Martin Morana

10 ta’ Frar 2024

* It-test ikkwotat mill-Atti tal-Appostli hu meħud kelma b’kelma mill-pubblikazzjoni, Il-Bibbja – Il-Kotba Mqaddsa, xogħol ta’ Mons. Karm Sant (Media Centre, 1984).

http://www.kliemustorja.com

Bibliografija

Cassar Pullicino, ‘Pauline Traditions’ in ‘Maltese Folklore’, (undated essays by author).

Farrugia Randon Robert, Azzopardi John, Calleja Joseph, St Paul – His Life, The Shipwreck, Tradition and Culture in Malta and Elsewhere, Ed. Stanley Farrugia Randon. SRT Press, Qormi. 2000.

Freller Thomas, St Paul’s Grotto and its Visitors – Pilgrims, Knights, Scholars and Sceptics. Valletta Publishing Ltd. 1995.

Galea Michael, ‘Maltese iconography of St Paul’s Shipwreck’, The Sunday Times of Malta, February 10, 2008.

Gatt Mark, ‘St Paul’s voyage and shipwreck: the ship and its wise captain’, Sunday Times of Malta, February 5, 2017. https://timesofmalta.com/articles/view/St-Paul-s-voyage-and-shipwreck-the-ship-and-its-wise-captain.638728

Guillaumier Paul, ‘Shipwreck News’, The Sunday Times, July, 20, 2003.

Mangion Tony, ‘St Paul’s Voyage to Malta in Actswm XXVII -XXVIII’, Heritage Encyclopedia, Vol II.

Zammit Ciantar Joe, ‘St Paul’s Shipwreck – a rare engraving and a 15^th century layman’s account’, The Sunday Times, February 8, 1998.

Zammit Ciantar Joe, ‘St Paul: The shipwreck and a viper’, The Malta Independent, 10 February 2021. https://www.independent.com.mt/articles/2021-02-10/local-news/St-Paul-The-shipwreck-and-a-viper-6736230886

Pubblikazzjonijiet oħra mill-istess awtur … ikklikkja hawn:

Pubblikazzjonijiet