Ikklikkja fuq waħda minn dawn l-ittri biex tidħol fil-paġni tal-Enċikopedija KliemuStorja …
A * B * Ċ * C * D * E * F *
Ġ * G * GĦ * H * Ħ * I * J * K *
L * M * N * O * P * Q * R * S *
T * U * V * W * X * Ż * Z *
Xi ħrejjef minn
Malta – Sqallija – d-dinja Għarbija u t-Turkija
Meta konna għadna tfal, ommi kienet ta’ spiss tgħidilna xi stejjer żgħar li xi wħud minnhom kienu jkunu dwar Ġaħan. Ħuti u jiena konna niftħu widnejna u nidħku kemm nifilħu bil-ħmerijiet li kien jagħmel dan it-tifel. Meta mbagħad kbirna xi ftit, u konna ta’ spiss nagħmlu xi ħmerija li ddejjaq lill-ommi, din kienet tuża l-istess karattru biex iċċanfarna u tgħajjat magħna: ‘ġib ruħek sew – qisek Ġaħan!’
Il-Ġaħan Malti
Ġaħan kif inhu magħruf fil-ħrejjef tat-tfal Maltin hu tfajjel mfarfar jew żagħżugħ żgħir, sempliċi, fidil, jibla’ kull ma jgħidulu, biss, meta jsib ruħu f’xi saram kien jaf juża moħħu – kif jaf hu – biex joħroġ minnu. L-isem Ġaħan ġej mill-Għarbi, Ġuħa jew Ġoħa, isem ta’ karattru komiku u fittizju ferm popolari fid-dinja Għarbija. L-isem bil-Malti baqa’ kważi l-istess. Cassar Pullicino jirrimarka li l-isem bil-Malti żdiditlu l-’n’ miegħu, bħal ma jiġri kultant fi kliem Malti ieħor, pereżempju, flok blu ngħidu blun, flok screw ngħidu skrun, u sufà ġibniha sufan.
Hemm bosta praspar ta’ Ġaħan li ilhom jiġu rrakkuntati għal sekli sħaħ. L-aktar magħrufa, bla dubju ta’ xejn hi dik ta’ meta Ġaħan jiġbed il-bieb warajh. Żgur li tafuha … Hemm stejjer oħrajn ta’ Ġaħan li għadhom jingħadu, fosthom, ‘Ġaħan u l-Flieles’: Omm Ġaħan, qabel ma ħarġet mid-dar qaltlu, ‘Ara li tismod ’il-flieles. Issa tismod hu verb li ġej minn smid – jiġifieri, omm Ġaħan riedet tgħid, ‘itma lill-flieles bis-smid’. Ġaħan fehem din l-ordni kif ried hu: Qabad il-flieles u tefagħhom fil-borma bl-ilma jagħli biex jismothom.
L-istudjuż tal-foklor Ġorġ Mifsud Chircop fil-kitba tiegħu, ‘A Wise Fool’ An Anecdotal Cycle: A Reappraisal’ jagħti lista ta’ sbatax-il storja ta’ Ġaħan li kienu ddokumentati minn Ġużè Cassar Pulliċino (1967), Anton F. Attard (1970) u minnu. Mifsud Chircop kiteb diversi kotba ħelwin għat-tfal dwar dan il-karattru. Billi l-istejjer huma qosra, Mifsud Chircop ipprefera li jdammhom flimkien u hekk ħoloq speċi ta’ stejjer itwal li fihom hemm bosta praspar. Hawn qiegħed nagħti titli (kif ħloqthom jien skont il-ħrafa) tal-praspar li sibt f’dawn il-kotba.
