L-ikel fil-qwiel u fl-idjomi Maltin

QWIEL  u  ESPRESSJONIJIET

relatati mal-

IKEL

 

F’ħajjitna, l-ikel u x-xorb huma importanti daqs l-arja li nieħdu n-nifs minnha. Waqt li ħadd ma jikkonfondi wisq dwar l-arja li nibilgħu regolarment, l-ikel hu ħaġa li l-bniedem dejjem hu ppreokupat bih għax jagħmlu kuntent. Għal bosta, l-ikel iservi ta’ skop fil-ħajja. Hawn min, ‘jgħix biex jiekol’, flok ‘jiekol biex jgħix’. Nistgħu ngħidu, li għal ħafna, il-ħsieb dwar l-ikel hu kostanti. Ta’ spiss tisma’ n-nisa bejniethom isaqsu ’l xulxin, ‘x’ser issajjar illejla?’ Tisma’ wkoll min jiftakar dwar xi ikla speċjali li kiel f’xi ristorant – naturalment, dejjem jekk l-ikel servut kien bnin.

Anki meta niġu biex nitkellmu, naslu biex nesprimu ruħna aħjar billi nħobbu nagħmlu analoġiji b’idjomi li għandhom x’jaqsmu mal-ikel. Hekk, biex nagħti eżempju, meta wieħed ikun nieqes sew mill-flus ngħidu, ‘dak ma għandux għaxja ta’ lejla – ‘għaxja’ tfisser l-ikla ta’ filgħaxija. Il-Malti jgħid ukoll, ‘min hu mejjet fis-sakra u min hu mejjet għal qatra’. Għal bniedem li jrid jaħtaf kull ma jara, ngħidu, ‘dak għandu għajnejh ikbar minn żaqqu’. Insibu bosta qwiel li l-analoġija tagħhom hi meħuda mill-mod u drawwiet ta’ kif nieklu.

Hawn qiegħed inġib lista ta’ qwiel kif ukoll eżempji ta’ espressjonijiet idjomatiċi li jagħtu kulur lill-mod ta’ kif naħsbu u niftiehmu ma’ xulxin bis-saħħa tal-paragun mal-ikel.

                                                                       QWIEL 

BAJDA

• Ilbieraħ kilt tiġieġa u llum bajda mgħollija, u għada nixrob il-lissija. (Il-lissija hu misħun jagħli mitfuh fuq l-irmied biex jirgħa u jintuża għall-ħasil tal-ħwejjeġ).  * Dan il-qawl ifisser li s-sitwazzjoni sejra kuljum mill-ħażin għall-agħar.

• Min jisraq bajda jaf jisraq tiġieġa.  *  Jiġifieri, jekk bniedem jaf ibill subgħu                   f’affarijiet ta’ valur baxx, hekk ukoll kapaċi jikser il-liġi f’affarijiet aktar serji.

BAJTAR

• Dak li jistenna il-bajtar jaqa’ f’ħalqu jmut bil-ġuħ.  *  Hemm bżonn li nkunu                kapaċi nikkontrollaw id-destin tagħna billi inkunu attivi u mhux reattivi.

BASLA

• La tidħolx bejn il-basla u qoxritha għax tibqa’ b’riħitha  *  Ma għandekx għax            tiżżattat fi kwistjonijiet ta’ ħaddieħor ġaladarba int ma għandekx x’taqsam.

FIGOLLA

• Min fit-triq jiekol figolla ‘l-żewġu jsib qalb il-folla.  *  Dan kien twemmin antik             fejn kienu jaħsbu li jekk tfajla tiekol barra fit-triq din żgur issib ir-raġel li                     jħobbha.

FTIET

• Meta jasal il-Milied l-omm timla l-platt bil-ftiet, u l-missier iqabbad il-pipa biż-            żnied   *  il-Milied hu żmien fejn wieħed jiekol tajjeb, u fl-istess ħin iqatta’                    aktar  ħin mal-familja.

FTAJJAR

• Min jorqod bil-ġuħ joħlom bil-ftajjar.  *  Il-bniedem dejjem jhewden dwar dak             li jkun imxennaq għalih.

FTIRA

• Il-ftira sħuna tajba.  *  Ħadd ma għandu għalfejn jitnikker biex ilesti dak li                  għandu jagħmel, ħalli x-xogħol isir mill-aktar fis.

ĠUĦ

• Aħjar torqod bil-ġuħ milli tkun midjun.  *

• Il-ġuħ qabel ir-ruħ  *  L-ikel kif ukoll ix-xogħol li bih taqla’ l-ħobża ta’ kuljum għandu jsir, anki jekk ikun jum sagru.