- Ġaħan jiġbed il-bieb warajh
- Ġaħan u ż-żewġ ħallelin
- Ġaħan ipartat it-tiġieġa
- Ġaħan jagħmilha tal-qroqqa
- Ġaħan jibgħat il-baqra waħeda għand tal-laħam
- Jalla jinfirdu / Ġaħan idaħħal raġel fl-ixkora
- Ġaħan jaqta’ xagħru b’imħatra
- Ġaħan iqaxxar il-leħja tal-ħanżira
- Ġaħan idellek il-ħanżira bix-xaħam
- Ġaħan jiżra’ il-laħam tal-ħanżira
- Ġaħan jisraq mingħand tal-laħam
- Kull mogħża għandha toqba taħt denbha
- Il-ġlekk mistieden għall-ikla flok Ġaħan
- Ġaħan u l-ġgant Gulija
Din tal-aħħar fiha ħafna stejjer żgħar li kollha kemm huma jirrakkuntaw kif Ġaħan għal bosta drabi jirbaħ kemm-il sfida magħmula mill-ġgant. Barra dawn l-istejjer hemm stejjer oħra li ġabarhom u ppubblikahom il-folklorista Ġermaniż, Hans Stumme. Dawn huma:
- Ġaħan jieħu l-ħanżira għat-tieġ u jisraqhilu ħalliel
- Ġaħan joqgħod bilqiegħda fuq kaldarun imġemmed
- Ġaħan jixtri ħmar għami u zopp
- Ġaħan ibigħ id-drapp lill-statwa tal-ġibs
- Ġaħan jaħsel il-kirxa fil-baħar
- Ġaħan jitfa’ t-tarbija fil-misħun
Ġaħan fid-dinja Għarbija
Kif għedt diġà, Ġaħan mhuwiex xi karattru li oriġina mill-fantasija tal-Maltin. Fid-dinja Għarbija, Ġaħan hu magħruf sew. Biss hawn, dan il-karattru mhuwiex meqjus bħala tifel jew żagħżugħ għadu qed jitfarfar, iżda aktar bħala raġel magħmul, bid-daqna, miżżewweġ, u kultant anki xiħ. Dejjem jibqa’ karattru sempliċi, fabbli u fl-istess ħin ta’ ċertu ħażen, meta jsib dahru mal-ħajt … għalkemm mhux dejjem. Araw eżempju fejn Ġaħan, jew Ġuħa, juri l-inġenwità tiegħu.
Darba Ġuħa ried jaħbi teżor. Jum minnhom, rikeb fuq dahar il-ħmar u rħielha lejn id-deżert. Sab post fir-ramel, ħaffer ħofra, ħeba t-teżor u mar lura d-dar. Xi ftit xhur wara, iddeċida li jġib it-teżor lura minn fejn kien moħbi. Telaq bil-ħmar lejn dawk l-inħawi fejn hu mingħalih kien ħeba t-teżor. Idur idur idur, iħaffer ’l hawn u jħaffer ’l hinn, u t-teżor baqa’ ma sabux. Tħawwad u tnikket u qagħad bilqiegħda. Raġel bedwin li kien għaddej minn dawk l-inħawi ra lil Ġuħa sieket u mħasseb. Resaq lejh u staqsieh: ‘Hawn x’int tagħmel ħabib?’ ‘Qiegħed infittex it-teżor li ħbejt, biss ma nista’ nsibu mkien’. Il-bedwin qallu, ‘darb’oħra missek għamilt xi sinjal sigriet biex meta tiġi ssibu’. ‘Hekk għamilt’, qallu Ġuħa. ‘It-teżor dfintu fir-ramel eżattament taħt sħaba żgħira li kien hemm fis-sema li kienet differenti mis-sħab ta’ madwarha – għidt din is-sħaba niftkarha żgur. Biss, issa din ma tidher imkien’.
Xi ħrejjef ta’ Ġaħan fid-dinja Għarbija
- Ġuħa u l-musmar fid-dar
- It-teżor mitluf fid-deżert
- Ikel u ħlas bir-riħa
- Ġuħa ibnu u l-ħmar
- Ġuħa jixtri ħmar
- Ġuħa, il-papra u l-ġirien
- Is-soppa tal-ġebel
- Ġuħa il-miġnun (l-ikla bil-fniek)
- Ġuħa u l-ħmar mitluf
- Ġuħa u l-ħalliel fid-dar
Ġiufà – Il-Ġaħan ta’ Sqallija
Fuq siti tal-internet Sqallin sibt mat-tletin ħrafa ta’ Ġaħan li xi wħud minnhom huma identiċi għal dawk li jingħadu anki mill-Maltin kif ukoll min-nies ta’ kulturi oħra. Il-praspura ta’ Ġaħan, ‘Iġbed il-Bieb Warajk’ / Giufà Tirati la Porta hi fil-fatt l-aktar storja popolari, ta’ Ġaħan fi Sqallija. Hawn, Ġaħan hu magħruf Ġiufà, biss anki b’ismijiet oħra: fi Trapani, bħala Guċċà, u fil-komunità antika Albaniża li hemm ’il barra minn Palermo, dan jissejjah Giukkà. Fi Sqallija l-isem Giufà jidher li żviluppa aktar tard. Anki hawn, Giufà hu deskritt bħala raġel ta’ età medja u jidher li kien ukoll miżżewweġ. Dejjem jibqa’ karattru li jdaħħaq bil-praspar tiegħu u bil-mod kif jirnexxielu joħroġ minn xi basla.
Skont l-istudjuża tal-folklor, Micheline Galley, l-istejjer ta’ Ġaħan, kienu ġa jirrakkuntawhom fis-seklu disgħa fi Sqallija, u dawn ġabuhom magħhom l-Għarab mill-Afrika ta’ Fuq, meta dawn ħakmu lill-Sqallija fl-840. Nemmen bil-qawwa li kienu dawn l-istess Għarab ta’ Sqallija li daħħlu l-istejjer ta’ Ġuħa / Ġaħan f’Malta, meta dawn invadewha fl-870. L-influwenza Għarbija għadha tidher l-istejjer fi Sqallin, tant li fi ħrafa minnhom Giufà hu deskritt bħala Musulman. Araw eżempju kif.
Darba Giufà kien qiegħed jiekol ma’ Nisrani u ma’ Lhudi. Biss, il-laħam li kellhom kien ftit wisq u ma’ setgħux jikluh it-tlieta li huma. Ftehemu li jmorru jorqdu u l-għada, min minnhom ikollu l-isbaħ ħolma jiekol dik il-laħma. L-għada, meta qamu bdew jirrakkuntaw il-ħolm tagħhom. Beda n-Nisrani: ‘JIen ħlomt li kont mal-Messija li beda jdawwarni fil-ġenna tas-smewwiet. Qabeż il-Lhudi u qal, ‘jien ħlomt li kont ma’ Mosé li beda jdawwarni mal-Muntanja Sinaj. Qabeż Giufà: ‘Jien ħlomt li rajtkom it-tnejn, u kif rajtkhom wieħed fis-sema u l-ieħor fuq il-muntanja f’kumpanija daqshekk importanti, għedt dawk mhux ġejjin lura qabel għada, u qbadt l-ikel u kiltu jien qabel ma jiħżien’.
Intant, qiegħed nippreżenta lista ta’ titli ta’ ħrejjef Sqallin dwar Giufà / Ġaħan kif sibthom fuq is-sit www.messsana.org fejn mat-titli hemm ukoll l-istejjer irrakkuntati. L-asterisk turi liema huma l-istejjer li jingħadu, kemm fi Sqallija kif ukoll f’Malta, fid-dinja Għarbija jew / u fit-Turkija. Irid ngħid li din mhiex xi lista finali. Jeħtiġli nagħmel aktar riċerka biex insib aktar konnessjonijiet dwar l-istejjer ta’ Ġaħan f’dawn il-pajjiżi.
Il barbiere maldestro Giufà tirati la porta * Malta
Giufà, la moglie e l’asino Giufà e il chiodo * Għ.
Giufà acquista il suo asino Giufà al mercato
Giufà e i due briganti Giufà e i tre monaci * Turk
Giufà e il principe poeta Giufà e la luna
Giufà e la marmitta / Giufà e la pentola in prestito * Malta
Giufà e la statua di gesso * Malta Giufà e la sua tomba
Giufà e le stelle * Turk Giufà e le uova
Giufà e l’uomo asino * Għ. Giufà fa il medico
Giufà pittore di leoni Giufà venditore di seta
L’asino di Giufà * Għ. Le domande dei tre saggi * Turk
Giufà e la giustizia Giufà e la chiave della cassaforte * Turk
Giufà e la pezza di tila Il suo asino contraddice Giufà * Turk * Għ.
Giufà e il profumo dell’arrosto * Turk * Għ. Giufà, il cristiano e l’ebreo * Turk
Ħoġa – Il-Ġaħan Tork
Waqt li f’Malta, fi Sqallija u fid-dinja Ġħarbija, il-karattru ta’ Ġaħan hu pinġut l-aktar bħala tifel jew raġel għażżien, imqarqaċ, baħnan u brikkun, fit-Turkija, Ġaħan hu raġel karattru aktar stuż, u għaref, biss jibqa’ dejjem fabbli u li bir-risposti tiegħu jdaħħkek.
Fit-Turkija isem Ġaħan hu Ħoġa, jew Kħoxa – l-isem komplut: Nasreddin Ħoġa. Hawn ta’ min wieħed jinnota li l-isem Ħoġa hu prattikament l-isem Ġoħa / Ġuħa tal-Għarab bil-ħsejjes tal-konsonanti maqlubin. Dan għaliex hekk kif l-istejjer bdew jinfirxu mill-ilsien Għarbi għal dak Tork saret dak li fil-lingwistika tissejjaħ metatesi. Dan iċ-ċaqliq ta’ konsonanti iseħħ kemm-il darba, mhux biss minn ilsien għall-ieħor imma anki fl-istess lingwa. Araw pereżempju fil-Malti, meta xi wħud jgħidu, Enrico flok Neriku, pintlor flok timplor , jikbi flok jibki u kliem ieħor.