• Min hu bil-ġuħ jiekol kollox  *

GALLETTA

• B’mitt elf sena ħsieb ma tixtrix galletta.  *  Jekk toqgħod tinkwita mingħajr                  ma tfittex rimedju ma tasal imkien.

ĦOBŻ/A

• Il-ħobż agħtih lil min jaf jieklu.  *  Ix-xogħol irid isir biss minn min jifhem u                hu kapaċi.
•    F’April ħobża kbira fil-mindil  *  (Il-mindil hu l-maktur kbir li fih kienu                         jqiegħdu l-ħobż meta jittiekel fuq ix-xogħol). Dan il-qawl irid jgħid li f’April                 isir  il-ħsad li minnu l-bidwi u familtu jistgħu jgħixu.
•    Malta ħanina, ħobża u sardina  *  Kull Malti jħobb u hu kburi b’pajjiżu, biss,               aqwa minn hekk, il-bniedem jeħtieġlu qabel xejn isib biex jitma’ lilu nnifsu.
•   Mejju ħobża u sikkina, għax kull ġid jagħtina  *  F’Mejju l-art tibda tagħtina                 lura l-uċuħ tar-raba’ li nkunu kabbarna.
•    Żaqq ta’ mara tesa’ ħobża, u kelma ma tesagħhiex.  *  Qawl sessist li jittimbra             lin-nisa li mhux kapaċi jżommu sigriet.

KAVATI

•  Għawdxi żokrati, il-gremxul ħasbu kavati.  *  (Żokrati – minn żokra) isservi                  ta’ aġġettiv li jirriferi għal bniedem b’żaqq kbira (għaldaqstant, żaqqieq).                    Qawl li jittimbra l-Għawdxin bħala nies rgħiba.

KAWLATA

• Siġra fruttata aħjar minn platt kawlata  *  Qawl li jsostni li l-frott dejjem hu                ppreferut aktar minn platt ħaxix.

LAĦAM

• Fejn hemm il-ftehim, il-basal isir laħam  *  Bil-ftehim igawdi anki l-fqir u l-                 batut.

MELĦ

•  Għal naqra melħ tħassarx il-borma   *   Wieħed ma għandux jixxaħħaħ biex l-           oġġett jew ix-xogħol isir tajjeb. Dan il-qawl jixbah lill-ieħor li jgħid, ‘fejn qlejt             bajda issa naqli tiġieġa’.

RAVJUL

• It-testment għandek tagħmlu meta tkun għadek tiekol ir-ravjul  *  It-testment              għandu jsir mhux fis-sodda tal-mewt, imma meta dak li jkun ikun għadu f’siktu.

ROSS

•  Min għandu l-għali ħa jiekol ir-ross bil-labra  *  Jekk inkwetat, kull bil-mod.                 Jista’ jkun li dan il-qawl għandu tifsira oħra: Meta togħla l-ħajja / jekk ma                     għandekx bix-tixtri, ġewweż.

SOPPA

•  L-inkwiet jinżel aħjar bis-soppa milli mingħajrha.  *  Aħjar jekk bniedem                      jirraġuna u jargumenta meta jkollu żaqqu mimlija.

XKUMVATA

• Min għandu l-faħam miblul, kull xkumvata jaħsibha gremxul – Min ikun                       ħati ta’ xi ħaġa f’ħajtu, jibqa’ jissuspetta f’kulħadd. (L-ixkumvat hu bħal                       għaġin/a moqli/ja u miksi/ja bl-għasel jew biz-zokkor. Sors: Erin Serracino                   Inglott: Il-Miklem Malti).

ŻBIBA

• Aħjar żbiba milli għenba  *  Aħjar ħaġa mqaddma / mara ta’ ċerta età, milli                   ħaġa / persuna sabiħa li taqdik ftit jew xejn.
• Fl-aħħar tal-mazzita ssib iż-żbiba.  *  L-inkwiet għandu ħabta jitfaċċa fl-                         aħħar tal-affari li nkunu qed nagħmlu.

                                                         

                                                   ESPRESSJONIJIET u IDJOMI

BALBULJATA

• Għamel balbuljata  *  L-affari għawwiġha u ħarbatha waħda sew. Ngħidu                    wkoll:   għamel froġa / għamel kawlata / għamel qassata.

ĦOBŻ

•  Ngħidu, ‘Fik il-ħobż!’ Din tingħad b’mod ironiku meta wieħed irid ifisser                      li dik  il-persuna mhijiex kapaċi; jew inkella il-persuna inkwistjoni qed                        tbigħ bil-għali.

BAQTA

• Baħar baqta   *   Baħar kalm ħafna daqs il-krema li taqgħad fil-proċess                          biex issir l-irkotta.

BISKUTTINI

• Biskuttini f’ħalq il-ħmir  *  Riferenza għal meta tagħti xi ħaġa ta’ preġju lil                  xi ħadd, biss, din ma japprezzahiex.

BEZZUN

• Il-bezzun għaqad  *  Jiġifieri, żdid l-inkwiet; il-biċċa qed tagħqad.

BRODU

• Ngħidu, ‘Agħmilha brodu ħej!’ Din tingħad b’mod ironiku meta bniedem                       ikun qed jiftaħar b’xi ħaġa li ma tiswa xejn.

BŻAR

• Ngħidu, ‘dak iħobb iroxx il-bżar fl-għajnejn’  *  Tingħad għal xi ħadd li                           jiftaħar b’dak li ma għandux biex jidher sabiħ. Tinganna lil xi ħadd.

DARFĠIN

• Kienu jgħidu, ‘Qatlu d-darfġin!’ Riferenza għal meta jsir festin kbir fid-dar.  *               Dari,   f’okkażjonijiet speċjali, kienu joqtlu ħanżir imsemmen (darfġin) biex               jittiekel fl-ikla mill-mistednin.

DIŻERTA

• Laqqgħat id-diżerta.  *  Jiġifieri fl-aħħar tal-kwistjoni qala’ ċamata jew                          kastig.

FTAJJAR

•  Dak joħlom bil-ftajjar  *  Riferenza għal xi bniedem li jgħix fil-fantasija u                     mhux realistiku.

ĠIDRA

• Moħħu ġidra  *  Tingħad għal xi ħadd li mhu kapaċi jżomm xejn f’rasu, jew                 inkella   tista’ tingħad għal xi ħadd injorant. Ngħidu wkoll, ‘moħħu qargħa’.

GĦAĠINA

•  Sab ix-xagħra fl-għaġina  *  Tingħad għal xi ħadd li jħobb ifittex l-irqaqat                     biex   jirbaħ l-argument.

GĦAXJA

• Ma għandux għaxja ta’ lejla  *  Ma għandux biex jitrejjaq.

GĦASEL

• Niżillu għasel.  *  Ngħiduha f’mument meta bniedem ikun kiel jew xorob                    affarijiet bnini u ta’ togħma tajba.

ĦALIB

• Ħalib ix-xjuħ.  *  Il-ħalib kienet kelma użata b’mod ewfemistiku flok il-kelma              inbid. Qabel kienu jemmnu li l-inbid kien jagħti s-saħħa, speċjalment lix-xjuħ u għalhekk kien ta’ sustanza daqs il-ħalib.

ISQINI

• Isqini u saqsini  *  Aktar ma tagħtini nixrob (alkoħol) aktar ilsieni jinħall.

KIRXA

•  Qatt ma kilt kirxa miegħek  *  Min jgħidha jkun qed jurik li int m’intix                           wieħed minn ta’ ġewwa biex jaqsam miegħek xi ħsibijiet intimi jew xi ġid.

LEKUMJA

• Jikolha l-lekumja. Tingħad għal xi ħadd li għandu ħalqu kbir.

MELĦA

• Ħallieha ħelwa għal melħa  *  Meta bniedem, biex jiffranka, ma jinkludix                    ingredjenti żgħar iżda essenzjali, ikun qed jissogra li l-oġġett joħroġ ħażin.

PASTIZZ

• Qisu pastizz  *  Riferenza għal xi ħadd li joqgħod għal kollox jew ma jafx                       jagħmel dak li jkun imqabbad jagħmel. Bħal din l-espressjoni ngħidu wkoll:               ‘Qisu ċapsa xaħam fuq biċċa karta’; jew ‘qisu bajtra’.

PATATA

• Bela’ patata   *   Tingħad għal xi ħadd li jkollu wiċċu minfuħ.

PERŻUTA

• Qata’ l-għatx bil-perżuta  *  Tingħad meta bniedem jagħti risposta xotta                         jew   offra xi ħaġa ta’ ftit valur, kuntlarju għal dak li ntalab.

QAQOĊĊA

• Imdawrin qaqoċċa  *  Sitwazzjoni fejn grupp ta’ nies iduru madwar                              persuna jew bejniethom stess huma u jiddiskutu u jsostnu argumenti ta’                      importanza. Nużaw ukoll l-espressjoni, ‘magħqudin qaqoċċa’, meta familja,                grupp jew komunità tkun qed tgħin lil xulxin f’kull deċiżjoni jew f’inkwiet.