Intant, Ħoġa kien imfittex sew għall-għerf tiegħu, tant illi fl-istejjer li jingħadu dwaru ġieli tawh ir-rwol ta’ qadi (imħallef), mullah (bniedem ta’ Għerf fit-tagħlim Islamiku), jew imam (dak li jigwida lill-Musulmani fit-talb fil-moskeja). Kien hawn min jemmen li dan il-karattru kien jeżisti verament u skont xi wħud, Ħoġa kien midħla wkoll tal-Imperatur Mongolu, Timbur Leng (jew Tamburlane), li kien jaħkem b’id tal-ħadid lit-Turkija u l-madwar. Fit-Turkija u f’pajjiżi oħra hemm anki statwi ta’ Ħoġa fit-toroq.
Waħda mill-istejjer li tingħad dwar Ħoġa, fit-Turkija, u li tingħad f’Malta wkoll, hi din: Ġaħan kien ilu ħafna jixtieq jattendi għal xi wieħed mill-festini kbar li kienu jsiru fil-palazz tal-Imperatur. Biss, kien imur dejjem żmattat u meta kien jasal biex jidħol fis-sala tar-riċeviment, dawk ta’ mal-bieb, kif jarawh liebes hekk, kienu jwaqqfuh u jdawrulu denbu lura biex jitlaq minn fejn ġie. Din ġrat kemm-il darba. Fl-aħħar. Ħoġa qatagħha li d-darba li jmiss imur liebes pulit. Hekk għamel, u din id-darba l-għassiesa tal-bieb ħallew jidħol fis-sala tar-riċeviment.
Matul is-serata Ħoġa beda jħuf mal-imwejjed tal-ikel, jaħtaf kemm jiflaħ minn kull oġġett li kien offrut. Biss, flok kiel, beda jitfa’ l-ikel fil-but tal-ġlekk. Kulħadd tkaża bih, u fl-aħħar il-kbir nett inkarigat mir-riċeviment mar fuqu u qallu: ‘Ħoġa, x’int tagħmel? Għaliex flok ma tiekol l-ikel li hawn offrut, qiegħed titfgħu fil-but tal-ġlekk? Ħoġa pront dar fuqu u qallu: ‘Jien kull meta ġejt għar-riċeviment dejjem għalaqtuli l-bieb ma’ wiċċi għax ġejt b’ilbies żdingat. Issa li ġejt liebes pulit daħħaltuni għall-ikla. Mela dan juri biċ-ċar li intom mhux lili stidintu imma ’l-ġlekk. Għalhekk jien qiegħed nitma’ l-ġlekk!’ Minn din l-istorja fil-lingwaġġ Malti għadna ngħidu, ‘l-iblies għamlu nies lil Ġaħan’.
Ġaħan fil-Mediterran u ’lil hinn minnu
Xi wħud jaħsbu li Ġaħan oriġina fil-Persja (l-Iran) minn fejn l-istejjer dwaru nfirxu fid-dinja Għarbija u mal-Mediterran kif ukoll f’bosta pajjiżi oħra. Fil-ktieb Folktales of Joha – Jewish Trickster, il-kittieba Matilda Koehn Sarano ġabret mat-300 storja dwar Ġaħan mill-kultura tal-ilsien Ladino – Ġudeo Spanjol, id-djalett li kienu jitkellmu bih s-Sefardin ta’ Spanja, u oħrajn qabel ma tkeċċew minn Spanja fl-1492.
Koehn Sarano tirriferi għal Ġoħa bħala l-karattru ta’ żewġ uċuħ, għaliex hu karattru, baħnan u fl-istess ħin jilħaqlu, jitqarraq faċilment, biss hu stess hu qarrieqi, sempliċi u fl-istess ħin juża strateġiji biex jasal fejn irid hu. Forsi għalhekk nibqgħu ningustaw dan il-karattru, u oħrajn bħalu li nħolqu f’pajjiżi oħra, minkejja li b’isem differenti. Dan il-karattru għandu kwalitajiet speċjali, li meta tqegħidhom flimkien issib li jdaħħkuk u tingustahom.