QARMUĊ

• Donnu qarmuċ  *  Tingħad għal xi bniedem ta’ statura żgħira, jew inkella                    tifel ta’età żgħir. (Qarmuċ hu dak it-tip ta’ ikel li jitqarmeċ, bħal ngħidu                        aħna, biskuttell).

SAJRAN

• Nofs sajran  *  (Jiġifieri, nofs tisjira). Tingħad meta proġġett flok jitlesta u                      jkun komplut mill-bidu sal-aħħar jieqaf nofs leħja.

SOPPA

• Sar kollox soppa  *  L-oġġett (l-aktar l-ikel) għadda bosta ħin minn fuqu u                    ma baqax tajjeb biex ikun ikkunsmat.

SUGU

• Bla sugu ta’ xejn  *  Tingħad meta wieħed jitkellem bla sens, jew bħala                          riferenza lejn oġġett li ma jkun jiswa xejn.

TOGĦMA

• Ħalla togħma qarsa  *  B’dak li qal urta lil min kien qed jisimgħu.

TOSKU

• Morr tosku  *  L-ikel ħażin għall-aħħar. (Tosku tfisser velenu).

XAWWATU

• Jiġbed lejn xawwatu  *  (Meta it-tisjir ta’ fuq in-nar jew fil-forn ikun qiegħed                isir minn bosta persuni f’daqqa, jiġifieri, kullħadd bl-ikel tiegħu fuq l-istess                nar, (bħal xi xiwja laħam jew ħut, waqt barbekju, dak li jkun jara li l-ikla                    tiegħu qiegħda eqreb lejn in-nar minn ta’ ħaddieħor, biex l-ikel jissajjar sew).            Metaforikament din l-espressjoni nistgħu inqabbluha ma meta jkun hemm                argument u dak li jkun flok jaqbel ma’ dak li hu sew, jiġbed lejh għall-                          gwadan tiegħu.

ŻAQQ

• Taqagħlu żaqqu  *  Ngħiduha biex niddiskrivu lil xi ħadd li kif jara l-ikel ikun irid jieklu minnu bla dewmien. Ngħidu wkoll, ‘għajnejh ikbar minn żaqqu’.

ŻBIBA

• Sab iż-żbiba fil-mazzita  *  Tingħad meta dak li jkun isib li fix-xogħol li jkun                wasal biex jlesti jiltaqa’ ma xi saram mhux mistenni. Fil-verità din l-                          analoġija hi wżata ħażin, għaliex iż-żbiba mhix xi ħaġa ħażina jew morra u                 allura mhux suppost tirreferi għal sitwazzjoni negattiva. Iż-żbiba hi l-għenba mqadda u għandha togħma ħelwa. Għandu mnejn li antikament l-użu ta’ din il-kelma bħala analoġija kien jintuża b’mod sarkastiku, bħal meta ngħidu, ‘isbaħ din!’ meta fil-fatt is-sitwazzjoni ma tkun sabiħa xejn, anzi tkun waħda kera.

ŻEJT

• ‘Inqela b’żejtu!’  *  Tingħad meta dak il-bniedem li jipprova jagħmel ħsara lill-             ħaddieħor isofri hu stess bil-mod li kien qed jippjana li ssir il-ħaġa fuq                         ħaddieħor.

ZALZA

• Ġietu z-zalza ogħla mill-ħut  *  Ipprova jiffranka billi jixtri oġġett irħas, biss                xorta waħda swielu għali.

ZOKKOR

• Kliemu taz-zokkor  *  Kliem li wieħed jgħid biex isabbar jew jinganna lil dak li            jkun.

Martin Morana

29.09.2022

http://www.kliemostorja.com

Bibliografija

Aquilina Joseph, Maltese – English Dictionary. Midsea Books Ltd. 1987 – 1990.

Agius Albert W., Qwiel, Idjomi, Laqmijiet Maltin u trufijiet oħra. BDL. 2004.

Busuttil E.D. Ġabra ta’ Qwiel Maltin u Qwiel Ingliżi li jaqblu magħhom. 1971.

Fenech Karm, Idjomi Maltin. Ġiżwiti Maltin. 1984.

Manduca J.S. u Ġ. Mifsud, Il-Qawl Iqul. Publishers Enterprises Group. 1989.

Muscat Azzopardi Ġino & Anna, Kif Ngħiduha. Klabb Kotba Maltin. 1975.

Serracino Inglott Erin, Il-Miklem. Klabb Kotba Maltin. 1974 – 1989.

 

Ara aktar kitbiet u pubblikazzjonijiet tal-istess awtur: https://kliemustorja.com/informazzjoni-dwar-pubblikazzjonijiet-ohra-tal-istess-awtur/