Qwiel dwar Ġaħan fil-Malti
- Ġaħan b’uliedu – tingħad għal xi familja fqira u belhiena
- Lil Ġaħan il-libsa għamlitu nies
- Ġaħan dejjem ferħan u rebbieh – jiġifieri, il-baħnan ta’ sikwit isib xortih tajba
- Ġaħan beda minn qrabatu – jiġifieri, l-imġieba tajba jew ħażina titgħallimha mid-dar
- L-imħatra ta’ Ġaħan dejjem rebbieħa (M.A.V.)
Espressjonijiet
- Ngħidu, ‘negozju ta’ Ġaħan’, għal xogħol li ma jirrendix flus.
- Għamilha ta’ Ġaħan biex ma jħallasx dwana.
- Kellu bħal Ġaħan jibla’ kull ma qal.
- Omm Ġaħan b’uliedha – tingħad meta xi familja kbira titfaċċa kollha kemm hi x’imkien.
- Għamel waħda ta’ Ġaħan.
U Bilħaqq …
Qatt kontu tafu li F’Għawdex kienu jinbiegħu l-pastizzi ta’ Ġaħan. Kienu tip ta’ ħlewwiet magħmula mit-tin imqadded. Tridu r-riċetta? Mela ħsibtuni Ġaħan lili jew? L-ewwel trid tirrakkontali xi storja li taf int dwar Ġaħan! 
Bis-serjetà …. din tista’ tibgħatha hawn: mohba2016@gmail.com. GRAZZI
Ħajr lil Audrey Marie Bartolo u l-ommha minn Għawdex għal-informazzjoni dwar il-pastizzi ta’ Ġaħan.
Martin Morana
23/07/2020
* * *
Kitbiet li rriferejt għalihom Aquilina Joseph, Maltese-English Dictionary, Midsea Books Ltd., 1987. Cassar Pullicino Joseph, Studies in Maltese Folkore, Malta University Press. 1972. Crane Thomas Friederick, ‘Italian Popular Tales, Chapter VI - Stories and Jests’. internet Galley Micheline, ‘Two Folkloristic Articles: A Mediterranean Hero'. internet Grima Lily, Stumme’s Folktales from Malta. Malta University Publishing, 2019. Manduca J.S. u Mifsud Ġ., Il-Qawl Iqul. Publishers Enterprises Group, 1989. Matteo, Matelli, 'Leggere l'idiozia. Note sul ciclo narrativo di Ġiufà' - rearchgate.net Mifsud Chircop Ġorg, Ġaħan u Ħrejjef oħra, Gulf Publishing, 1992. Mifsud Chircop Ġorġ, ‘A Wise Fool’ An Anecdotal Cycle: A Reappraisal’. http://www.eel.folklore/vol38/mifsud.pdf. Shelton Michael, Once there was, Twice there wasn’t, Fifty Turkish Tales of Nasreddin Hoja, (2012). Stumme Hans, Mältesische Märchen: Gedichten und Rätsel in deutscher Übersetzung. Leipzig, 1904. Vella Camilleri Doris, ‘Il-Ġaħan Ta’ Madwarna’ https://um.edu.mt (PDF file) L-esilaranti Storie di Giufà - www.messana.org. Wiki source, the free online library
A * B * Ċ * C * D * E * F *
Ġ * G * GĦ * H * Ħ * I * J * K *
L * M * N * O * P * Q * R * S *
T * U * V * W * X * Ż * Z *
Issib informazzjoni dwar Ġaħan u l-umorżmu Malti f’din il-pubblikazzjoni:
Biex tkun taf aktar ikklikkja hawn:
https://sites.google.com/view/maltesehumoursbutseriously/home
Pubblikazzjonijiet oħra tal-istess awtur – ikklikkja hawn:
https://kliemustorja.com/informazzjoni-dwar-pubblikazzjonijiet-ohra-tal-istess-awtur/
ISSA anki ppubblikat bħala ebook fuq Amazon / Kindle. Ikklikkja hawn:
kliemustorja 
Prosit ghall-artiklu ferm interessanti mimli b’dettalji sbieh. Grazzi Martin
LikeLiked by 1 person
prosit Martin. Interessanti ħafna.
LikeLiked by 1 person
Wow wow Martin. Hawn m intix b’idejk fuq zaqqek, ghaddej gmielek. PROSIT TASSEW ghal ko tribut validu li toffri lis- socketa Maltija. Alla hares ma jkunux nies bhalek li jirricerkaw il passat biex jitfakkar fil futur. GRAZZI MARTIN.
LikeLiked by 1 person
Aw Pauline .. Grazzi tal-kliem ta’ inkoraggiment tieghek .. nispera li int tinsab tajba .. 🙂
LikeLike